Wojna domowa w Rzeczypospolitej (1764)

Wojna domowa w Rzeczypospolitej 1764 ? starcie stronnictwa starorepublika?skiego (hetma?skiego) ze wspieranym przez Imperium Rosyjskie obozem Familii w czasie bezkrolewia w Rzeczypospolitej po ?mierci Augusta III Sasa , poprzedzaj?ce wyniesienie na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1764 roku.

Geneza i tło mi?dzynarodowe [ edytuj | edytuj kod ]

Zako?czona w 1763 roku wojna siedmioletnia i wst?pienie na tron rosyjski Katarzyny II w wyniku przewrotu pałacowego spowodowały zbli?enie rosyjsko- pruskie w ramach tzw. systemu połnocnego. Jeszcze za ?ycia Augusta III, w 1763, stronnictwo Czartoryskich przygotowywało zamach stanu przy zawi?zaniu konfederacji, ktora przy rosyjskiej pomocy pozwoliłaby im przeprowadzi? reform? pa?stwa. 20 lipca 1763 roku Nikołaj Iwanowicz Sałtykow na czele 4 pułkow wojsk rosyjskich wkroczył w granice Rzeczypospolitej. 26 lipca Katarzyna II wydała deklaracj?, w ktorej usprawiedliwiała ten krok brakiem zado??uczynienia za uraz?, jakiej doznała ze strony czterech ministrow koronnych , brakiem uznania przez Augusta III Sasa nowego, zainstalowanego przez Rosjan ksi?cia Kurlandii, brakiem przeciwdziałania przeciwko pogwałceniu praw Rzeczypospolitej, odsuwaniem od urz?dow i prze?ladowaniem stronnikow rosyjskich. Zerwano sejmiki: płocki, rawski, chełmi?ski, czernihowski, podolski, ruski i sejmiki wielkopolskie. Na sejmiku generalnym ruskim w S?dowej Wiszni członkowie obydwu stronnictw stoczyli walk?, kilkadziesi?t osob zostało rannych.

Po ?mierci Augusta III 5 pa?dziernika 1763 roku, 17 pa?dziernika przedstawiciele dyplomatyczni Rosji w Rzeczypospolitej Herman Karl von Keyserling i Nikołaj Repnin otrzymali nowe instrukcje Katarzyny II, zalecaj?ce im popieranie do korony polskiej stolnika litewskiego Stanisława Poniatowskiego. Tajny artykuł specjalny konwencji rosyjsko-pruskiej z 11 kwietnia 1764 roku zakładał udzielenie pomocy zbrojnej Rosji przez Prusy w przypadku, gdyby jakie? mocarstwo europejskie poparło zbrojnie przeciwnika Poniatowskiego.

Repnin i Keyserling w imieniu cesarzowej Rosji a Johann Carl Friedrich zu Schonaich-Carolath w imieniu krola Prus rekomendowali na audiencji prymasowi Władysławowi Łubie?skiemu kandydatur? Stanisława Poniatowskiego do korony polskiej ^[1].

Poseł austriacki w Warszawie Florimont-Claude Mercy-Argenteau podsun?ł nuncjuszowi papieskiemu Antoniowi Eugeniowi Viscontiemu my?l, by Rzym na pro?b? opozycji zatwierdził bull? Sykstusa V z 1589 roku, pozbawiaj?c? prymasa prawa ogłaszania wyboru nowego krola, gdy elekcja nie odbyła si? z poszanowaniem zasad Rzeczypospolitej ^[2].

Na wie?? o bezkrolewiu Rosjanie przesun?li w rejon Kurlandii i Smole?ska 30-tysi?czny korpus swych wojsk. Rosja zmobilizowała w czasie polskiego bezkrolewia 100 tysi?cy ?ołnierzy ^[3].

Stronnictwo hetma?skie [ edytuj | edytuj kod ]

Oboz starorepublika?ski (hetma?ski) pod wodz? hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego d??ył do zachowania wszystkich swobod i dawnego ustroju Rzeczypospolitej, liczył na poparcie tzw. pa?stw południowych ( Austrii i Francji ). Stronnictwo hetma?skie popierało do korony syna Augusta III Sasa, elektora saskiego Fryderyka Krystiana Wettyna , a po jego ?mierci 17 grudnia 1763 roku, opowiedziało si? za przeprowadzeniem wolnej elekcji, nie wył?czaj?c ?adnego kandydata do tronu. Prominentnymi członkami stronnictwa byli: wojewoda wile?ski Karol Stanisław Radziwiłł ?Panie Kochanku” , wojewoda kijowski Franciszek Salezy Potocki , marszałek wielki koronny Franciszek Bieli?ski , marszałek nadworny koronny Jerzy August Mniszech , marszałek nadworny litewski Jozef Paulin Sanguszko , hetman polny koronny Wacław Piotr Rzewuski , wojewoda pozna?ski Antoni Barnaba Jabłonowski , wojewoda kaliski Ignacy Twardowski , wojewoda brzeskokujawski Antoni Jozef D?mbski , wojewoda woły?ski Jozef Kanty Ossoli?ski , wojewoda lubelski Antoni Lubomirski .

