한국   대만   중국   일본 
Szympans ? Wikipedia, wolna encyklopedia Przejd? do zawarto?ci

Szympans

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Szympans
Pan [a]
Oken , 1816 [2]
Okres istnienia: 6?0 mln lat temu
Ilustracja
Przedstawiciel rodzaju ? szympans zwyczajny ( P. troglodytes )
Systematyka
Domena

eukarionty

Krolestwo

zwierz?ta

Typ

strunowce

Podtyp

kr?gowce

Gromada

ssaki

Podgromada

?yworodne

Infragromada

ło?yskowce

Rz?d

naczelne

Podrz?d

wy?sze naczelne

Infrarz?d

małpokształtne

Parvordo

małpy w?skonose

Nadrodzina

człekokształtne

Rodzina

człowiekowate

Podrodzina

Homininae

Rodzaj

szympans

Typ nomenklatoryczny

Simia troglodytes Blumenbach , 1775

Gatunki

2 gatunki ? zobacz opis w tek?cie

Zasi?g wyst?powania
Mapa występowania
czerwony ? Pan paniscus
pozostałe kolory ? podgatunki Pan troglodytes
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Szympans [17] ( Pan ) ? rodzaj du?ych ssakow naczelnych z podrodziny Homininae w obr?bie rodziny człowiekowatych (Hominidae). Obejmuje dwa gatunki wyst?puj?ce w Afryce. Rodzaj Pan jest najbli?ej spokrewniony z rodzajem Homo . Karol Linneusz w swojej pracy Systema Naturae (10. edycja, 1758) zaklasyfikował szympansa w rodzaju Homo pod nazw? systematyczn? Homo nocturnus ? nocny człowiek. Dopiero w 1775 Blumenbach wprowadził nazw? Simia troglodytes .

Zasi?g wyst?powania [ edytuj | edytuj kod ]

Terenem naturalnego wyst?powania obydwu gatunkow jest zachodnia i ?rodkowa Afryka rownikowa ? od Sierra Leone i Gwinei przez dorzecze Konga do jeziora Tanganika i Jeziora Wiktorii [18] [19] [20] . ?yj? w d?unglach , na sawannie oraz w gorskich lasach.

Morfologia [ edytuj | edytuj kod ]

Młody samiec P. troglodytes

Długo?? ciała samic 70?91 cm, samcow 73?96 cm; masa ciała samic 20?50 kg, samcow 28?70 kg [19] [21] . Futro zwykle czarne, z wiekiem siwieje, a u starych osobnikow włosy wypadaj? (łysiej?). Twarz nieowłosiona [22] . Przeci?tny szympans karłowaty (bonobo) jest nieco mniejszy, ma bardziej smukłe ciało, dłu?sze ko?czyny i ciemniejsz? sier??.

Ewolucja [ edytuj | edytuj kod ]

Oba te gatunki, według datowania genetycznego, rozdzieliły si? około 0,86?2 mln lat temu [23] . Badania genomu opublikowane w roku 2006 wykazały, ?e DNA szympansow ro?ni si? od ludzkiego o ok. 6% (wcze?niejsze badania szacowały t? ro?nic? na 1,5%) [24] [25] . Szympansy oddzieliły si? od ewolucyjnej linii Homo ok. 6,2?4,6 mln lat temu (Groves, 2001) [26] .

Zachowanie [ edytuj | edytuj kod ]

Typow? cech? zachowania szympansow jest budowa gniazd, umieszczonych na drzewie od 5 do 40 m nad ziemi?. Zbudowane s? z powyginanych i połamanych gał?zi splecionych tak, ?e tworz? one platform?, pokrywan? nast?pnie drobnymi gał?zkami. W porze deszczowej w?druj?ce zazwyczaj szympansy buduj? dzienne gniazda, w ktorych sp?dzaj? wi?kszo?? czasu. Reszt? po?wi?caj? na poszukiwanie rozmaitego po?ywienia w pobli?u dolnego pi?tra lasu. Gromady szympansow maj? skomplikowan? organizacj? społeczn?. Rozpraszaj? si? w poszukiwaniu pokarmu lub ?zaopatruj? si?” na okre?lonym, stałym obszarze. Potrafi? zapami?ta? dokładn? lokalizacj? produkuj?cych najwi?cej owocow drzew, spo?rod ponad 12 000 innych. Mog? decydowa? si? na dłu?sze podro?e, by dotrze? do miejsc, w ktorych znajduj? si? ich ulubione drzewa [27] .

