Ten artykuł dotyczy krola. Zobacz te?: innych władcow nazywanych Uroszem I .

Stefan Urosz I

"
krol Serbii
Okres	od 1243 do 1276
Poprzednik	Stefan Władysław
Nast?pca	Stefan Dragutin
Dane biograficzne
Dynastia	Nemanicze
Data urodzenia	przed 1229
Data ?mierci	1 maja 1277 lub 1280
Ojciec	Stefan Nemanicz
Matka	NN lub Anna Dandolo
?ona	Helena zwana Andegawe?sk?
Dzieci	Dragutin ? Milutin
Multimedia w Wikimedia Commons

Stefan Urosz I zwany Wielkim ( serb. : Стефан Урош I, Stefan Uro? I ; ur. przed 1229, zm. 1 maja 1277 lub 1280) ? krol serbski w latach 1243?1276, najmłodszy syn Stefana Pierwszego Koronowanego , ?wi?ty Serbskiego Ko?cioła Prawosławnego .

Stefan Urosz I obj?ł władz? nad Serbi? w 1243 roku w wyniku buntu mo?nych, ktorzy wynie?li go na tron po obaleniu poprzedniego krola Stefana Władysława . Jego długie panowanie stało si? okresem gospodarczego rozwoju kraju. Przyczyniło si? do tego sprowadzenie przez Urosza z Siedmiogrodu gornikow saskich i ponownie uruchomienie nieczynnych od V wieku kopal? srebra i ołowiu. Stabilizacja wewn?trzna kraju za jego panowania doprowadziła ponadto do rozwoju stosunkow handlowych szczegolnie z s?siednim Dubrownikiem . W latach 1253?1254 i 1265?1268 doszło do wojen z Dubrownikiem zako?czonych zwyci?stwem Serbii. W 1268 roku Stefan Urosz I podj?ł nieudan? wypraw? przeciw W?grom, podczas ktorej został wzi?ty do niewoli i zmuszony do zapłacenia okupu za wypuszczenie na wolno??. Umiej?tne wykorzystywanie wa?ni mi?dzy mo?nymi rodami doprowadziło Urosza do przył?czenia do Serbii zachodniego Zahumla i do stopniowego osłabienia pozycji ksi???t z bocznych gał?zi dynastii Nemaniczow. Centralizacyjna polityka krola doprowadziła w 1276 roku do buntu jego syna Stefana Dragutina . Stefan Urosz I został rozbity przez poł?czone siły rebeliantow i W?grow w bitwie pod Gackiem . Pokonany, abdykował i wst?pił do wzniesionego przez siebie monasteru Sopo?ani , gdzie wkrotce zmarł.

Przed wst?pieniem na tron [ edytuj | edytuj kod ]

Stefan Urosz I był najmłodszym synem Stefana Pierwszego Koronowanego, ktory urodził mu si? z drugiego mał?e?stwa ? z nieznan? z imienia ?on? ^[1] ? lub z trzeciego ? z Ann? Dandolo, po?lubion? w 1216 roku ^[2] . Za panowania Stefana Pierwszego Koronowanego Serbia była pa?stwem niezale?nym, jednak władaj?cy po nim synowie nie potrafili utrzyma? tego stanu ? najpierw Stefan Radosław popadł w zale?no?? od despoty Epiru Teodora Angelosa , a potem jego nast?pca Stefan Władysław od cara bułgarskiego Iwana Asena II . Car zmarł w 1241 roku, a w roku nast?pnym miał miejsce najazd tatarski na Bułgari? . Pot?ga bułgarska załamała si?. W 1243 roku mo?nowładcy serbscy obalili Władysława i osadzili na tronie najmłodszego z braci, Stefana Urosza. Ten po krotkiej walce pogodził si? z Władysławem i oddał mu Zet? i Trebini? , odebrane, niezale?nie władaj?cemu nimi, synowi Wukana Nemanicza, Jerzemu ^[3] .

