Sejm walny I Rzeczypospolitej

Sejm walny ( łac. comitia generalia ) ^[1] ? nazwa parlamentu Korony Krolestwa Polskiego , a od 1569 roku Rzeczypospolitej Obojga Narodow . Było to zgromadzenie decyduj?ce o wa?nych sprawach w pa?stwie. Sejm walny składał si? z dwoch izb: Senatu i Izby Poselskiej oraz z trzech stanow sejmuj?cych: krola, posłow i senatorow.

Geneza [ edytuj | edytuj kod ]

Osobne artykuły: Senat (I Rzeczpospolita) i Izba Poselska (I Rzeczpospolita) .

Zobacz te? kategorie: Stan senatorski I Rzeczypospolitej , Stan rycerski I Rzeczypospolitej .

Sejm walny Krolestwa Polskiego po raz pierwszy pojawił si? w latach 1382?1386 ^[2], gdy na ogolnopolskie zjazdy urz?dnicze zacz?ła przybywa? szlachta i przedstawiciele miast. 2 lutego 1386 roku na jednym z pierwszych sejmow walnych w Lublinie Jagiełło został wybrany krolem Polski ^[3]. Pierwszym sejmem walnym Krolestwa Polskiego z udziałem posłow wybranych na sejmikach ziemskich był sejm w Piotrkowie w 1468 roku ^[4].

W skład sejmu wchodzili członkowie rady krolewskiej (odgrywaj?cy najwi?ksz? rol?), ni?si urz?dnicy ziemscy (pełni?cy rol? nieformalnych reprezentantow swych ziem) szlachta przybywaj?ca na sejm, a niepełni?ca ?adnych urz?dow, oraz przedstawiciele miast. Były to tak zwane 3 stany sejmuj?ce: krol, senat, izba poselska. Izba Senatorska reprezentowała stan senatorski, Izba Poselska stan rycerski ^[5].

Do czasu zawarcia unii lubelskiej w 1569 i utworzenia wspolnego sejmu Korony i Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego jego sesje odbywały si? w Piotrkowie , Krakowie , Toruniu , Bydgoszczy , Radomiu , Sandomierzu ( sejmik generalny przy osobie krola), Lublinie , Parczewie i w Warszawie .

Od 1573 sejm zwyczajny zwoływany był przez monarch? raz na dwa lata. Wymog ten sformułowano w punkcie 9 Artykułow Henrykowskich . Po Unii Lubelskiej, od 1570 r. sesje odbywały si? w Warszawie i (jak postanowiono na sejmie pacyfikacyjnym warszawskim w 1673) co trzecia w Grodnie (tzw. sejm grodzie?ski ), sporadycznie miejscem obrad był te? Toru? (1576 i 1626), Brze?? Litewski (1653) czy Lublin (1703) ^[6]. Alternata grodzie?ska pomijała jednak sejmy nadzwyczajne, a poza tym konwokacyjne i elekcyjne (w Warszawie) oraz koronacyjne (w Krakowie).

Bez zgody sejmu jako reprezentanta szlachty, krol nie mogł nało?y? nowych podatkow. Jednak monarcha zwoływał sejm i zasi?gał jego rady nie tylko z ?fiskalnych” wzgl?dow. Sejm był organem ustawodawczym, co potwierdziła konstytucja z 1505 .

Krol mogł zamiast sejmu walnego zwoła? sejmy prowincjonalne , o takich samych kompetencjach jak sejm walny i uzyskiwa? zatwierdzenie dla swych propozycji na ka?dym z osobna. Mogł te? przedstawia? swoje propozycje bezpo?rednio sejmikom ziemskim i od nich uzyska? zatwierdzenie dla swych propozycji. Taka sytuacja okre?lana jest jako alternatywno?? sejmu walnego, sejmow prowincjonalnych i sejmikow ziemskich. Utrzymała si? do ko?ca XV wieku.

Po wydaniu przywilejow dla szlachty w 1454 roku wzrosła rola sejmikow ziemskich . Szlachta zamiast zje?d?a? na sejmy walne zacz?ła wysyła? swych przedstawicieli wybieranych na sejmikach. Doprowadziło to do wyłonienia si? na sejmie piotrkowskim w 1493 roku osobnej izby sejmowej, b?d?cej reprezentacj? szlachty wybran? na sejmikach ziemskich ? Izby Poselskiej .