Stronnictwo Familii [ edytuj | edytuj kod ]

Opłacane i wspierane przez Rosjan stronnictwo Familii pod wodz? kanclerza wielkiego litewskiego Michała Fryderyka Czartoryskiego gotowe było przeprowadzi? zmian? ustroju Rzeczypospolitej drog? zamachu stanu. Prominentnymi członkami Familii w omawianym okresie byli: wojewoda ruski August Aleksander Czartoryski , generał ziem podolskich Adam Kazimierz Czartoryski , podkomorzy koronny Kazimierz Poniatowski , generał austriacki Andrzej Poniatowski , Michał Jerzy Poniatowski , Stanisław Poniatowski , Michał Kazimierz Ogi?ski , hetman wielki litewski Michał Jozef Massalski , biskup wile?ski Ignacy Jakub Massalski , wojewoda pomorski Paweł Michał Mostowski , podskarbi wielki litewski Jerzy Detloff Flemming , wojewoda inowrocławski Andrzej Hieronim Zamoyski , stra?nik wielki koronny Stanisław Lubomirski , biskup płocki Hieronim Antoni Szeptycki i biskup kujawski Antoni Kazimierz Ostrowski .

Sejmiki 1764 [ edytuj | edytuj kod ]

Keyserling wraz z Czartoryskimi zdołali przekona? prymasa interreksa Władysława Łubie?skiego do opo?nienia zwołania sejmikow i sejmu konwokacyjnego , co uniemo?liwiło wykorzystania przewagi (4/5 szlachty) jak? zaraz po ?mierci Augusta III Sasa dysponowało stronnictwo hetma?skie.

W czasie bezkrolewia 1764 roku hetman wielki litewski Michał Jozef Massalski za 40 tys. rubli wpu?cił bez protestu wojska rosyjskie do kraju ^[4].

W lutym 1764 Czartoryscy za??dali wzmocnienia wojsk rosyjskich w Rzeczypospolitej oddziałem 2 tysi?ca piechoty, ktory został przegrupowany do Mi?dzyrzeca i Konstantynowa. Lutowe wybory na sejmikach przedkonwokacyjnych w Koronie nie dały przewagi ?adnemu ze stronnictw. Oba obozy wydały manifesty, doszło do rozdwojenia sejmikow: woły?skiego, w Bracławskiem, na Kujawach i w wojewodztwach wielkopolskich, gdzie obie strony osobno powybierały s?dziow kapturowych i posłow. Na sejmiku woły?skim doszło do star? or??nych. Na Litwie wygrali stronnicy Familii. Niektore sejmiki litewskie, na ktorych doszło do star? zbrojnych stronnictw, wyłoniły tak?e podwojn? liczb? posłow i s?dziow kapturowych. Roz?alony Karol Stanisław Radziwiłł Panie Kochanku, pomimo gro?by kl?twy biskupa wile?skiego Ignacego Massalskiego, dokonał w Wilnie gwałtow na osobach s?dziow kapturowych.

Obie strony podj?ły prob? powetowania swoich strat na sejmiku generalnym pruskim w Grudzi?dzu , na ktorym wybierano nieograniczon? liczb? posłow. Sejmik odbywał si? w obecno?ci licz?cego ok. 2000 ?ołnierzy oddziału generała rosyjskiego Chomutowa, ktory pozostawał w Rzeczypospolitej od czasu wojny siedmioletniej pod pozorem strze?enia magazynow w Grudzi?dzu i ?wieciu. Sejmik otoczony przez wspieraj?cych Andrzeja Poniatowskiego ?ołnierzy rosyjskich nie doszedł do skutku. W obecno?ci oddziału wojsk koronnych i milicji nadwornych m.in. Karola Stanisława Radziwiłła ?Panie Kochanku” i Franciszka Salezego Potockiego , doszło tam do star? wyborcow z oddziałem wojsk rosyjskich Chotumowa. Oddział ten przybył do Warszawy, co spowodowało manifest protestacyjny partii hetma?skiej i remanifest Familii.