Rozwoj gospodarczy [ edytuj | edytuj kod ]

Gornictwo [ edytuj | edytuj kod ]

Panowanie Stefana Urosza I przyniosło wyra?ne o?ywienie gospodarcze, staj?c si? pocz?tkiem niezwykle szybkiego rozwoju ekonomicznego Serbii w nast?pnym stuleciu. Stefan Urosz I sprowadził do Serbii z Siedmiogrodu uciekaj?cych przed Tatarami gornikow saskich , ktorzy wznowili eksploatacj? porzuconych w okresie w?drowki ludow kopal? rud srebra i ołowiu. Sasi zało?yli w pobli?u kopal? własne gminy miejskie, ktore krolowie serbscy obdarzyli samorz?dem działaj?cym na podstawie saskiego prawa gorniczego. Władca z tytułu praw regalnych pobierał od 8 do 10 procent wydobytego kruszcu. Do dochodow krolewskich nale?ały tak?e regalia mennicze ? z wybijanej w du?ej liczbie monety srebrnej ^{[4] [5]} .

Pierwsze wzmianki o Sasach w Serbii pojawiaj? si? w dokumentach z 1254 roku. Pierwsza ich gmina powstała w le??cym na zachodzie Serbii Brskowie nad Tar? . Przewodzili jej knez Prebeger (niem. Frajberger ) i kapelan Konrad. Prowadzili w niej działalno?? niemieccy dominikanie ^{[6] [7]} . Brskowo było najbogatsz? w II połowie XIII wieku kopalni? srebra w Serbii. W niedługim czasie powstała przy niej rownie? mennica. W ?lad za Brskowem powstały kolejne kopalnie w Rudniku, w regionie Kopaoniku i w przyszło?ci najbogatsza serbska kopalnia Novo Brdo . Wydobywano w nich srebro, złoto, ołow , mied? i ?elazo ^[8] .

Handel i finanse [ edytuj | edytuj kod ]

Długie panowanie Stefana Urosza I przyczyniło si? te? do o?ywienia handlu, prowadzonego przede wszystkim przez kupcow dubrownickich i kotorskich , oraz do rozwoju targow i osad wczesnomiejskich, do ktorych napływali przybysze z Dalmacji , a nawet z Italii . 1 sierpnia 1243 roku Stefan Urosz I wydał przywilej potwierdzaj?cy Dubrowniczanom prawa handlowe i ulgi celne ^[3] . Głownym zagro?eniem dla handlu było rozbojnictwo ^[9] , ktorym trudnili si? zarowno gorscy pasterze, jak i ludzie szlachetnego rodu. Interesy kupcow zabezpieczone były umowami handlowymi, w ktorych krol zobowi?zywał si? do pokrywania strat materialnych poniesionych z r?ki rozbojnikow ^[10] .

Osady kupieckie powstawały głownie przy kopalniach i na skrzy?owaniu szlakow handlowych. Kupcy podlegali własnym prawom. Spory z Serbami były rozstrzygane przez trybunały mieszane zło?one w rownej cz??ci z Serbow i kolonistow. Kolonie uzyskiwały rownie? przywilej wyznawania religii katolickiej, nie mogły jednak nawraca? na ni? Serbow ^[11] .

Kupcy dalmaty?scy zarz?dzali kopalniami, a kupcy z Kotoru prowadzili działalno?? finansow? przy dworze krolewskim. Cz?sto kupowali te? prawo do ?ci?gania podatkow i ceł. Krol sprzedawał spodziewany roczny dochod, gwarantuj?c jego uzyskanie, a nabywca prawa do daniny starał si? osi?gn?? zysk kosztem zobowi?zanych do zapłacenia podatku. Zyski czerpane z gornictwa i handlu wzmocniły pozycj? ekonomiczn? władcow serbskich. Dały im ?rodki na zaci?g wojsk najemnych, uniezale?niaj?c od mo?nowładztwa, cho? nie jest pewne, czy polityk? korzystania z ?ołnierza najemnego rozpocz?ł ju? Stefan Urosz I ^[11] .