Stany sejmuj?ce [ edytuj | edytuj kod ]

Osobne artykuły: Senat (I Rzeczpospolita) i Izba Poselska (I Rzeczpospolita) .

Zobacz te? kategorie: Senatorowie I Rzeczypospolitej , Posłowie na Sejm I Rzeczypospolitej .

Na pocz?tku XVI wieku przedstawiciele sejmikow ziemskich utworzyli izb? poselsk?, za? rada krolewska przeistoczyła si? w senat . W tym czasie nast?piła rownie? inna zmiana o du?ym znaczeniu ? krol stał si? trzecim, obok izby poselskiej i senatu, stanem sejmuj?cym , co wyra?nie ?wiadczyło o zmniejszaj?cej si? roli monarchy w pa?stwie. Na pocz?tku XVI wieku ostatecznie okre?lił si? skład senatu i izby poselskiej. Wi?ksze zmiany nast?piły po zawarciu unii lubelskiej . I tak w skład izby poselskiej wchodzili: posłowie od sejmikow ziemskich w liczbie ok. 170 w tym 48 z Wielkiego Ksi?stwa , oraz przedstawiciele miast, posiadaj?cych prawa szlacheckie ( Krakow i Wilno , po?niej tak?e Lublin , Lwow , Toru? , Gda?sk i Kamieniec Podolski ), ktorzy nie mieli jednak prawa głosu. Miasta zwykle jednak nie korzystały z prawa wysyłania posłow na sejm, a je?li wysłannicy przybywali, co było reguł? w wypadku posłow krakowskich, to pozostawali poza izb? poselsk?, by nie narazi? si? na usuni?cie przez szlacht? ^[7].

Skład senatu przedstawiono w osobnym artykule .

Organizacja i funkcjonowanie [ edytuj | edytuj kod ]

Zwoływanie sejmu walnego poprzedzone było ekspedycj? tzw. listow sejmowych ( litterae conventuales ). Były to krolewskie listy do Panow Rady ( ad maiores consiliarios , senatores ) i ?młodszych” ( iuniores ), uniwersały pisane do ogołu szlachty ( litterae universales ) oraz mandaty do starostow i legatow krolewskich na sejmiki. W uniwersałach władca wzywał rycerstwo do udziału w sejmikach i wyboru posłow z pełn? moc? stanowienia ( cum plena potestate ) ^[8].

Dopiero w artykułach henrykowskich sprecyzowano na pi?mie zasady działania Sejmu. Sejm musiał by? zwoływany co dwa lata, na trwaj?c? do sze?ciu tygodni sesj? zwyczajn? (z łac. ordynaryjn?). W razie potrzeby krol po zasi?gni?ciu rady senatorow mogł zwoła? sesj? fakultatywn?, nie czekaj?c na upłyni?cie dwoch lat od ostatniego sejmu. W 1598 roku wydano konstytucj? sejmow?, na mocy ktorej krol miał mo?liwo?? zwołania sejmu nadzwyczajnego ? trwaj?cego dwa tygodnie, o uproszczonych procedurach, ktorego przedmiotem obrad były jedynie sprawy wojskowe oraz podatki ^[9]. W razie potrzeby obrady sejmu mogły by? za zgod? wszystkich posłow zawieszone ( limita ) lub przedłu?one (prolongata sejmu).

Krol zwoływał sejm uniwersałami , rozsyłanymi do wła?ciwych grodow ? miejsc obrad sejmikow , ogłaszanymi przez wo?nych na rynkach. Zwołanie sejmu poprzedzane było przez posiedzenia sejmikow na ktorych wybierano posłow i uchwalano instrukcje , ustosunkowuj?ce si? do uniwersału (krol w uniwersałach oznaczał termin sejmikow oraz sejmu, okre?lał te? temat obrad). Sejmiki odbywały si? na 6 tygodni przed sejmem zwyczajnym i na 3 tygodnie przed nadzwyczajnym.

