Stefan III Wielki ? szczegoł miniatury wy?wi?cenia pochodz?cej z Ewangeliarza z
Humor
(1473) ilustrowanego przez mnicha Nikodema.
Stefan III Wielki
(ur.
1433
w
Borze?ti
, zm.
2 lipca
1504
w
Suczawie
), znany rownie? jako
Stefan III Mołdawski
(
rum.
?tefan cel Mare,
?tefan cel Mare ?i Sfant
, tj. ?Stefan Wielki i ?wi?ty” w nowocze?niejszych opracowaniach), w starszych ?rodłach polskich
Steczko
?
hospodar mołdawski
w latach 1457?1504 z dynastii
Muszatowiczow
.
Podczas swojego panowania przeobraził
Mołdawi?
w silny organizm pa?stwowy, prowadz?c niezale?n? polityk? wbrew interesom i ambicjom
Krolestwa W?gier
,
Krolestwa Polskiego
oraz
Imperium Osma?skiego
d???cych do jej całkowitego podporz?dkowania. Stefan, zgodnie z tradycj? zwyci??ył w 34 ze swoich 36 bitew, pokonuj?c m.in. krola w?gierskiego
Macieja Korwina
i krola polskiego
Jana Olbrachta
. Stał si? sławny w Europie na skutek stawianego przez długi czas oporu przeciwko Turkom.
Młodo?? i doj?cie do władzy
[
edytuj
|
edytuj kod
]
Fresk z
ko?cioła oo. Franciszkanow
w
Przemy?lu
przedstawiaj?cy ?mier? pi?ciu franciszka?skich zakonnikow zabitych przez ?ołnierzy Stefana III Wielkiego na przemyskim rynku w 1498 roku
Stefan III Wielki urodził si? w
Borze?ti
, w pobli?u miasta
Bakowa
. Był synem
Marii Oltei
i
hospodara
mołdawskiego
Bogdana II
, ktory sprawował rz?dy przez 2 lata (od
1449
do
1451
), zanim został zamordowany przez swojego brata
Piotra III Arona
. W latach 1451?
1457
Mołdawi? pustoszyła wojna domowa toczona pomi?dzy Piotrem III Aronem a
Aleksandrem
, synem
Eliasza
i bratankiem Bogdana.
Stefan po ?mierci ojca uciekł (wraz z
Władem Palownikiem zwanym te? Drakul?
, ktory wcze?niej schronił si? na dworze Bogdana i z ktorym Stefan si? wowczas zaprzyja?nił) do
Siedmiogrodu
, poszukuj?c protekcji pot??nego wojewody
Jana Hunyadyego
. W
1456
przeniosł si? na dwor Włada Palownika, ktory obj?ł tron
wołoski
i w
1457
wsparł Stefana militarnie, darowuj?c mu 6000 konnych. Stefan wykorzystał ich umiej?tnie w pokonuj?c
Piotra Arona
pod Dolje?ti, nieopodal ksi???cego dworu w
Suczawie
. Aron uciekł do Polski, a
14 kwietnia
1457 Stefana koronowano hospodarem. Dwa lata po?niej poprowadził najazd na Polsk? w poszukiwaniu Arona, jednak napotkał du?y opor. Podpisano traktat, na mocy ktorego Stefan oddał Polsce zamek w
Chocimiu
oraz uznał polskiego krola
Kazimierza Jagiello?czyka
jako swojego
suwerena
, po czym zło?ył mu hołd w
Kołomyi
. Doszło tam do upokorzenia hospodara: w momencie składania przez niego
hołdu lennego
rozwarły si? ?ciany namiotu i wojsko polskie oraz wojsko mołdawskie zobaczyło Stefana kl?cz?cego przed krolem. Piotrowi Aronowi zakazano wjazdu do Mołdawii.