Polityka zagraniczna [ edytuj | edytuj kod ]

Wojny z Dubrownikiem [ edytuj | edytuj kod ]

Osłabienie południowych i wschodnich s?siadow Serbii sprawiło, ?e Stefan Urosz I mogł si? skoncentrowa? w polityce zagranicznej na podporz?dkowaniu zachodniego Zahumla i obronie Serbii przed W?grami ^[11] .

W 1252 roku przeciw krolowi serbskiemu wyst?pił Dubrownik. Tło konfliktu stanowiło ??danie praw zwierzchnich nad ludno?ci? katolick? Serbii, o ktore arcybiskup Dubrownika toczył spor z biskupem Baru ^[3] . Spor został przedło?ony pod os?d papie?a. Urosz i były krol Władysław wspierali Bar. ?Krol” Zety Jerzy z kolei uznał zwierzchnictwo Dubrownika nad podległym mu Ulcinjem ^[12] . Po?niejsza kronika Dubrownika, bynajmniej nienastawiona wrogo wzgl?dem Urosza, podaje, ?e to krol serbski wywołał konflikt, pragn?c zdoby? Dubrownik lub przynajmniej osłabi? wpływy ekonomiczne Wenecji w Serbii. Wojska raguskie zgromadzone nad granic? z Serbi? wycofały si? przed Serbami poza mury miasta ^[13] . Wojna z 1252 roku zako?czyła si? układami. Jednak ju? w 1253 roku Dubrowniczanie zawarli sojusz z carem Michałem Asenem I maj?cy na celu detronizacj? obydwu synow Stefana Nemanicza ? Stefana Urosza I i Władysława ^[3] . W wojnie wzi?ł te? udział Radosław humski. Nawi?zał on ?cisłe stosunki z Dubrownikiem na południu, a w 1254 roku zło?ył hołd lenny krolowi W?gier, prawdopodobnie po to, by uzyska? pomoc w projektowanej wojnie ^[14] . Przebieg działa? wojennych jest słabo znany. Bułgarzy prawdopodobnie wycofali si? po przeprowadzeniu rajdu si?gaj?cego rzeki Lim i spustoszeniu Bijelogo Polja. Urosz zawarł z nimi jesieni? 1254 roku separatystyczny pokoj, ktory przywracał stan sprzed wojny ^[13] . W tym samym 1254 roku Stefan Urosz I zmusił Dubrownik do zawarcia pokoju i zapłacenia odszkodowania wojennego. Ponadto Dubrownik za prawo prowadzenia handlu musiał odt?d płaci? krolowi serbskiemu 2 tysi?ce złotych monet, tzw. perperow . W nast?pnym roku Stefan Urosz I wymogł na biskupie dubrownickim zrzeczenie si? pretensji do zwierzchnictwa nad katolikami serbskimi ^[3] .

Kolejna wojna z Dubrownikiem wybuchła w 1265 roku, Urosz I oskar?ył Dubrowniczan o zaj?cie serbskich terytoriow przybrze?nych, o przyznawanie azylu serbskim dezerterom i utrzymywanie zwi?zkow z Wenecj? ^[15] , wymierzonych w przymierze Serbii z Bizancjum zwi?zanym z wrog? Wenecji Genu?. Po?niejsze kroniki raguskie oskar?ały i tym razem odpowiedzialno?ci? za konflikt krola serbskiego. W trakcie trwania wojny ?ona Urosza, Helena, przeciwna polityce m??a, nawi?zała w sekrecie kontakt z miastem, obiecuj?c donie?? o planowanych posuni?ciach krola ^[16] . Pokoj zawarty w 1268 roku potwierdzał warunki wcze?niejszego traktatu ^{[15] [17]} .

Serbia i Dubrownik prze?yły jeszcze jeden krotki konflikt w 1275 roku. Wybuchł on na tle sporu Kotoru z Dubrownikiem. Poniewa? Kotor znajdował si? w granicach Serbii i, pomimo ?e rz?dził si? własnymi prawami, uznawał zwierzchnictwo krola serbskiego, Stefan Urosz I wysłał mu pomoc. Konflikt został szybko rozwi?zany i nie miał dalszych nast?pstw ^{[18] [19]} .