Sejm miał obradowa? w Warszawie , a w 1673 postanowiono, ?e co trzeci b?dzie zbierał si? w Grodnie ( Sejm grodzie?ski ).

Na Sejmie walnym obowi?zywała zasada jednomy?lno?ci. Głosowanie wi?kszo?ci? głosow zachowano jedynie dla wyboru marszałka Sejmu i sprawdzania wa?no?ci mandatow poselskich (tzw. rugi poselskie).

Konstytucja (ustawa) przechodziła przez izb? poselsk?, gdzie była poddawana pod dyskusj? i głosowanie, oraz przez senat, w ktorym jedynie dyskutowano. Na podstawie dyskusji przeprowadzonej w senacie krol dokonywał ostatecznej redakcji jej tre?ci i zarz?dzał ogłoszenie. Głosowanie w izbie poselskiej od samego pocz?tku opierało si? na zasadzie jednomy?lno?ci. Jednak?e w XVI wieku starano si? przekonywa? opornych, by przyj?li postulowane rozwi?zanie, a w ostateczno?ci ignorowano sprzeciw, je?li nie był zbyt liczny. Dopiero w nast?pnym stuleciu zacz?to rygorystycznie przestrzega? zasady jednomy?lno?ci. Cz?stokro? wskutek tej zasady i przeci?gaj?cych si? dyskusji sejm po ustawowych sze?ciu tygodniach rozchodził si? bez podj?cia uchwał. Brak zgody na dopuszczalne według prawa przedłu?enie obrad Sejmu (prolongat?), oraz sprzeciw wobec jakiego? projektu ? liberum veto były cz?sto wykorzystywane przez stronnictwa magnackie dla prywatnych interesow i prowadziły, w ich interesie zreszt?, do rozkładu instytucji Sejmu. Proby zreformowania trybu obrad sejmowych podj?to na sejmie konwokacyjnym w 1764 oraz Sejmie Czteroletnim .

Kompetencje [ edytuj | edytuj kod ]

W kompetencjach Sejmu le?ała: obrona praw i przywilejow, przestrzeganie prawa pospolitego, uchwalanie podatkow i konstytucji, decyzje o wojnie, pokoju, liczebno?ci wojska, wydatkow i dochodow pa?stwa, o wysłaniu poselstw, a tak?e wetowanie decyzji krola, gdy zajdzie taka potrzeba. W dobie wolnych elekcji sejm zbierał si? tak?e trzykrotnie w czasie ka?dego bezkrolewia , by wybra? nowego krola. Kolejne sejmy nosiły nazwy: konwokacyjnego (na ktorym interrex , ktorym zawsze był prymas Polski, wyznaczał termin nast?pnego sejmu, za? szlachta zawi?zywała si? w konfederacj? dla wyboru krola i strze?enia porz?dku w pa?stwie w okresie bezkrolewia), elekcyjnego (na ktorym dokonywano wyboru krola) oraz koronacyjnego (na ktorym koronowano krola).

Niedochodzenie, zrywanie, limita sejmow [ edytuj | edytuj kod ]

Osobny artykuł: Lista sejmow Rzeczypospolitej Obojga Narodow .

Za panowania Jana Kazimierza , od roku 1652 na zwołanych 17 sejmow, 7 zostało zerwanych. Za Michała Korybuta Wi?niowieckiego na 6 sejmow zerwano 4. Za panowania Jana III Sobieskiego na 12 sejmow zerwano 6. W czasach panowania krolow z dynastii saskiej 4 przewidziane prawem sejmy nie odbyły si? w ogole. Z pozostałych 35, ktore zdołały si? zebra?, zerwanych zostało 15, 8 rozeszło si? bez uchwalenia konstytucji, 4 limitowano, odbyło si? jedynie 8 sejmow, ktore zako?czyły si? uchwaleniem konstytucji ^[10].