Wkroczenie wojsk rosyjskich i konfederacja litewska [ edytuj | edytuj kod ]

Zobacz te? kategori?: Członkowie konfederacji Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego (1764) .

W zaistniałej sytuacji dwor rosyjski wydał zalecenie swoim przedstawicielom dyplomatycznym za granic?, by uprzedzili mocarstwa, ?e wprowadzenie wojsk rosyjskich do Rzeczypospolitej w celu utrzymania porz?dku stało si? konieczno?ci?. Rosjanie wyrazili zgod? na zawi?zanie konfederacji przez stronnikow Familii. 16 kwietnia koniuszy wielki litewski Michał Brzostowski zawi?zał w duchu Familii konfederacj? Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego . Dla jej poparcia w granice Rzeczypospolitej bez zgody jej władz wkroczyły dwie kolumny wojsk rosyjskich w sile 7?8 tysi?cy ?ołnierzy. Jedna pod wodz? Michaiła Wołko?skiego kierowała si? na Mi?sk , druga Michaiła Daszkowa na Grodno . Formacja Wołko?skiego dostała rozkaz forsownego marszu na Warszaw?. Oddziały rosyjskie pomagały Familii zawi?zywa? konfederacj?, niejednokrotnie zmuszaj?c szlacht? do przyst?powania do niej. Konfederacja wytoczyła proces Karolowi Stanisławowi Radziwiłłowi Panie Kochanku o gwałt na Massalskim. Milicja radziwiłłowska zdewastowała pałac podskarbiego Jerzego Detloffa Flemminga w Terespolu , spaliła miasteczko i zabrała gwardi?, w odwecie stronnicy Flemminga wraz z Rosjanami spalili Biał? Radziwiłła.

Dla wsparcia zawi?zania konfederacji generalnej w Koronie , Czartoryscy za??dali przysłania posiłkow rosyjskich.

Na Radzie Senatu w Warszawie hetman Jan Klemens Branicki i grupa senatorow bezskutecznie ??dali od przekupionego przez Rosjan prymasa Władysława Aleksandra Łubie?skiego, by odroczył sejm konwokacyjny, z powodu obecno?ci wojsk obcych, podwojnego wyboru posłow i nie doj?cia do skutku sejmiku generalnego pruskiego i by zwołał pospolite ruszenie . Stronnictwo hetma?skie wystosowało protest do dworow europejskich przeciwko wkroczeniu Rosjan do Rzeczypospolitej. Familia ze swojej strony wysłała pokorny list do Katarzyny II, w ktorym pot?piła wyst?pienie stronnictwa hetma?skiego i wyraziła dogł?bn? wdzi?czno?? za przysłanie wojsk rosyjskich. 20 kwietnia 1764 roku 26 magnatow podpisało list dzi?kczynny do Katarzyny II za wprowadzenie wojsk rosyjskich. W?rod nich: August Aleksander Czartoryski , Michał Fryderyk Czartoryski , Stanisław Kostka Czartoryski , Adam Kazimierz Czartoryski , Jozef Klemens Czartoryski , Stanisław Antoni Poniatowski ^[5]. W odpowiedzi Katarzyna II o?wiadczyła posłom zagranicznym w Petersburgu , ?e zmuszona była wesprze? konfederatow, ktorzy zawi?zali zwi?zek w obronie wolno?ci i swobod, zagro?onych i naruszonych przez gwałty Karola Stanisława Radziwiłła ?Panie Kochanku”.

Zerwanie konwokacji [ edytuj | edytuj kod ]

Osobny artykuł: Sejm konwokacyjny (1764) .

Zobacz te? kategori?: Sygnatariusze manifestu uznaj?cego sejm konwokacyjny 1764 za nielegalny .

Na konwokacj? do Warszawy Radziwiłł Panie Kochanku i Franciszek Salezy Potocki ?ci?gn?li swe oddziały wojsk w sile ok. 7 tysi?cy ludzi, a Czartoryscy 4 tysi?ce swojej milicji nadwornej, składaj?cej si? tak?e z ?ołnierzy na ?ołdzie cesarzowej rosyjskiej. Siły obu stron mniej wi?cej si? rownowa?yły. Wojsko rosyjskie stacjonowało na Solcu i Ujazdowie , ?ci?gn?ło do stolicy armaty. 7 maja 1764 roku ?ołnierze rosyjscy i z oddziałow Familii obsadzili Zamek Krolewski , gdzie miał si? odby? sejm konwokacyjny, wiod?ce do niego ulice i Krakowskie Przedmie?cie . Obecni byli przy wej?ciu do sali obrad, a nawet zaj?li miejsca dla publiczno?ci.