Stosunki z W?grami [ edytuj | edytuj kod ]

Pomimo napi?? pomi?dzy W?grami a Serbi? do przełomu 1267 i 1268 nie było pomi?dzy obydwoma pa?stwami konfliktu. Mimo ?e Radosław uznał w czasie wojny z Serbi? zwierzchnictwo w?gierskie, nie ma ?adnych dowodow na udział W?gier w tym konflikcie ^[18] . W 1260 serbski oddział wspierał krola w?gierskiego Bel? IV w walce z władc? czeskim, a cztery lata po?niej Stefan Urosz I uczestniczył w uroczysto?ciach ?lubnych młodszego z krolewiczow w?gierskich ? Beli ^[20] . Granica pomi?dzy W?grami a Serbi? przebiegała w tym czasie prawdopodobnie na połnoc od Zachodniej Morawy w pobli?u Ravna ( ?uprija ) ^[18] .

Pod koniec 1267 lub na pocz?tku 1268 ^[21] Stefan Urosz I zaatakował w?gierski banat Maczwy. Przyczyny najazdu nie s? znane. Celem wyprawy mogło by? przesuni?cie granicy na połnoc lub zwykły rabunek. Wojska serbskie spustoszyły Maczw? ^[18] i mo?liwe, ?e zaj?ły jej cz???. Ostatecznie jednak, wiosn? 1268 zostały pokonane przez bana Bel? Ro?cisławowicza wspieranego przez posiłki przysłane przez jego dziada, krola Bel? IV. Stefan Urosz I ? razem ze swoim zi?ciem i dostojnikami ? został wzi?ty do niewoli. Musiał zapłaci? okup za swoje uwolnienie i zwroci? to, co by? mo?e zaj?ł ^[20] . Według cz??ci badaczy gwarancj? pokoju mi?dzy obydwoma pa?stwami było zawarcie mał?e?stwa przez najstarszego syna Stefana Urosza I ? Dragutina , z wnuczk? krola w?gierskiego, Katarzyn? . Inni natomiast uwa?aj?, ?e do ?lubu doszło jeszcze przed 1268 ^[18] . Zdaniem niektorych historykow Urosz został ponadto zmuszony do dopuszczenia swego syna do udziału w rz?dach ^[22] lub uznania zwierzchnictwa krola w?gierskiego ^[20] .

Polityka wschodnia Urosza [ edytuj | edytuj kod ]

Na panowanie Stefana Urosza I przypada okres wzrostu pot?gi Cesarstwa Nicejskiego . W 1246 roku Jan III Watzatzes zdobył na Bułgarach Tracj? i Macedoni? a? po Wardar , w grudniu tego roku zdobył Tesalonik? . W wyniku kolejnej wojny w 1252 roku opanował Macedoni? zachodni? i alba?sk? Kroj? ^[23] . Rosn?ca pot?ga Grekow skłoniła do działania Manfreda , krola Sycylii , ktory w ci?gu 1258 roku zmontował przymierze, w ktorego skład weszły: Epir i Ksi?stwo Achai ^[24] . Serbia nie była w tym czasie w stanie przedsi?wzi?? powa?niejszych krokow przeciw Cesarstwu ^[25] . Urosz poparł jednak sprzymierze?cow, zajmuj?c w 1258 roku nicejskie: Skopje , Prilep i Kiczewo ^[24] . W 1259 roku sprzymierzone wojska sycylijsko-epirocko-achajskie zostały rozbite w bitwie pod Pelagoni? . W 1261 roku cesarz Michał VIII Paleolog wkroczył do Konstantynopola , likwiduj?c tym samym Cesarstwo Łaci?skie i przywracaj?c istnienie Cesarstwa Bizanty?skiego ^[26] .