Godło Mołdawii z 1481 roku (
monastyr Putna
)
W
1461
uderzył na Siedmiogrod, gdzie przeniosł si? z Polski po podpisaniu układu polsko-mołdawskiego Piotr Aron, nie zdołał jednak go schwyta?. W roku nast?pnym sprobował odzyska? oddan? W?grom przez jednego z poprzednikow
Kili?
, wa?ny port
czarnomorski
, kluczowy dla rozwoju handlu mołdawskiego. Udało mu si? tego dokona? ostatecznie w
1465
, co wywołało reakcj? w?giersk?: w
1467
krol w?gierski Maciej Korwin uderzył na Mołdawi?, zdobywaj?c kilka miast, Stefan jednak pokonał go
15 grudnia
pod Baia
. W odpowiedzi hospodar mołdawski najechał kilkakrotnie Siedmiogrod, podczas jednej z tych wypraw chwytaj?c i zabijaj?c morderc? swego ojca, Piotra Arona. Zdołał w tym czasie tak?e pokona?
Tatarow
.
Od
1470
zaanga?ował si? aktywnie w sprawy wewn?trzne
Wołoszczyzny
z uwagi na protureckie nastawienie tamtejszego hospodara
Radu Pi?knego
. Wielokrotne interwencje militarne Stefana miały na celu usuni?cie władcow sprzyjaj?cych Turkom i zast?pienie ich hospodarami antyosma?skimi (m.in. pocz?tkowo
Basarabem III Starym
) ? i cho? jego starania zawsze ko?czyły si? powodzeniem (kilkakrotnie pokonał wojska tureckie), jego protegowani ostatecznie byli wyp?dzani z Wołoszczyzny, gdy opu?ciły j? wojska Stefana albo ulegali Turkom.
Starcia z wojskami tureckimi na Wołoszczy?nie i usuwanie hospodarow wołoskich popieranych przez
sułtana
oznaczały ostateczne zerwanie z Imperium Osma?skim (podra?nionym ju? wcze?niej zaj?ciem przez Stefana Kilii, ktor? Turcy tak?e pragn?li zaj??), z ktorym pocz?tkowo Stefan starał si? utrzyma? cho?by pozornie dobre kontakty, płac?c nawet przez pewien czas haracz, do ktorego zobowi?zał si? jego poprzednik, Piotr Aron. ?wiadom narastania konfliktu Stefan szukał pomocy na zewn?trz, jednak z niewielkim skutkiem. Gdy na pocz?tku
1475
ruszyła na Mołdawi? pot??na wyprawa turecka, Stefan mogł jej przeciwstawi? du?o mniejsze siły (otrzymał tylko niewielk? pomoc z Polski, W?gier i Siedmiogrodu). Mimo to
10 stycznia
1475
rozbił doszcz?tnie Turkow w bitwie pod
Vaslui
. Zwyci?stwo to rozniosło si? szerokim echem po Europie,
Jan Długosz
pisał, ?e był to pierwszy tak wielki sukces w walce z Turkami w Europie.
Spodziewaj?c si? odwetu osma?skiego Stefan ponownie zacz?ł szuka? wsparcia u s?siadow. Jeszcze w tym samym 1475 uznał zwierzchnictwo W?gier, licz?c na ich pomoc w walce z Turkami (w Polsce zbyt niech?tnie patrzono na wzrost jego pot?gi). Gdy jednak latem
1476
na Mołdawi? uderzyły oddziały tureckie, Stefan nie otrzymał oczekiwanego wsparcia i
26 lipca
został pokonany w
bitwie pod R?zboieni (?bitwie o Biał? Dolin?”)
. Turcy nie zdołali zaj?? jednak ?adnej z najwa?niejszych twierdz w połnocnej Mołdawii, ich szeregi zacz?ła dziesi?tkowa? zaraza i głod, na dodatek Stefan otrzymał wreszcie wsparcie w?gierskie ? w efekcie Turcy podj?li odwrot, podczas ktorego ponie?li znaczne straty.
