Plan izby senatorskiej z zaznaczonymi miejscami zasiadania senatorow i ministrow, ilustracja z
La Pologne historique, litteraire, monumentale et illustree
Leonarda Chod?ki
z 1839 roku
Urz?dy senatorskie
I Rzeczypospolitej
.
Ostateczny skład
senatu I Rzeczypospolitej
ukształtował si? w czasie panowania
Zygmunta I Starego
. W skład senatu wchodzili wowczas z urz?du:
arcybiskupi
i
biskupi
katoliccy
,
wojewodowie
,
kasztelanowie
(konarscy z wojewodztw
kujawskich
) i niektorzy ministrowie. Na pocz?tku XVI w. senat liczył 87 osob, a po przył?czeniu
Mazowsza
? 94 osoby. W 1569 roku w zwi?zku z
uni? lubelsk?
i wprowadzeniem do senatu urz?dnikow litewskich rozszerzył si? do 136 osob. Kolejne rozszerzenie miało miejsce w 1598.
Porz?dek zasiadania w senacie (starsze?stwo) ustalił pod koniec panowania Zygmunt I Stary. Zmienił si? on w 1569 roku, a ponownie dopiero w 1768, kiedy to utworzono
wojewodztwo gnie?nie?skie
.
Pierwszym senatorem był
interrex
,
prymas
,
arcybiskup gnie?nie?ski
.
Zgodnie z
Porz?dkiem Rady Koronney, Polskiey y Litewskiey, iako iu? iedney Rzpltey, postanowionym przez Krola I. M. y Rad? Koronn?, w Lublinie, na Seymie Walnym spolnym roku P. 1569
[1]
, szli za nim senatorowie duchowni:
arcybiskup lwowski
,
biskup krakowski
,
biskup kujawski
,
biskup wile?ski
[2]
, na zmian? z
biskupem pozna?skim
,
biskup płocki
[3]
na zmian? z
biskupem warmi?skim
[4]
,
biskup łucki
[4]
,
biskup przemyski
,
biskup miednicki (?mudzki)
,
biskup chełmi?ski
[4]
,
biskup chełmski
,
biskup kijowski
[4]
,
biskup kamieniecki
,
biskup smole?ski
[5]
. W
1593
wł?czono
biskupa wende?skiego
[4]
.
Najwy?sz? pozycj? w?rod senatorow ?wieckich miał
kasztelan krakowski
.
Po nim nast?powali wojewodowie i wyro?nieni kasztelanowie (wile?ski, trocki):
wojewoda krakowski
na zmian? z
wojewod? pozna?skim
,
wojewoda wile?ski
,
wojewoda sandomierski
,
kasztelan wile?ski
,
wojewoda sieradzki
,
wojewoda trocki
,
wojewoda kaliski
,
kasztelan trocki
,
wojewoda ł?czycki
,
starosta generalny ?mudzki
,
wojewoda brzeski
(kujawski),
wojewoda kijowski
,
wojewoda inowrocławski
,
wojewoda ruski
,
wojewoda woły?ski
,
wojewoda podolski
,
wojewoda smole?ski
,
wojewoda lubelski
,
wojewoda połocki
,
wojewoda bełski
,
wojewoda nowogrodzki
,
wojewoda płocki
,
wojewoda witebski
,
wojewoda mazowiecki
,
wojewoda podlaski
,
wojewoda rawski
,
wojewoda brzeski litewski
,
wojewoda chełmi?ski
,
wojewoda m?cisławski
,
wojewoda malborski
,
wojewoda bracławski
,
wojewoda pomorski
i
wojewoda mi?ski
. Od 1598 doszły 3 nowe wojewodztwa:
wojewoda wende?ski
,
wojewoda parnawski
i
wojewoda dorpacki
(tak?e znany jako wojewoda derpski). W 1635 utworzono
wojewodztwo czernihowskie
, od 1667 ju? tylko tytularne, a
wojewoda czernihowski
zasiadał w senacie jako ostatni z wojewodow.