W nast?pnych latach Urosz przechodzi na stron? bizanty?sk?. Kroniki Dubrownika podaj? jako jedn? z przyczyn wojny w 1265 roku fakt, ?e Dubrownik utrzymywał stosunki z Wenecj?, ktora była wrogiem sprzymierze?ca Serbii Bizancjum ^[16] . W 1268 roku na dwor serbski przybył dyplomata bizanty?ski, aby prowadzi? negocjacje w sprawie ?lubu młodszego syna Stefana Urosza I z cork? cesarza Ann?. ?lub ostatecznie nie doszedł do skutku z powodu sprzeciwu serbskiej opozycji ^[27] .

Sytuacja po raz kolejny zmieniła si? wraz z opanowaniem tronu sycylijskiego przez Karola Andegawe?skiego , ktory podj?ł plany restauracji zlikwidowanego przez Michała VIII Cesarstwa Łaci?skiego. Karol rozpocz?ł zabiegi dyplomatyczne maj?ce na celu zmontowanie koalicji antybizanty?skiej ^[28] . W 1273 lub nawet w 1272 Urosz przyst?pił do obozu antybizanty?skiego ^[29] . Skłaniała go do tego ?ona Helena, Francuzka (by? mo?e corka ekscesarza łaci?skiego Baldwin II ), jak i racja stanu ? po sojuszu z Karolem Urosz mogł si? spodziewa? powi?kszenia swych posiadło?ci kosztem Bizancjum ^[30] . Wraz z nim w?rod sprzymierze?cow krola Sycylii znale?li si?: ksi??? Achai i Aten , car bułgarski oraz ksi??? Tesalii Jan I Angelos , ktorego corka została wydana za młodszego syna Stefana Urosza I ^[31] .

Centralizacja pa?stwa i upadek [ edytuj | edytuj kod ]

D???c do scentralizowania swej władzy, Stefan Urosz I tłumił separatyzmy regionalne. Usun?ł ze swego tytułu krolewskiego odniesienia do Zahumlja , Trebinja i Duklji i tytułował si? ?krolem wszystkich ziem serbskich i wybrze?a” ^[18] . Szczupło?? ?rodeł nie pozwala na prze?ledzenie procesu stopniowego podporz?dkowywania Serbii zachodniego Zahumla. Du?? niezale?no?ci? przypuszczalnie cieszyło si? tam miejscowe mo?nowładztwo, uwikłane w liczne wzajemne wa?nie i konflikty. Urosz prawdopodobnie umiej?tnie to wyzyskał, wykorzystuj?c jednych mo?nowładcow przeciw drugim i przeciw ksi?ciu Radosławowi. Przyjmuj?c hołdy mo?nych, szukaj?cych zwi?zkow z siln? Serbi? dla realizacji własnych lokalnych celow, doprowadził stopniowo do zmarginalizowania znaczenia potomkow Mirosława i sprowadził ich do roli mało znacz?cych mo?nowładcow, uznaj?cych panowanie serbskich władcow ^[16] . W Zecie za jego panowania nast?pił stopniowy upadek znaczenia potomkow Wukana. O najstarszym ?krolu” Jerzym ^[32] za panowania Stefana Urosza I ?rodła milcz?. O młodszym Stefanie wiadomo jedynie, ?e wzniosł monaster w Mora?y. Trzeci, Dimitri, nosz?cy po?ledni tytuł ?upana, wst?pił do klasztoru ^[18] .