Po tych wydarzeniach Stefan probował powroci? do aktywnej polityki na Wołoszczy?nie. Kilkakrotnie jeszcze wyprawiał si? na ni? zbrojnie, efekty były jednak identyczne jak poprzednio ? jego kandydaci osadzani na tronie wołoskim nie mogli si? na nim utrzyma? po jego odej?ciu. W efekcie w
1481
doszło do jego porozumienia z Turkami, ktore nakładało m.in. na Stefana obowi?zek płacenia haraczu Porcie. Nie doszło jednak do bardziej znacz?cego uspokojenia stosunkow mołdawsko-tureckich. W
1484
armia turecka opanowała bez wi?kszych problemow dwie kluczowe twierdze portowe nad Morzem Czarnym:
Kili?
i
Białogrod
.
Ta kl?ska, a tak?e pokoj w?giersko-turecki, skłoniły Stefana do szukania pomocy w Polsce, zaniepokojonej utrat? portow, przez ktore płyn?ł polski handel czarnomorski.
15 wrze?nia
1485
Stefan zło?ył ponownie hołd Kazimierzowi Jagiello?czykowi w Kołomyi, jednak pomoc polska była niewystarczaj?ca. Wojska tureckie docierały a? pod
Suczaw?
, pojawił si? proturecki pretendent do tronu mołdawskiego, ktory omal nie pokonał Stefana w
1486
. Mimo ostatecznego zwyci?stwa nad konkurentem, pozycja Stefana słabła, okazało si? te?, ?e Polska nie chce nadmiernie anga?owa? si? w konflikt nie chc?c dra?ni? sułtana, a sytuacj? probuje wykorzysta? dla realizacji swoich planow wobec Mołdawii. W efekcie Stefan zdecydował si? na podpisanie w
1487
traktatu z sułtanem
Bajazydem II
, na mocy ktorego w zamian za coroczn? danin? składan? Porcie Mołdawia zachowywała własne rz?dy. Od XVI wieku Mołdawia kolejne 300 lat trwała jako tureckie lenno.
Wydarzenie to oznaczało pogorszenie stosunkow Stefana z Polakami, ktorzy oskar?ali tak?e mołdawskiego władc? o podburzanie chłopow ruskich na terenie Polski. Dochodziło do ro?nych utarczek na pograniczu polsko-mołdawskim. Mimo to ponawiał w Polsce propozycje wspolnego ataku na Port? ? jego plany uzgodniono wreszcie
1494
na spotkaniu w
Lewoczy
z krolem Polski,
Janem Olbrachtem
,
elektorem brandenburskim
Janem Cicero
i krolem W?gier i Czech
Władysławem Jagiello?czykiem
. W niewyja?nionych okoliczno?ciach Stefan otrzymał jednak od W?grow informacj? o tym, i? faktycznym celem polskiej wyprawy b?dzie nie tylko pokonanie Turkow i odbicie portow czarnomorskich z ich r?k, ale tak?e osadzenie na tronie mołdawskim polskiego ksi?cia Zygmunta (przyszłego
Zygmunta Starego
).
Z tego powodu, gdy w czerwcu
1497
Jan I Olbracht
ruszył na Mołdawi?, by odbi? Kili? i Białogrod, Stefan zerwał zwi?zek lenny z Polsk? uznaj?c si? za lennika tureckiego. Otrzymał on posiłki tureckie, a tak?e w?gierskie. Wojska Olbrachta bez powodzenia oblegały od 24 wrze?nia do 18 pa?dziernika Suczaw? ? wobec odci?cia ich przez Stefana od zaopatrzenia i widma głodu, zawarty został rozejm i Polacy rozpocz?li odwrot. Wskutek jednak powstałego nieporozumienia Stefan uderzył na wycofuj?cych si? przez
Bukowin?
ku
?niatyniowi
Polakow i rozbił ich
26 pa?dziernika
pod Ko?minem
. W
1498
to hospodar mołdawski uderzył na Polsk?, pustosz?c ziemie przygraniczne. Pokoj został podpisany w
1499
, dzi?ki niemu został m.in. stracony w
Czchowie
w
1501
przebywaj?cy w Polsce Eliasz, syn Piotra Arona, jeden z przywodcow opozycji przeciwko Stefanowi.