Statystyka niedoszłych sejmow od 1652 roku (pierwszego *liberum veto* Władysława Sici?skiego ) ^[11]
	Liczba sejmow	Niedoszłe	Zerwane	Brak konstytucji	Niedoszłe	Zerwane	Brak konstytucji	Ł?cznie
	Liczba sejmow	Liczba			Udział			Ł?cznie
Jan Kazimierz	20	0	7	0	0%	35%	0%	35%
Michał Korybut Wi?niowiecki	6	0	4	0	0%	67%	0%	67%
Jan III Sobieski	12	1	5	0	8%	42%	0%	50%
August II Mocny	21	3	5	0	14%	24%	0%	38%
August III Sas	16	1	8	5	6%	50%	31%	88%
Stanisław August Poniatowski	13	1	0	0	8%	0%	0%	8%

Zobacz te? [ edytuj | edytuj kod ]

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

↑ Historia sejmu polskiego. praca zbiorowa pod redakcj? Jerzego Michalskiego. Tom I do schyłku szlacheckiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1984, s. 200.
↑ Historia sejmu polskiego. praca zbiorowa pod redakcj? Jerzego Michalskiego. Tom I do schyłku szlacheckiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1984, s. 14.
↑ Anna Sochacka, Zjazdy polsko-litewskie w Lublinie i Parczewie w czasach Władysława Jagiełły, w: Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Historia Vol. 41/42 (1986/1987), s. 66.
↑ Wacław Uruszczak , Najstarszy sejm walny koronny ?dwuizbowy” w Piotrkowie w 1468 roku, [b.n.s.]
↑ Franciszek Piekosi?ski, Wiece, sejmiki, sejmy i przywileje ziemskie w Polsce wiekow ?rednich, Krakow 1900, s. 5.
↑ Władysław Konopczy?ski Chronologia sejmow polskich 1493?1793 , passim.
↑ Henryk Wisner, Rzeczpospolita Wazow. Czasy Zygmunta III i Władysława IV, t.1, Warszawa 2002, s. 47.
↑ Wacław Uruszczak, Sejm koronacyjny w 1507 roku w Krakowie, w: Studia do Dziejow Pa?stwa i Prawa Polskiego, 2002, 7, s. 112.
↑ Izabela Lewandowska-Malec: Sejm walny koronny Rzeczypospolitej Obojga Narodow i jego dorobek ustawodawczy . Krakow: Ksi?garnia Akademicka, 2009, s. 640.
↑ Wiesław Bondyra, Reprezentacja sejmowa Rusi Czerwonej w czasach saskich, Lublin 2005, s. 7-10
↑ Władysław W. Konopczy?ski Władysław W. , Chronologia sejmow polskich 1493?1793 , 1948 .

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

[1] Historia sejmu polskiego. praca zbiorowa pod redakcj? Jerzego Michalskiego. Tom I do schyłku szlacheckiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1984, s. 200.

[2] Historia sejmu polskiego. praca zbiorowa pod redakcj? Jerzego Michalskiego. Tom I do schyłku szlacheckiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1984, s. 14.

[3] Anna Sochacka, Zjazdy polsko-litewskie w Lublinie i Parczewie w czasach Władysława Jagiełły, w: Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Historia Vol. 41/42 (1986/1987), s. 66.

[4] Wacław Uruszczak , Najstarszy sejm walny koronny ?dwuizbowy” w Piotrkowie w 1468 roku, [b.n.s.]

[5] Franciszek Piekosi?ski, Wiece, sejmiki, sejmy i przywileje ziemskie w Polsce wiekow ?rednich, Krakow 1900, s. 5.

[6] Władysław Konopczy?ski Chronologia sejmow polskich 1493?1793 , passim.

[7] Henryk Wisner, Rzeczpospolita Wazow. Czasy Zygmunta III i Władysława IV, t.1, Warszawa 2002, s. 47.

[8] Wacław Uruszczak, Sejm koronacyjny w 1507 roku w Krakowie, w: Studia do Dziejow Pa?stwa i Prawa Polskiego, 2002, 7, s. 112.

[9] Izabela Lewandowska-Malec: Sejm walny koronny Rzeczypospolitej Obojga Narodow i jego dorobek ustawodawczy . Krakow: Ksi?garnia Akademicka, 2009, s. 640.

[10] Wiesław Bondyra, Reprezentacja sejmowa Rusi Czerwonej w czasach saskich, Lublin 2005, s. 7-10

[11] Władysław W. Konopczy?ski Władysław W. , Chronologia sejmow polskich 1493?1793 , 1948 .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]