Zobacz te? kategori?:
kasztelanowie wi?ksi
.
Dalej trzydziestu jeden kasztelanow wi?kszych (krzesłowych):
kasztelan pozna?ski
,
kasztelan sandomierski
(sandomirski), kasztelan
kaliski
, kasztelan
wojnicki
,
kasztelan gnie?nie?ski
,
kasztelan sieradzki
,
kasztelan ł?czycki
, kasztelan
?mudzki
,
kasztelan brzeski
(kujawski, brzeskokujawski), kasztelan
kijowski
, kasztelan
inowrocławski
, kasztelan
lwowski
, kasztelan
woły?ski
,
kasztelan kamieniecki
(kamienicki-podolski),
kasztelan smole?ski
,
kasztelan lubelski
, kasztelan
połocki
,
kasztelan bełski
(bełzki),
kasztelan nowogrodzki
,
kasztelan płocki
, kasztelan
witebski
, kasztelan
czerski
,
kasztelan podlaski
, kasztelan
rawski
,
kasztelan brzeski
(litewski, brzeskolitewski, brze?cia?ski),
kasztelan chełmi?ski
,
kasztelan m?cisławski
, kasztelan
elbl?ski
,
kasztelan bracławski
,
kasztelan gda?ski
, kasztelan
mi?ski
,
kasztelan mazowiecki
[7]
.
Zobacz te? kategori?:
kasztelanowie mniejsi
.
Za nimi plasowali si? kasztelanowie mniejsi nazywani te? dr??kowymi, gdy? zasiadali w izbie senatorskiej na ko?cu i nie na krzesłach, ale na w?skich ławach pod ?cian?. Było ich czterdziestu dziewi?ciu. W kolejno?ci byli to:
kasztelan inflancki
;
kasztelan czernihowski
;
kasztelan sandecki
(s?decki);
kasztelan mi?dzyrzecki
;
kasztelan wi?licki
; kasztelan
biecki
; kasztelan
rogozi?ski
;
kasztelan radomski
; kasztelan
zawichostski
(zawichojski); kasztelan
lendzki
(l?dzki); kasztelan
szremski
(?remski); kasztelan
?arnowski
;
kasztelan małogoski
; kasztelan
wielu?ski
;
kasztelan przemyski
;
kasztelan halicki
;
kasztelan sanocki
;
kasztelan chełmski
; kasztelan
dobrzy?ski
; kasztelan
połaniecki
; kasztelan
przementski
(przem?cki); kasztelan
krzywi?ski
; kasztelan
czchowski
(czechowski); kasztelan
nakielski
; kasztelan
rozprza?ski
(rozpierski);
kasztelan biechowski
;
kasztelan bydgoski
;
kasztelan brzezi?ski
;
kasztelan kru?wicki
(kruszwicki);
kasztelan o?wi?cimski
; kasztelan
kami?ski
(kamie?ski); kasztelan
spycimirski
(spicymierski); kasztelan
inowłodzki
;
kasztelan kowalski
; kasztelan
santocki
; kasztelan
sochaczewski
;
kasztelan warszawski
; kasztelan
go?licki
(gostyni?ski);
kasztelan wiski
; kasztelan
raci?ski
; kasztelan
sierpecki
(sierpski);
kasztelan wyszogrodzki
; kasztelan
rypi?ski
;
kasztelan zakroczymski
; kasztelan
ciechanowski
; kasztelan
liwski
, kasztelan
sło?ski
;
kasztelan lubaczowski
(lunaczowski). Po?niej utworzono tak?e urz?dy kasztelana
wendeckiego
(wende?skiego),
dorpackiego
(derpskiego) i
parnawskiego
.
Zobacz te? kategori?:
kasztelanowie konarscy
.
Na ko?cu senatorskich urz?dow ziemskich, trzech tzw. kasztelanow konarskich (koniuszych): konarski sieradzki, ł?czycki i inowrocławski.
