Sarema

Sarema
Saaremaa
	; Zamek w Kuressaare
Kontynent	Europa
Pa?stwo	Estonia
Akwen	Morze Bałtyckie
Archipelag	Archipelag Zachodnioesto?ski
Powierzchnia	2673 km²
Długo?? linii brzegowej	874 km
Najwy?szy punkt	Viidumagi, 54 m n.p.m.
Populacja (2020) ; ? liczba ludno?ci ; ? g?sto??	; 31 435 ; 12 os./km²
	Poło?enie na mapie Estonii Sarema
	58°25′N 22°30′E / 58,416667 22,500000
	; Poło?enie wyspy
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Informacje w Wikipodro?ach

Sarema dawniej zwana Ozyli? ( est. Saaremaa , niem. i szw. Osel , du?. Øsel , łac. Osilia , ros. Э?зель ? Ezel ) ? najwi?ksza wyspa nale??ca do Estonii , poło?ona na Bałtyku na południe od wej?cia do Zatoki Fi?skiej , odgradzaj?ca Zatok? Rysk? od pełnego morza. Od Hiumy oddzielona jest cie?nin? Soela vain , od stałego l?du Cie?nin? Irbe?sk? . Jest najwi?ksz? wysp? Prowincji Saare . Jej powierzchnia wynosi 2673 km² ^[1] (91,5% powierzchni prowincji), a liczba ludno?ci 31,4 tys. (94,1%).

Historia [ edytuj | edytuj kod ]

Wyspa była zasiedlona ju? 2000 lat p.n.e. ^{[
potrzebny przypis
]} W sagach wyspa jest znana jako Eysysla . Na przełomie XI i XII wieku Sarema była najzamo?niejsz? z esto?skich prowincji . W 1227 podobnie jak s?siednia Muhu nale?ała do zakonu kawalerow mieczowych . Pod koniec XIII wieku centralna i południowa cz??? wyspy przeszła we władanie biskupstwa Ozylii , a Arensburg stał si? drug? co do wa?no?ci (po Haapsalu ) twierdz? biskupstwa. Po I wojnie połnocnej (1563) wysp? obj?ła w posiadanie Dania . Zaledwie 85 lat po?niej, w 1648 roku wyspa została scedowana Szwecji . ^{[
potrzebny przypis
]} Podczas szwedzkiego panowania wysp? zdziesi?tkowała epidemia d?umy . W 1710, podczas III wojny połnocnej Sarema znalazła si? w granicach Imperium Rosyjskiego , co zostało potwierdzone podczas pokoju w Nystad . W drugiej połowie XIX wieku wyspa prze?ywała swoje prosperity ? zostały uruchomione poł?czenia morskie z Ryg? i Petersburgiem (1858). W 1891 w Kuressaare utworzono szkoł? morsk?. W 1896 Sarem? poł?czono z Muhu grobl? , na ktorej zbudowano drog?, a w 1912 na wyspie zbudowano elektrowni? .

Rosjanie władali wysp? a? do 1917 roku. W pa?dzierniku 1917 wysp? zdobyli Niemcy ( Operacja Albion ). Poł roku po?niej, 24 lutego 1918 roku Sarema stała si? cz??ci? niepodległej Estonii . Był to wowczas jeden z najintensywniej rolniczo wykorzystywanych obszarow w kraju. Na wyspie istniało wowczas ponad 10 tys. gospodarstw, specjalizuj?cych si? głownie w produkcji mleka i jego przetworow. Rybołowstwem zajmowało si? jedynie 2 proc. mieszka?cow. W 1919 na wyspie otworzono szkoł? rolnicz?. Na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow w czerwcu 1940 roku na wysp? wkroczyła Armia Czerwona . Ponad tysi?c wyspiarzy zostało deportowanych na Syberi? . Od pa?dziernika 1941 do 1944 r. wyspa była okupowana przez Niemcy . Przez okres II wojny ?wiatowej wielu mieszka?cow Saremy zostało wywiezionych do Niemiec, b?d? te? uciekło do Szwecji. Populacja wyspy zmniejszyła si? o 1/3. W latach 1944?1990 wyspa nale?ała do Esto?skiej SRR . Przeprowadzono kolektywizacj? rolnictwa. Armia Czerwona zrobiła z wyspy fortec?, buduj?c ponad 30 baz wojskowych. Prawa do swobodnego przemieszczania si? mieszka?cow na wysp? były ?ci?le ograniczane. Od 20 sierpnia 1991 r. Sarema nale?y do niepodległej Estonii .

Geografia [ edytuj | edytuj kod ]

Sarema jest najwi?ksz? esto?sk? i czwart? co do wielko?ci wysp? Bałtyku ^[a]. Rozci?gło?? południkowa i rownole?nikowa wynosi około 90 km. Linia brzegowa wynosi 874 kilometrow. W południowo-zachodniej cz??ci wyspy w Zatok? Rysk? wcina si? długi na 30 kilometrow połwysep Sorve . Wyspa zbudowana jest głownie z wapieni i dolomitow ( kamieniołom koło Kaarmy ), wydobywane s? tak?e piaski szklarskie . Licznie wyst?puj? bagna . Topograficznie wyspa jest mało zro?nicowana, najwy?szy punkt Viidu Raunamagi liczy zaledwie 54 m n.p.m.(od 1957 rezerwat przyrody). Najwy?sze klify ( Panga Pank ) osi?gaj? 21,3 m. Najwi?kszymi jeziorami s? odci?te zatoki Suur Laht i Mullutu Laht koło Kuressaare oraz Karujarv koło miejscowo?ci Karla . Podczas ostatniego zlodowacenia Sarema była przykryta czasz? l?dolodu . Obecnie, na skutek ruchow glacizostatycznych, wyspa podnosi si? o około 2 mm rocznie.