Uczestnikami sejmu konwokacyjnego zostali tylko stronnicy Familii, gdy? stronnicy partii hetma?skiej 7 maja 1764 roku, chc?c zapobiec rozlewowi krwi po wydaniu manifestu, wycofali si? z Warszawy. Generał Andrzej Mokronowski zawiadomił izb? o prote?cie 22 senatorow i 46 posłow przeciwko pogwałceniu prawa mi?dzynarodowego zło?onym do ksi?g grodzkich w Warszawie, a marszałek starej laski Adam Leon Małachowski wyszedł z ni? na znak protestu, ?e podniesie j? dopiero po wycofaniu obcych wojsk z kraju. Marszałek wielki koronny Franciszek Bieli?ski odmowił warty sejmowi, za co sejm specjaln? uchwał? odebrał mu komend? chor?gwi marszałkowskiej. Konwokacja kontynuowała obrady uznaj?c, ?e sejmy konwokacyjne s? sejmami skonfederowanymi i jako takie nie mog? by? zerwane. Sejm przeprowadził reformy zmieniaj?c ustroj Rzeczypospolitej.

Walki [ edytuj | edytuj kod ]

Familia odebrała komend? nad wojskiem Janowi Branickiemu, powierzaj?c j? Augustowi Czartoryskiemu. Oddział Jana Branickiego w sile 3000 ludzi wycofał si? do Sambora , ?cigany przez oddział 1500 kawalerii rosyjskiej i 1000 ?ołnierzy Familii pod wodz? podkomorzego koronnego Kazimierza Poniatowskiego i Franciszka Ksawerego Branickiego. Strony starły si? w kilku potyczkach. Rezygnuj?c z działa? zaczepnych, pozbawiony pomocy wojewody kijowskiego Franciszka Salezego Potockiego, ktory obawiał si? o swoje dobra ukrainne , Jan Klemens Branicki 23 czerwca 1764 roku wycofał si? na W?gry , powierzaj?c dowodztwo wojsk koronnych hetmanowi polnemu Wacławowi Rzewuskiemu.

2 czerwca Familia wyprawiła 1000 ?ołnierzy rosyjskich dla opanowania Nie?wie?a , tam jednak 300 ?ołnierzy radziwiłłowskich stawiło im zaci?ty opor. Dowodca wojsk Radziwiłła Panie Kochanku generał Trychaski wyruszył z 6000 ludzi na odsiecz Nie?wie?owi. Oddział wojsk rosyjskich Johanna Dietricha von Rennenkampffa , wsparty przez partyzantow Familii zdobył Nie?wie?. 26 czerwca Radzwiłł Panie Kochanku stawił czoła ok. 1500?2000 ?ołnierzy rosyjskich w bitwie pod Słonimiem , ale pozbawiony pomocy Franciszka Salezego Potockiego i zagro?ony okr??eniem przez oddziały Familii wycofał si? ku granicy z Mołdawi? i przekraczaj?c Dniestr schronił si? pod opiek? Porty Osma?skiej w Sorokach , po?niej wyjechał do Drezna .

7 czerwca 1764 ambasador francuski Antoine-Rene de Voyer de Paulmy, markiz d’Argenson o?wiadczył prymasowi, ?e wobec rozdwojenia, do jakiego doszło w Rzeczypospolitej, wraca do Francji.

Zawi?zanie konfederacji koronnej [ edytuj | edytuj kod ]

Zobacz te? kategori?: Członkowie konfederacji Czartoryskich (1764) .

Ostatnie posiedzenie sejmu miało miejsce 23 czerwca. Na zako?czenie obrad sejm zawi?zał konfederacj? generaln? koronn?, marszałkiem mianuj?c Adama Kazimierza Czartoryskiego. Wsparci przez oddziały wojsk rosyjskich stronnicy Familii dopuszczali si? wielu bezkarnych gwałtow na oponentach, sił? zmuszaj?c opornych do przyst?pienia do konfederacji, o?wiadczaj?c, ?e szlachta, ktora nie zło?y swojego akcesu pozbawiona zostanie głosu w czasie elekcji. Powstaj?ce gdzieniegdzie przeciwkonfederacje były tłumione w zarodku przez wojska rosyjskie i partyzantow Familii. Likwidacji uległa konfederacja Potockich, ktorzy zamierzali ukara? swojego krewnego Ignacego Potockiego za poparcie konwokacji.