Formalnie ostatni w hierarchii (cho? w rzeczywisto?ci ich znaczenie było pierwszoplanowe) znajdowali si?
ministrowie
. Od 1569 w senacie było ich dziesi?ciu, w nast?puj?cej kolejno?ci:
marszałek wielki koronny
,
marszałek wielki litewski
,
kanclerz wielki koronny
,
kanclerz wielki litewski
,
podkanclerzy koronny
,
podkanclerzy litewski
,
podskarbi wielki koronny
,
podskarbi wielki litewski
,
marszałek nadworny koronny
,
marszałek nadworny litewski
. Teoretycznie odpowiedni ministrowie koronni i litewscy byli sobie rowni, ale w praktyce pierwsze?stwo brali dygnitarze koronni, gdy? krol cz??ciej przebywał w Koronie. Ze znaczniejszych dygnitarzy w senacie nie zasiadali
hetmani
poniewa? urz?d ten uformował si? w XVI wieku, kiedy skład senatu był ju? sformalizowany (po
Unii Lubelskiej
). Jednak hetmani bardzo cz?sto zasiadali w senacie z racji posiadania te? innych godno?ci (wojewodzi?skich b?d? kasztela?skich).
Dopiero w 1768 do senatu z urz?du zaliczeni zostali obaj hetmani wielcy, a w 1775 podskarbi nadworni.
Hierarchia senatorow odpowiadała starsze?stwu diecezji, wojewodztw i ziem. Miała znaczenie nie tylko podczas obrad senatu, ale i ustalała szczeble kariery urz?dniczej, a w zasadzie godno?ci honorowych jakimi były zasadniczo senatorskie urz?dy ?wieckie z wyj?tkiem ministerialnych.
Mianowanie urz?dnikow senatorskich le?ało w kompetencji krola. Prawo to było ograniczone do?ywotno?ci? urz?dow. Tu z pomoc? władcom przyszła niska teoretycznie ranga urz?dnikow ministerialnych. Niewygodnego ministra mo?na było si? pozby? awansuj?c go na godniejsze, ale praktycznie mało znacz?ce stanowisko kasztelana czy wojewody. Innym powodem utraty urz?du było skazanie przez
s?d sejmowy
.
Lista urz?dow senatorskich
[
edytuj
|
edytuj kod
]
Poni?ej przedstawiona została lista urz?dow senatorskich w poszczegolnych wojewodztwach
I Rzeczypospolitej
[8]
.
Wojewodztwo brzeskokujawskie
[
edytuj
|
edytuj kod
]
Wojewodztwo brzeskolitewskie
[
edytuj
|
edytuj kod
]
Wojewodztwo czernihowskie
[
edytuj
|
edytuj kod
]
Wojewodztwo inowrocławskie
[
edytuj
|
edytuj kod
]
Wojewodztwo sandomierskie
[
edytuj
|
edytuj kod
]
- ↑
Volumina legum, t. II, s. 94.
- ↑
Wchodził w skład Senatu od 1569 roku, Edward Opali?ski, Sejm srebrnego wieku, 1587-1652, Warszawa 2001, s. 25.
- ↑
Wchodził w skład Senatu od 1495 roku, Ibidem.
- ↑
a
b
c
d
e
Wchodził w skład Senatu od 1569 roku, Ibidem.
- ↑
Formalnie wł?czony w skład Senatu w 1638 roku, Ibidem.
- ↑
Kasztelan krakowski, wile?ski, trocki oraz starosta generalny ?mudzki zaliczany był do wojewodow.
- ↑
Kasztelanowie wi?ksi w 1768 roku, zajmowali 70 miejsce w Senacie, Złota Ksi?ga szlachty polskiej r. XVI, Pozna? 1894, s. 221.
- ↑
Marek
M.
Minakowski
Marek
M.
,
Senat I RP
[online], Wielka Genealogia Minakowskiego, Sejm-Wielki.pl
[dost?p 2021-01-18]
.