W pobli?u wioski Kaali znajduje si? rezerwat geologiczny, obejmuj?cy krater uderzeniowy Kaali . Wa??cy co najmniej 400 ton meteoryt uderzył z pr?dko?ci? 10-20 km/s w dolomitow? skał?. Wskutek uderzenia powstało kilka istniej?cych do dzisiaj kraterow. ?rednica najwi?kszego z zagł?bie? wynosi 110 metrow, a maksymalna gł?boko?? jeziora Kaalijarv to 6 m. Jezioro to otacza wał ziemny o wysoko?ci 16 m. W pobli?u znajduje si? jeszcze 8 mniejszych kraterow. Materiał z ich pobli?a nie zawiera osadow morskich, wi?c ich wiek nie mo?e by? wi?kszy, ni? 10000 lat (Sarema wynurzyła si? z Bałtyku 10000 lat temu). Datowanie na podstawie osadow torfowych pozwoliło oszacowa? powstanie na rok ok. 5500 p.n.e. Nowsze pomiary ( datowanie radiow?glowe torfu wzbogaconego w iryd ) wskazuj?, ?e zderzenie miało miejsce w latach 800 - 400 p.n.e. ^[2].

Łagodny klimat (?rednia temperatura lipca: 19 °C, stycznia: -1 °C) sprzyja wegetacji ? na wyspie ro?nie 80% gatunkow esto?skiej flory, w tym ponad 1200 gatunkow ro?lin naczyniowych . Lasy pokrywaj? ponad 40% powierzchni wyspy. Do ciekawszych przedstawicieli fauny nale?y foka szara oraz licznie wyst?puj?ce ptaki w?drowne: łab?d? niemy i krzykliwy , bernikla białolica , edredon czy ohar .

W zachodniej cz??ci wyspy utworzono Park Narodowy Vilsandi .

Ludno?? [ edytuj | edytuj kod ]

W 2008 roku Sarem? zamieszkiwało około 39,2 tys. ludzi. Zdecydowan? wi?kszo?ci? byli Esto?czycy (98%), a najwi?ksz? mniejszo?ci? Rosjanie (1,2%) oraz Finowie (0,25%). Głownym wyznaniem na wyspie jest luteranizm , w mniejszej skali prawosławie . Ludno?? zajmuje si? głownie rolnictwem i rybołowstwem .

Wa?ne miejsca [ edytuj | edytuj kod ]

Kuressaare ? stolica dystryktu i jedyne miasto
kratery meteorytow koło Kaali (patrz powy?ej)
koliste forty ziemne Lihulinn i Kaarma
ruiny fortecy Maasi , zbudowanej przez zakon kawalerow mieczowych
wiatraki w Angla ? symbol wyspy. Niegdy? bardzo popularne, dzi? w tej miejscowo?ci znajduje si? ich zaledwie 5. Najwi?kszy z nich to holender , obok znajduj? si? tak?e ko?laki
ko?cioł w Jamaja na połwyspie Sorve z 1864, elementy zdobnicze pochodz? z XVII wieku
ko?cioły w Kaarma (XIII w.), Karja (XIV w.) i Kihelkonna (XVII w.)
posiadło?ci dworskie Koljala , Laimjala , Loona (XVII w.), Oti (XVIII w.)
klif Panga ? wysoki na 21,3 m,
polje krasowe mi?dzy Kaarm? a Karl? ? z typowymi elementami krasu powierzchniowego ( leje krasowe , ponory )
?rodło Puhatu koło Pahkli o intensywnym, zielonym kolorze (miejsce kultu religijnego)
Połwysep Sorve z latarni? morsk? z XVII wieku

Zobacz te? [ edytuj | edytuj kod ]

Reprezentacja wyspy Sarema w piłce no?nej

Linki zewn?trzne [ edytuj | edytuj kod ]

Oficjalna strona wyspy
Oesel , [w:] Słownik geograficzny Krolestwa Polskiego , t. VII: Netrebka ? Perepiat, Warszawa 1886, s. 396 .

Uwagi [ edytuj | edytuj kod ]

↑ Licz?c wyspy du?skie: Zelandi? i Fioni? . Według innych kryteriow geograficznych Sarema jest druga po Gotlandii .

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

↑ Strona wyspy Sarema . [dost?p 2010-05-02]. ( ang. ) .
↑ Siim Veski, Atko Heinsalu, Kalle Kirsimae, Anneli Poska, Leili Saarse, "Ecological catastrophe in connection with the impact of the Kaali meteorite about 800?400 BC on the island of Saaremaa, Estonia", Meteoritics & Planetary Science, vol.36, 3, ss.1367?1375, 2001 (dost?p www)

[2] Licz?c wyspy du?skie: Zelandi? i Fioni? . Według innych kryteriow geograficznych Sarema jest druga po Gotlandii .

[strona_wyspy-1] Strona wyspy Sarema . [dost?p 2010-05-02]. ( ang. ) .

[3] Siim Veski, Atko Heinsalu, Kalle Kirsimae, Anneli Poska, Leili Saarse, "Ecological catastrophe in connection with the impact of the Kaali meteorite about 800?400 BC on the island of Saaremaa, Estonia", Meteoritics & Planetary Science, vol.36, 3, ss.1367?1375, 2001 (dost?p www)

[1]

[a]

[2]