W 1502 na wie?? o ?mierci Jana Olbrachta zaj?ł
Pokucie
, uprzednio sprzymierzony z
Turcj?
i
Moskw?
.
W stosunkach wewn?trznych probował ograniczy? wpływy wielkich bojarow, nieraz przeciwko niemu spiskuj?cych (czy to popieraj?cych Piotra Arona, czy te? innych pretendentow, m.in. w latach 1494?1495), na rzecz drobniejszej szlachty oraz ?ywiołu miejskiego, słabego jednak w Mołdawii z uwagi na brak wi?kszych o?rodkow. Pami?taj?c tak?e losy swego ojca i jego braci, pragn?ł uchroni? swoj kraj przed zam?tem bratobojczych walk o tron, co te? do pewnego stopnia mu si? powiodło.
Stefan zmarł w Suczawie, otruty jakoby przez stronnikow sułtana. Został pochowany w
monastyrze w Putnie
, ktory ufundował w latach
1466
?
1469
, wokoł ktorego w
1481
wybudował fortyfikacje i ktory w
1498
odbudował po wielkim po?arze z
1484
.
Jego nast?pc? został jego syn
Bogdan ?lepy
. Na tronie zasiadł po?niej rownie? jeden z licznych nie?lubnych synow Stefana,
Piotr Raresz
.
Kamie? grobowy Stefana III Wielkiego w cerkwi
monastyru Putna
Stefan Wielki był zapewne najwybitniejszym władc? ?redniowiecznej Mołdawii. Obdarzony wielkimi zdolno?ciami z du?ym powodzeniem przez wiele lat na czele niewielkich sił opierał si? o wiele pot??niejszym s?siadom. Mimo ostatecznej pora?ki i podporz?dkowania Imperium Osma?skiemu, zdołał zapewni? Mołdawii wzgl?dn? niezale?no?? i dobr? organizacj? wewn?trzn?. Jego sukcesy uczyniły jego imi? gło?nym w całej Europie. Po zwyci?stwie nad Turkami w bitwie pod
Vaslui
został obdarzony przez
papie?a
Sykstusa IV
przydomkiem
Athleta Christi
(Zapa?nik Chrystusa; tytuł uprzednio przyznawany
Skanderbegowi
i
Janowi Hunyadyemu
).
Bardzo pobo?ny, Stefan podczas swego długiego panowania przeprowadził szereg fundacji
cerkwi
i
monastyrow
, z ktorych wiele dotrwało do naszych czasow (wedle tradycji miał ufundowa? tyle klasztorow, ile stoczył bitew). Sw? religijno?? potwierdził zło?eniem
Wysokiej Porcie
opłaty w imieniu atoskich monastyrow zapewniaj?c w ten sposob
Athosowi
przedłu?enie swoistej autonomii (od kiedy w
1430
został podbity przez Ottomanow).
Działalno?? Stefana na tym polu, poł?czona z jego walk? przeciwko Turkom, ktora była odbierana tak?e jako walka w obronie chrze?cija?stwa przeciwko zalewowi islamu, spowodowała uznanie go za ?wi?tego (został kanonizowany przez
Rumu?ski Ko?cioł Prawosławny
).
- J. Demel, Historia Rumunii, Wrocław 1970.
- 1862 ? oficjalnie zjednoczenie Mołdawii i Wołoszczyzny w Zjednoczone Ksi?stwa Mołdawii i Wołoszczyzny (zobacz:
władcy Rumunii
).