U szympansow zauwa?ono rownie? wykształcenie zachowa? maj?cych na celu popraw? ich stanu zdrowia poprzez odpowiednie zabiegi. Mog? one np. stosowa? na rany niektore gatunki owadow, prawdopodobnie pomagaj?cych w gojeniu si? ran. Natomiast szympans, ktorego organizm został zaatakowany przez robaki, mo?e spo?ywa? celowo wewn?trzn? tkank? łodygi krzewu Vernonia amygdalina , ktora zawiera ?rodki przeciwpaso?ytnicze [28] .

Szympans, uwa?any za najbardziej ekspresyjne ze zwierz?t, okazuje uczucia wieloma gestami i minami. Wyd?cie warg w odruchu zaciekawienia lub niesmaku mo?na porowna? do wyra?anych w podobny sposob przez człowieka sceptycyzmu lub w?tpliwo?ci. U?miech oznacza zadowolenie. Kiedy jest zamy?lony lub zaniepokojony, przybiera najmniej dramatyczn? ze wszystkich min. Szympansowi, jakby u?miechni?temu od ucha do ucha, wcale nie jest do ?miechu; przeciwnie, jest wtedy najprawdopodobniej strapiony lub nieszcz??liwy. Małe szympansy znajduj? si? w centrum uwagi stada. Cz?sto inne młode opiekuj? si? nimi rownie troskliwie, jak matki. Szympansy zaczynaj? si? wzajemnie piel?gnowa? w wieku około 10 miesi?cy. ?yj? do 40 lat.

Systematyka [ edytuj | edytuj kod ]

Etymologia [ edytuj | edytuj kod ]

  • Pan : w mitologii greckiej Pan ( gr.   Παν Pan , łac.   Pan ) był bogiem lasow, pasterzy i ich stad [29] .
  • Troglodytes : gr. τρωγλοδυτη? tr?glodut?s ?mieszkaniec jaski?, nor, jam”, od τρωγλη tr?gl? ?jaskinia”, od τρωγω tr?g? ?gry??, chrupa?”; -δυτη? -dut?s ?nurek”, od δυω du? ?nurkowa?” [30] . Gatunek typowy : Troglodytes niger E. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812 (= Simia troglodytes Blumenbach, 1775 ).
  • Mimetes : gr. μιμητη? mim?t?s ?imitator, na?ladowca”, od μιμεομαι mimeomai ?imitowa?, na?ladowa?”, od μιμο? mimos ?mim, aktor” [31] . Gatunek typowy: nie podano.
  • Theranthropus : gr. θηρ th?r , θηρο? th?ros ?bestia, zwierz?”; ανθρωπο? anthr?pos ?człowiek” [32] .
  • Chimpansee : angielskie słowo ?chimpanzee” zostało po raz pierwszy odnotowane w 1738 roku; wywodzi si? z j?zyka Vili ci-mpenze lub z j?zyka tshiluba chimpenze , co oznacza ?małp?” [33] . Gatunek typowy: Simia troglodytes Blumenbach, 1775 .
  • Anthropopithecus ( Anthropithecus ): gr. ανθρωπο? anthr?pos ?człowiek”; πιθηκο? pith?kos ?małpa” [34] . Gatunek typowy: Simia troglodytes Blumenbach, 1775 .
  • Hylanthropus : gr. ?λη hul? ?teren lesisty, las”; ανθρωπο? anthr?pos ?człowiek” [35] . Gatunek typowy: Simia troglodytes Blumenbach, 1775 .
  • Pseudanthropos ( Pseudanthropus ): gr. ψευδο? pseudos ?fałszywy”; ανθρωπο? anthr?pos ?człowiek” [36] .
  • Engeco : rodzima nazwa; ?jako nazw? rodzajow? dla szympansa najbardziej odpowiednie b?dzie zachowa? oznaczenie, ktore u?ywa si? w?rod Murzynow w ich domu: Engeco” [37] .
  • Pongo : nazwa mpongi oznaczaj?ca w bantu (Kongo) du?? małp? człekokształtn?; Lacepede u?ył tej nazwy na okre?lenie orangutana; Palmer sugeruje rownie?, ?e jest to rodzima nazwa z Borneo [38] .
  • Andropithecus : gr. ανηρ an?r , ανδρο? andros ?m??czyzna, człowiek”; πιθηκο? pith?kos ‘małpa’ [39] . Gatunek typowy: Simia troglodytes Blumenbach, 1775 .
  • Fsihego : rodzima, afryka?ska nazwa tschego , tscheigo , tschiego , nschego lub nscheigo dla szympansa [40] . Gatunek typowy: Fsihego ituriensis De Pauw, 1905 (= Simia troglodytes Blumenbach, 1775 ).
  • Bonobo : bł?dna pisownia nazwy wioski Bolobo na rzek? Kongo, gdzie Europejczycy po raz pierwszy zetkn?li si? z szympansem karłowatym [41] . Gatunek typowy: Pan satyrus paniscus E. Schwarz, 1929 .

