Smog ? ka?da kombinacja zanieczyszcze? powietrza , ktorymi, zgodnie z definicj? ?wiatowej Organizacji Zdrowia , s? wszystkie chemiczne, fizyczne lub biologiczne czynniki zmieniaj?ce naturalny skład atmosfery . Najcz??ciej wyst?puj?ce zanieczyszczenia to pyły zawieszone zawieraj?ce ro?ne zwi?zki chemiczne , w tym szczegolnie szkodliwe kancerogenne wielopier?cieniowe w?glowodory aromatyczne (WWA) i metale ci??kie , oraz gazy: tlenki azotu , dwutlenek siarki , ozon i tlenek w?gla . Dawniej smog definiowano w?ziej, jako zjawisko atmosferyczne powstałe w wyniku wymieszania si? mgły z dymem i gazami b?d?cymi produktami spalania ^[1] .

Wyraz ?smog” stanowi poł?czenie ang. słow smoke (dym) i fog (mgła) ^{[2] [3]} . Termin ten został u?yty po raz pierwszy w Wielkiej Brytanii prawdopodobnie w 1905 r. ^[1] W j?zyku polskim na okre?lenie tego zjawiska stosowano przez pewien czas odpowiednik ?dymgła”, utworzony na wzor terminu angielskiego ^{[4] [5]} .

Efekty zdrowotne [ edytuj | edytuj kod ]

Wchodz?ce w skład smogu zwi?zki chemiczne , pyły i znaczna wilgotno?? stanowi? zagro?enie dla zdrowia człowieka. S? czynnikami alergizuj?cymi i mog? wywoła? astm? oraz jej napady, a tak?e powodowa? zaostrzenie przewlekłego zapalenia oskrzeli , niewydolno?? oddechow? lub parali? układu krwiono?nego ^[6] . Smog powoduje tak?e zmniejszenie masy urodzeniowej noworodka, zwi?ksza zapadalno?? na nowotwory oraz przewlekł? obturacyjn? chorob? płuc (POChP) ^[7] , jak i zwi?ksza prawdopodobie?stwo wyst?pienia astmy u dzieci ^[8] . W wyniku bada? stwierdzono, ?e 15% wszystkich epizodow objawow astmy mo?na przypisa? zanieczyszczeniu powietrza. Zwi?zek nast?puje tak?e w przypadku chorob niedokrwiennych serca u osob starszych. Badania przeprowadzano w miejscach w pobli?u ruchliwych drog ze znacznym nat??eniem ruchu. Zamieszkanie w miejscach z nat??eniem ruchu powy?ej 10 tys. pojazdow dziennie uznano za wyznacznik długotrwałej ekspozycji na zanieczyszczenia zwi?zane z ruchem drogowym ^[9] .

Zgodnie z wynikami bada? ESCAPE w przypadku drobnych zanieczyszcze? (do ?rednicy 2,5 mikrometra ? PM2,5) ka?dy wzrost g?sto?ci pyłu o 5 μg/m3 na metr sze?cienny powoduje wzrost ryzyka ?mierci z przyczyn naturalnych a? o 7% ^[10] .

W 2019 roku w ogolnopolskim badaniu prowadzonym przez zespoł dr Wojciecha Feleszko z Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego wykazano, ?e dzieci zamieszkuj?ce rejony z wysokim st??eniem pyłow PM10 i PM2,5 o 50% cz??ciej odczuwały objawy chorobowe z drog oddechowych (kaszel, katar, kichanie) oraz miały znacz?co wi?ksze problemy ze snem i koncentracj? ^[11] . Według przeprowadzonych w Polsce bada? wzrost st??enie PM10 o 10 μg/m³ wi?zał si? z 16% wzrostem ilo?ci hospitalizacji z powodu ostrych zespołow wie?cowych ^[12] . Natomiast wzrost st??enia PM2,5 10 μg/m³ powodował 7% wzrost ?miertelno?ci z przyczyny sercowo-naczyniowych w populacji m??czyzn ^[13] .