Konfederacja litewska odarła Radziwiłła ?Panie Kochanku” z dostoje?stw, obło?yła sekwestrem jego dobra, odebrała mu wojewodztwo wile?skie i na rozkaz Katarzyny II oddała je pisarzowi polnemu litewskiemu Michałowi Kazimierzowi Ogi?skiemu. Stronnikow partii hetma?skiej obie konfederacje prze?ladowały w s?dach, niejednokrotnie skazuj?c i wykonuj?c na nich kar? ?mierci . 15 wrze?nia obie konfederacje poł?czyły si?.

Elekcja i koronacja [ edytuj | edytuj kod ]

7 sierpnia Prusy i Rosja wydały deklaracj? zalecaj?c? wybor stolnika litewskiego Stanisława Poniatowskiego. 27 sierpnia rozpocz?ł si? sejm elekcyjny . Oddziały rosyjskie odsuni?to na 3 mile od stolicy, porz?dku w mie?cie strzegło kilka tysi?cy ?ołnierzy Czartoryskich na ?ołdzie cesarzowej rosyjskiej. Stanisław August Poniatowski, znienawidzony przez wi?kszo?? szlachty, został wybrany krolem Polski jedynie przez 5584 elektorow. Na wie?? o elekcji wielu przywodcow opozycji zgłosiło si? z recesem od manifestow.

W dniu imienin Katarzyny II 25 listopada Stanisław August został koronowany w Warszawie, 3 grudnia rozpocz?ł si? sejm koronacyjny .

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

↑ Pierwsze lata panowania Stanisława Augusta. Epizod historyczny, ?Czas. Dodatek Miesi?czny”, t. 10, r. 3, kwiecie?, maj, czerwiec, Krakow 1858, s. 18.
↑ Maciej Loret, Rzym a Polska w pocz?tku panowania Stanisława Augusta, w: Przegl?d Wspołczesny, nr 67, t. XXIII, 1927, s. 222-223.
↑ Zofia Zieli?ska, Polska w okowach ?systemu połnocnego” 1763?1766, Krakow 2012, s. 45.
↑ biogram z XX tomu Polskiego Słownika Biograficznego autorstwa Zofii Zieli?skiej
↑ Władysław A. Serczyk, Pocz?tek ko?ca, Warszawa 1997, s. 7.

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

Grzegorz Szymborski Działania zbrojne w Rzeczypospolitej podczas interwencji rosyjskiej 1764 roku , Wydawnictwo: INFORTeditions, 2020, ISBN 9788365982636
Szymon Askenazy : Die letzte polnische Konigswahl . Gottingen: 1894. ( niem. ) .
Historia dyplomacji polskiej . T. 2: 1572?1795. Warszawa: 1982.
Władysław Konopczy?ski : Dzieje Polski nowo?ytnej . T. 2. 1936.
Władysław Konopczy?ski: Jan Jerzy Detlov Flemming. W: Polski Słownik Biograficzny . T. VII. Krakow: 1948?1958, s. 35?36.
Aleksander Kraushar : Ksi??? Repnin i Polska . Warszawa: 1990.
Materiały do dziejow bezkrolewia po ?mierci Augusta III i pierwszych lat dziesi?ciu panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego . T. I. Lwow: 1857.
Jerzy Michalski : Stanisław August Poniatowski. W: Polski Słownik Biograficzny . T. XLI/4. Warszawa, Krakow: 2002.
Henryk Schmitt : Dzieje panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego . T. 1. Lwow: 1868.

[1] Pierwsze lata panowania Stanisława Augusta. Epizod historyczny, ?Czas. Dodatek Miesi?czny”, t. 10, r. 3, kwiecie?, maj, czerwiec, Krakow 1858, s. 18.

[2] Maciej Loret, Rzym a Polska w pocz?tku panowania Stanisława Augusta, w: Przegl?d Wspołczesny, nr 67, t. XXIII, 1927, s. 222-223.

[3] Zofia Zieli?ska, Polska w okowach ?systemu połnocnego” 1763?1766, Krakow 2012, s. 45.

[4] ram z XX tomu Polskiego Słownika Biograficznego autorstwa Zofii Zieli?skiej

[5] Władysław A. Serczyk, Pocz?tek ko?ca, Warszawa 1997, s. 7.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]