Podział systematyczny [ edytuj | edytuj kod ]

Do rodzaju nale?? nast?puj?ce gatunki [42] [21] [18] [17] :

Filatelistyka [ edytuj | edytuj kod ]

Poczta Polska wyemitowała 21 sierpnia 1972 r. znaczek pocztowy przedstawiaj?cy głow? szympansa, o nominale 1,35 zł , w serii Zwierz?ta ZOO . Druk w technice offsetowej na papierze kredowym. Autorem projektu znaczka był Janusz Grabia?ski . Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994 r. [43] .

Zobacz te? [ edytuj | edytuj kod ]

Uwagi [ edytuj | edytuj kod ]

  1. ↑ Nazwa zachowana na mocy uprawnie? ICZN , aby unikn?? zamieszania nomenklatorycznego [1] .
  2. ↑ Młodszy homonim Troglodytes Vieillot , 1809 ( Aves ).
  3. ↑ Młodszy homonim Mimetes Eschscholtz , 1818 ( Coleoptera ).
  4. ↑ Nazwa zast?pcza dla Troglodytes E. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812 i Mimetes Leach, 1820 .
  5. ↑ Niepoprawna po?niejsza pisownia Anthropopithecus de Blainville, 1838 .
  6. ↑ a b Nowa nazwa dla Troglodytes E. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812 .
  7. ↑ Nowa nazwa dla Troglodytes E. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812 ; młodszy homonim Pongo Lacepede , 1799 .
  8. ↑ Nomen nudum .
  9. ↑ Niepoprawna po?niejsza pisownia Pseudanthropos Reichenbach, 1860 .