Przez cały okres swego panowania Stefan Urosz I utrzymywał bliskie stosunki z Ko?ciołem, cho? i tu zaznaczyła si? jego tendencja do centralizacji władzy. W 1263 roku wyznaczył na arcybiskupa Serbii swego brata Saw? , wcze?niej biskupa Stonu . Po jego ?mierci mianował arcybiskupem mnicha ato?skiego Joanikije, ucznia Sawy II, ktory przed swym wyniesieniem był opatem w Studenicy. Zwi?zki Joanikija z Uroszem były tak silne, ?e arcybiskup zrzekł si? urz?du, gdy krol został zdetronizowany ^[27] . Stefan Urosz I ufundował w latach 60. XIII wieku monaster Sopo?ani . Malowidła ?cienne w cerkwi tego monasteru stanowi? szczytowe osi?gni?cie XIII-wiecznego malarstwa serbskiego. Przedstawiaj? one sceny religijne, a tak?e członkow rodziny krolewskiej: oprocz samego władcy sportretowano jego synow, Dragutina i Milutina, ?on?, Helen?, ojca, mnicha Simona, i dziada, ?w. Simeona ^[33] . Krol wzniosł tak?e kaplic? Przemienienia Pa?skiego w Chilandarze na Atosie ^[27] , a u ato?skiego mnicha Domentijana zamowił napisanie ?ywota ?w. Sawy i ?ywota ?w. Simeona ^[34] .

D???c do centralizacji władzy w pa?stwie, Stefan Urosz I nie wydzielił te? apana?y ?adnemu ze swoich synow. Najstarszy Dragutin, przebywaj?cy na dworze krolewskim, wspierany przez swego te?cia, d??ył jednak do obj?cia własnej dzielnicy. Urosz sprzeciwił si? temu, a cz??? uczonych s?dzi, ?e zdecydował rownie? o przeniesieniu praw do tronu na młodszego Milutina. Ostatecznie w 1276 Dragutin wyst?pił otwarcie o przyznanie mu cz??ci władzy w pa?stwie. Urosz wpadł w gniew, a Dragutin, obawiaj?c si? o swoje ?ycie, zbuntował si?, wzywaj?c na pomoc swego te?cia. Uczeni ro?ni? si? w pogl?dach na przyczyny rebelii. Dini? uwa?a, ?e została spowodowana ambicj? Dragutina i jego d??eniem do władzy. Mavromatis wykazuje, ?e Urosz w 1276 roku wyznaczył młodszego syna Milutina na swego nast?pc? z pomini?ciem starsze?stwa Dragutina, co stało si? przyczyn? buntu Dragutina ^[27] . Chc?c pozyska? stronnikow, Dragutin obiecał wi?kszy zakres swobod mo?nowładcom serbskim, szczegolnie pochodz?cym spoza centrum pa?stwa, ktorzy za panowania Urosza stracili na znaczeniu i niezale?no?ci. Poł?czone armie: rebeliantow i W?grow rozbiły siły Urosza pod Gackiem . Stefan Urosz I abdykował i wst?pił do klasztoru Sopo?ani , przyjmuj?c imi? zakonne Symeon. Zmarł i został pochowany w Sopo?ani ^[15] . Jako dat? ?mierci podaje si? 1 maja 1277 lub 1280 roku ^[35] .

Stefan Urosz I jest ?wi?tym serbskiego Ko?cioła prawosławnego. Jego ?ywot opisał arcybiskup Daniło II w ?ywotach krolow i arcybiskupow serbskich ^[36] .

Opinie o Stefanie Uroszu I [ edytuj | edytuj kod ]

Dyplomata bizanty?ski, ktory w 1268 roku przebywał w Serbii, pozostawił nast?puj?cy opis dworu serbskiego: Wielki krol, jak jest tytułowany, prowadzi ?ycie proste, ktore przyniosłoby wstyd ?redniemu urz?dnikowi w Konstantynopolu . W?gierska synowa krola pracuje przy kołowrotku w ubogiej sukni. Domownicy jedz? tak jak my?liwi albo złodzieje owiec ^[27] .

John Fine tak charakteryzuje panowanie Stefana Urosza I: Urosz, ktory w 1243 obj?ł Serbi? po Władysławie, wydaje si? by? najzdolniejszym spo?rod trzech braci. Na obron? dwoch pozostałych mo?na powiedzie?, ?e Urosz miał nad nimi t? przewag?, ?e jego panowanie zbiegło si? z upadkiem dwoch niegdy? pot??nych s?siadow Serbii: Tesalonik-Epiru i Bułgarii. Pod rz?dami Urosza Serbia stała si? znacz?c? sił? na Bałkanach ^[8] .