Oddychanie przez kobiet? ci??arn? powietrzem zanieczyszczonym PM2,5 koreluje si? tak?e z wyst?powaniem u dziecka spektrum autyzmu ^[14] .

W 2013 roku WHO zaliczyła pyły zawieszone do kancerogenow , uznaj?c, ?e maj? one zauwa?alny i dobrze udowodniony wpływ na zwi?kszenie zachorowalno?ci na raka płuc . Według szacunkow WHO w obj?tym badaniami 2010 roku z powodu raka płuc spowodowanego zanieczyszczeniem powietrza zmarło na ?wiecie 230 tys. osob ^[15] .

Smog kwa?ny pora?a oskrzela , drogi oddechowe , układ kr??enia ^{[16] [17]} . Organizacja Health and Environment Alliance oszacowała koszty zewn?trzne zanieczyszczenia powietrza wskutek spalania w?gla w elektrowniach w?glowych w Polsce w przedziale 12?34 mld zł rocznie, na co składa si? 3500 przedwczesnych zgonow, 1600 przypadkow przewlekłego zapalenia oskrzeli, 1000 nowych hospitalizacji oraz 800 000 utraconych dni pracy rocznie ^[18] .

W trakcie trwaj?cego pi?? dni wielkiego smogu londy?skiego w wyniku komplikacji oddechowych zmarło ponad cztery tysi?ce osob (w sumie w efekcie działania wielkiego smogu londy?skiego zmarło około dwunastu tysi?cy osob) ^[19] .

Rodzaje smogu [ edytuj | edytuj kod ]

Ze wzgl?du na miejsce i warunki powstawania oraz skład chemiczny wyro?nia si? dwa rodzaje tego zjawiska:

• Smog londy?ski , powstaj?cy w okresie chłodnym w wyniku niepełnego spalania paliw do ogrzewania ^[20] . W jego skład wchodz?: dwutlenek siarki , tlenki azotu , tlenki w?gla , sadza oraz trudno opadaj?ce pyły ^[21] . Wyst?puje głownie w miesi?cach od listopada do stycznia podczas inwersji temperatur w umiarkowanej strefie klimatycznej.
• Smog typu Los Angeles ( smog fotochemiczny , ozon troposferyczny ) ? powstaj?cy ze spalin samochodowych ^[20] . Tworzy si? przede wszystkim w miesi?cach letnich, w strefach subtropikalnych. Składa si? on z tlenkow w?gla, tlenkow azotu i w?glowodorow . Zwi?zki te ulegaj? po?niej reakcjom fotochemicznym , w wyniku ktorych powstaj? azotan nadtlenku acetylu , aldehydy oraz ozon .

Smog w Polsce [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobny artykuł: Lista miast w Polsce o najbardziej zanieczyszczonym powietrzu .

Jako?? powietrza w Polsce nale?y do najgorszych w Unii Europejskiej ^[20] . Według ?wiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) 36 z 50 miast w Unii Europejskiej o najwi?kszym st??eniu pyłu PM2,5 znajduje si? w Polsce. Najbardziej zanieczyszczonymi miastami w Polsce s? kolejno: Opoczno, ?ywiec , Rybnik, Pszczyna ^[22] . W wi?kszo?ci tych miejscowo?ci smog powodowany jest tak zwan? nisk? emisj? (znaczne nagromadzenie emitorow o wysoko?ci do 40 metrow nad poziom gruntu, w miejscach o du?ej g?sto?ci zabudowy, na małej powierzchni). Smog w Polsce to zwykle smog typu londy?skiego i wyst?puje głownie w zimowym sezonie grzewczym , jednak w du?ych miastach tworzy si? rownie? smog typu Los Angeles ^[20] .