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

  1. ↑ ICZN. Opinion 1368: The generic names Pan and Panthera (Mammalia, Carnivora): available as from Oken, 1816 . ?The Bulletin of zoological nomenclature”. 42 (4), s. 365?370, 1985. ( ang. ) .  
  2. ↑ L. Oken: Lehrbuch der Naturgeschichte . T. 3: Zoologie. Cz. 2. Jena: August Schmid, 1816, s. xi , 1230 . ( niem. ) .
  3. ↑ E. Geoffroy Saint-Hilaire. Tableau des Quadrumanes, Ou des Animaux composant le premier Ordre de la Classe des Mammiferes . ?Annales du Museum National d’Histoire Naturelle”. 19, s. 87, 1812. Paris. ( fr. ) .  
  4. ↑ W.E. Leach. Comparative Anatomy and Zoology . ?Annals of Philosophy”. 19 (92), s. 104, 1820. ( ang. ) .  
  5. ↑ J. Brookes: A catalogue of the Anatomical and Zoological Museum of Joshua Brookes . Cz. 16. London: Richard Taylor, 1828, s. 33. ( ang. ) .
  6. ↑ J.J.O. Voigt: Quadrumana . W: G. Cuvier & J.J.O. Voigt: Das Thierreich, geordnet nach seiner Organisation . Cz. 1. Leipzig: F. A. Brockhaus, 1831, s. 76. ( niem. ) .
  7. ↑ H.M.D. de Blainville. Sur la distribution geographique des mammiferes Primates (Quadrumanes) . ?Annales Francaises et Etrangeres d’Anatomie et de Physiologie”. 2, s. 360, 1838. ( fr. ) .  
  8. ↑ R.-P. Lesson: Species des Mammiferes bimanes et quadrumanes; suivi d’un memoire sur les Orycteropes . Paris: J.B. Bailliere, 1840, s. 36. ( fr. ) .
  9. ↑ C.W.L. Gloger: Gemeinnutziges Hand- und Hilfsbuch der Naturgeschichte. Fur gebildete Leser aller Stande, besonders fur die reifere Jugend und ihre Lehrer . Breslau : A. Schulz, 1842, s. 34. ( niem. ) .
  10. ↑ H.G.L. Reichenbach: Die vollstandigste Naturgeschichte der Affen . Dresden und Leipzig: Expedition der vollsteandigsten Naturgeschichte, 1862, s. 191. ( niem. ) .
  11. ↑ Haeckel 1866 ↓ , s.  clx .
  12. ↑ Haeckel 1866 ↓ , s.  cl .
  13. ↑ E.D. Cope. On the Origin of Genera . ?Proceedings of the Academy of Natural Sciences of Philadelphia”. 20, s. 286, 1868. ( ang. ) .  
  14. ↑ L. de Pauw: Notes sur la Solidification et le Montage des grands Mammiferes . Belgium: Saint Nichols, 1905, s. 13. ( fr. ) .
  15. ↑ D.G. Elliot: A review of the primates . Cz. 1: Lemuroidea: Daubentonia to Indris. Anthropoidea: Seniocebus to Saimiri. New York: American Museum of Natural History, 1913, s. xxxvii, seria: Monograph series (American Museum of Natural History), cz. 1. ( ang. ) .
  16. ↑ E. Tratz & H. Heck. Der Afrikanische anthropoide “bonobo”, eine neue Menscheauaffengattung, Saugetier . ?Mitteilungen”. 2, s. 97?101, 1954. ( niem. ) .  
  17. ↑ a b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Wa?na, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasi?ski & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssakow ?wiata . Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 54. ISBN  978-83-88147-15-9 . ( pol.  ?  ang. ) .
  18. ↑ a b C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World . Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 272. ISBN  978-84-16728-34-3 . ( ang. ) .
  19. ↑ a b E.A. Williamson, F.G. Maisels, C.P. Groves, B.I. Fruth, T. Humle, F.B. Morton, M.C. Richardson, A.E. Russon & I. Singleton: Family Hominidae (Great Apes). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World . Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 852?853. ISBN  978-84-96553-89-7 . ( ang. ) .
  20. ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Pan . [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dost?p 2020-11-08].
  21. ↑ a b Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World . Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 180. ISBN  978-84-16728-66-4 . ( ang. ) .
  22. ↑ D?ungla . Warszawa: "?wiat Ksi??ki", 1997, s. 78. ISBN  83-7129-804-8 .
  23. ↑ Szamalek et al .. The chimpanzee-specific pericentric inversions that distinguish humans and chimpanzees have identical breakpoints in Pan troglodytes and Pan paniscus . ?Genomics”. 87 (1), 2006.  
  24. ↑ J.R. Minkel: Human-Chimp Gene Gap Widens from Tally of Duplicate Genes . Scientific American, 2006-12-19. [dost?p 2015-09-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-07)]. ( ang. ) .
  25. ↑ Demuth JP, Bie TD, Stajich JE, Cristianini N, Hahn MW. The Evolution of Mammalian Gene Families . ?PLoS ONE”, s. e85, 2006. DOI : 10.1371/journal.pone.0000085 .  
  26. ↑ The Taxonomy of Primates. W: Sonia Woolfe-Coote (red.): The Laboratory Primate . Elsevier, 2005, s. 1928.
  27. ↑ Matt Walker: Chimps mentally map fruit trees . BBC ? Earth News, 2009-08-06. [dost?p 2009-06-08]. ( ang. ) .
  28. ↑ See rare photos of chimpanzees treating their wounds with insects [online], Animals, 26 pa?dziernika 2022 [dost?p 2022-11-14] ( ang. ) .
  29. ↑ Palmer 1904 ↓ , s.  508 .
  30. ↑ Palmer 1904 ↓ , s.  695 .
  31. ↑ Palmer 1904 ↓ , s.  425 .
  32. ↑ Palmer 1904 ↓ , s.  672 .
  33. ↑ Chimpanzee . Online etymology dictionary. [dost?p 2020-11-12]. ( ang. ) .
  34. ↑ Palmer 1904 ↓ , s.  109 .
  35. ↑ Palmer 1904 ↓ , s.  337 .
  36. ↑ Palmer 1904 ↓ , s.  589 .
  37. ↑ Palmer 1904 ↓ , s.  258 .
  38. ↑ Palmer 1904 ↓ , s.  557 .
  39. ↑ Palmer 1904 ↓ , s.  103 .
  40. ↑ G. Hull: Introduction to the Catalogue. W: J.E. Cooper & G. Hull: Gorilla Pathology and Health. With a Catalogue of Preserved Materials . Cambridge: Academic Press, 2017, s. 359?378. ISBN  978-0-12-802039-5 . ( ang. ) .
  41. ↑ S. Savage-Rumbaugh & R. Lewin: Kanzi: the ape at the brink of the human mind . New Jersey: John Wiley & Sons, 1994, s. 97. ISBN  978-0-385-40332-0 . ( ang. ) .
  42. ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy . [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dost?p 2023-09-26]. ( ang. ) .
  43. ↑ Marek Jedziniak: Zwierz?ta ZOO . www.kzp.pl. [dost?p 2018-07-21]. ( pol. ) .

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

?rodło: ? https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szympans&oldid=72320131 ”