Rodzina [ edytuj | edytuj kod ]

W 1250 roku Stefan Urosz I po?lubił Helen? , o ktorej ?rodła serbskie mowi? tylko, ?e była Francuzk? i pochodziła z krolewskiego lub cesarskiego rodu. W?rod dynastii, z ktorych mogła pochodzi? wymienia si?: Walezjuszow , Andegawenow , Angelosow ^[15] i de Courtenayow ^[30] . Ze sw? ?on? Urosz miał czworo dzieci:

• Stefana Dragutina ? krola Serbii w latach 1276?1282
• Stefana Milutina ? krola Serbii w latach 1282?1321
• cork? Brnja?? ? ktora po?lubiła ?upana Jerzego, ktory został uwi?ziony na W?grzech w 1269 roku
• Stefana ? zmarłego przed 1264 rokiem ^[15]

Zwi?zki rodzinne Stefana Urosza I ^[15] [ edytuj | edytuj kod ]

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

• Charles Cawley: Medieval Lands . Foundation for Medieval Genealogy, 2006?2007. Brak numerow stron w ksi??ce
• Сима ?иркови?: Срби у сред?ем веку . Београд: Idea, 2005. ISBN  86-7547-072-X . Brak numerow stron w ksi??ce
• Sima ?irkovi?: The Serbs . Blackwell Publishing Ltd., 2004. ISBN  0-631-20471-7 . Brak numerow stron w ksi??ce
• John V.A. Fine: The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest . Ann Arbor: University of Michigan Press, 1994. ISBN  0-472-10079-3 . Brak numerow stron w ksi??ce
• Wojsław Mole : Sztuka Słowian Południowych . Wrocław-Warszawa-Krakow: Ossolineum, 1962. Brak numerow stron w ksi??ce
• Kamil Stepan: Stefan Urosz I . W: Małgorzata Hertmanowicz-Brzoza, Kamil Stepan: Słownik władcow ?wiata . Krakow: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2005. ISBN  83-7435-077-6 . Brak numerow stron w ksi??ce
• Georgije Ostrogorski : Dzieje Bizancjum . Warszawa: Pa?stwowe Wydawnictwo Naukowe, 1967. Brak numerow stron w ksi??ce
• Leszek Podhorodecki : Jugosławia. Zarys dziejow . Warszawa: Ksi??ka i Wiedza, 1979. Brak numerow stron w ksi??ce
• Joanna Rapacka: Dawna literatura serbska i chorwacka: zarys dziejow . Warszawa: Slawistyczny O?rodek Wydawniczy, 1993. ISBN  83-900117-8-6 . Brak numerow stron w ksi??ce
• Joanna Rapacka: Rzeczpospolita Dubrownicka . Sejny: Wydawnictwo Pogranicze, 2005. ISBN  83-86872-72-1 . Brak numerow stron w ksi??ce
• Steven Runciman : Nieszpory sycylijskie. Dzieje ?wiata ?rodziemnomorskiego w drugiej połowie XIII wieku . Katowice: Wydawnictwo Ksi??nica, 1997. ISBN  83-7132-116-3 . Brak numerow stron w ksi??ce
• Миладин Стеванови?: Кра? Милутин . Београд: К?ига-комерц, 2002. ISBN  86-83583-26-0 . Brak numerow stron w ksi??ce
• Tadeusz Wasilewski : Serbia, Chorwacja i Słowacja od schyłku X w. do podbojow tureckich . W: Jerzy Skowronek , Mieczysław Tanty , Tadeusz Wasilewski: Historia Słowian południowych i zachodnich . Warszawa: PWN, 1988, s. 93?127. ISBN  83-01-07549-X .
• Tadeusz Wasilewski: Historia Jugosławii do XVIII wieku . W: Wacław Felczak , Tadeusz Wasilewski: Historia Jugosławii . Wrocław: Ossolineum, 1985. ISBN  83-04-01638-9 . Brak numerow stron w ksi??ce