W styczniu 2017 w południowej Polsce wyst?piło rekordowo wysokie zanieczyszczenie powietrza. Normy pyłow PM10 i PM2,5 zostały przekroczone nawet o ponad 3000% ^[23] . Według Głownego Inspektoratu Ochrony ?rodowiska poziomy alarmowe (300 mikrogramow na metr sze?cienny, kiedy to samorz?dy powinny podj?? specjalne działania dora?ne) przekroczone zostały w Radomsku, Rybniku, ?ywcu, Zabrzu, Cz?stochowie i Wodzisławiu ?l?skim ^[24] . Z kolei w Warszawie st??enie pyłu PM10 przekroczyło 200 mikrogramow na metr sze?cienny ^[25] .

Z raportu Ministerstwa Przedsi?biorczo?ci i Technologii wynika, ?e w 2016 w Polsce z powodu smogu ?ycie przedwcze?nie straciło prawie 19 tys. osob., co oznacza, ?e ł?cznie utraciły one prawie 440 tys. lat ?ycia ^[26] .

Z corocznych raportow Europejskiej Agencji ?rodowiska wynika, ?e roczna liczba przedwczesnych zgonow w Polsce z powodu obecno?ci w powietrzu pyłu PM2,5, dwutlenku azotu i ozonu w ostatnich latach wynosi ł?cznie mi?dzy 45 tys. a 50 tys ^[1] .

Smog prowadzi tak?e do zanieczyszczenia gleby, w tym ziemi uprawnej. Badania tzw. chemizmu gleb ornych wykazały wzrost st??enia rakotworczych wielopier?cieniowych w?glowodorow aromatycznych (WWA) na gruntach wykorzystywanych pod upraw? ro?lin. Na przykład w Zakliczynie odnotowano st??enie WWA na poziomie 1498,7 μg/kg, co klasyfikuje je jako ?gleby zanieczyszczone” (3° zanieczyszczenia). Uprawa ro?lin na takim gruncie ?stwarza pewne niebezpiecze?stwo ich ska?enia przez WWA”. Grunt zanieczyszczone na poziomie 3° zgodnie z wytycznymi WIO? zaleca si? ?nie przeznacza? nawet na u?ytki zielone (wypas zwierz?t)” ^[27] . Zanieczyszczenie gleby skutkuje nie tylko ska?eniem ro?lin, ale tak?e produktow pochodzenia zwierz?cego ? w 2016 podczas bada? prowadzonych przez Politechnik? Krakowsk? wykazały wysokie st??enia silnie toksycznych dioksyn w jajach z wolnego wybiegu produkowanych w Małopolsce ^[28] .

Przyczyny smogu w Polsce [ edytuj | edytuj kod ]

Zanieczyszczenia tworz?ce smog maj? wiele ?rodeł, jednak wi?kszo?? z nich powstaje w ro?nego rodzaju procesach spalania. S? one cz??ci? tzw. niskiej emisji , czyli emisji zanieczyszcze? na wysoko?ci do 40 m.

Najwi?kszy problem stanowi? instalacje grzewcze , ogrzewaj?ce domy jednorodzinne i wielorodzinne kamienice. Spora cz??? z nich to tzw. kopciuchy, czyli kotły niskiej klasy. Ponadto cz?st? praktyk? w polskich domach jest nie tylko korzystanie z kiepskiej jako?ci paliwa , ale rownie? spalanie odpadow komunalnych w prywatnych piecach. Według danych Głownego Urz?du Statystycznego w 2015 r. w Polsce procesy spalania poza przemysłem były głownym ?rodłem emisji tlenku w?gla , pyłow i niemetanowych lotnych zwi?zkow organicznych oraz były odpowiedzialne za emisj? ponad 87% wielopier?cieniowych w?glowodorow aromatycznych . Sytuacja wygl?da podobnie w przypadku metali ci??kich ^[29] .

Niezale?nie od rodzaju emitowanego zanieczyszczenia, w?rod wszystkich badanych procesow spalania poza przemysłem, głownym ?rodłem okazywały si? wła?nie gospodarstwa domowe.

Rownie istotne ?rodła smogu to m.in. transport drogowy , procesy spalania poza przemysłem i procesy spalania w sektorze energetycznym ^[30] .

Udział poszczegolnych kategorii ?rodeł smogu w Polsce w ł?cznym ryzyku przedwczesnego zgonu z powodu zanieczyszcze? powietrza wynosi odpowiednio: ogrzewanie indywidualne ? 52%, transport ? 16%, przemysł ? 13%, energetyka ? 7%, rolnictwo ? 6%, inne ? 6% ^[1] .

Kontrola jako?ci powietrza [ edytuj | edytuj kod ]

Głowny składnik smogu stanowi? aerozole atmosferyczne , znane rownie? jako pyły zawieszone. Na podstawie ich ilo?ci okre?lana jest aktualna jako?? powietrza.

Ka?dy mieszkaniec Polski ma mo?liwo?? sprawdzenia aktualnego poziomu zanieczyszczenia powietrza na co najmniej dwa sposoby:

• za pomoc? mapy zanieczyszcze?,
• za pomoc? miernika jako?ci powietrza.

Mapy zanieczyszcze? zbieraj? dane ze stacji pomiarowych i w obrazowy sposob przedstawiaj? jako?? powietrza na terenie całego kraju ^[31] lub obszaru, np. Europy ^[32] . W Polsce oficjalnym portalem tego typu jest witryna Głownego Inspektoratu Ochrony ?rodowiska ^[33] , ale funkcjonuje te? wiele innych serwisow podaj?cych dane o jako?ci powietrza.

Domowe mierniki jako?ci powietrza słu?? do precyzyjnego pomiaru ilo?ci pyłow zawieszonych wewn?trz budynku. Niektore z nich przystosowane s? do zamontowania od zewn?trznej strony na ?ciany budynku, inne przeznaczone s? wył?cznie do pomiarow wewn?trznych. Wi?kszo?? z nich mierzy rownie? inne parametry, takie jak LZO lub temperatura .

Przeciwdziałanie [ edytuj | edytuj kod ]

Po latach nacisku na władze samorz?dowe i centralne ze strony aktywistow społecznych i ekspertow rozpocz?to zmiany w prawie celem poprawy stanu powietrza. Pierwszym historycznym aktem prawnym była uchwała Sejmiku Wojewodztwa Małopolskiego z 2016 r. całkowicie wykluczaj?ca stosowanie w Krakowie paliw stałych w małych instalacjach grzewczych od wrze?nia 2019 r. W jej wyniku stan powietrza w Krakowie znacz?co si? poprawił. W 2017 r. ten sam sejmik podj?ł uchwał? dla wojewodztwa małopolskiego (z wył?czeniem Krakowa), ktora nakazywała stopniow? eliminacj? prymitywnych palenisk w?glowych oraz eliminowała stosowania najgorszych paliw w?glowych i mokrego drewna. W ?lad za wojewodztwem małopolskim poszło 13 innych wojewodztw gdzie podj?to podobne uchwały. W latach 2017 i 2018 ukazały si? rozporz?dzenia odpowiednich ministrow: a) ? dopuszczaj?ce do obrotu i u?ytkowania tylko kotły zgodne z tzw. klas? 5, czyli nowoczesne, ograniczaj?ce emisj? zanieczyszcze?, oraz b) ? ustalaj?ce minimalne normy jako?ciowe dla paliw stałych. Od 2019 r. działa ogolnokrajowy program ?Czyste Powietrze” w ramach ktorego udzielane s? dotacje na wymian? ?rodeł ciepła oraz docieplanie budynkow ^[1] . Do roku 2022 ł?czna warto?? dotacji wyniosła ok. 3,2 mld zł, co jest kwot? dalece niewystarczaj?c?.

Zobacz te? [ edytuj | edytuj kod ]

Informacje w  projektach siostrzanych

Multimedia  w Wikimedia Commons

Definicje słownikowe  w Wikisłowniku

• Alarm Smogowy
• smog elektromagnetyczny

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

Linki zewn?trzne [ edytuj | edytuj kod ]

• Smog a zmiana klimatu [online], Nauka o Klimacie [dost?p 2022-02-19]   .