Samodzier?awie ( ros.   самодержавие , samodier?awije lub единодержавие , jedinodier?awije ; tł. bezpo?rednie: samowładztwo, jedynowładztwo ) ? termin okre?laj?cy rz?dy carow rosyjskich, wprowadzony w Rosji rownolegle z tytułem carskim w drugiej połowie XV wieku, po zawarciu mał?e?stwa wielkiego ksi?cia moskiewskiego z bratanic? ostatniego cesarza bizantyjskiego i zarazem ostatni? dziedziczk? bizantyjskiego tronu Zofi? Paleolog w 1472 roku ^[1] . Poj?cie samodzier?awia wi?zało si? z oswobodzeniem Rusi spod panowania tatarskiego w 1480 roku i oznaczało pierwotnie suwerenno?? rz?dow carskich od chanow tatarskich , ewentualnie pozostałych monarchow . Wspołcze?nie termin stosowany przede wszystkim do okre?lenia rz?dow absolutnych Romanowow w Imperium Rosyjskim od XVII do pocz?tkow XX wieku.

Znaczenie poj?cia [ edytuj | edytuj kod ]

1) Termin samodzier?awie został wprowadzony razem z tytułem carskim w czasie panowania cara Iwana III Srogiego i pocz?tkowo miał oznacza? suwerenno?? rz?dow cara rosyjskiego, czyli niezale?no?? głowy ruskiego pa?stwa od chanow Złotej Ordy i ewentualnie pozostałych monarchow. Od XIII wieku do 1480 roku Ru? pozostawała zale?na od Złotej Ordy tatarskiej w ramach systemu feudalnego zwanego ?igiem”. Władza wielkich ksi???t ruskich nie była suwerenna i podlegała przynajmniej nominalnie chanowi tatarskiemu. Wprowadzenie zarowno tytułu carskiego jak i terminu jedynowładcy miało zatem oznacza?, ?e władza w Rosji nale?y od tej pory jedynie do suwerennego cara rosyjskiego.

2) Poj?cie samodzier?awia w sensie monarchii absolutnej pojawiło si? znacznie po?niej, dopiero w XVIII wieku. Ideowym prekursorem definicji absolutyzmu carskiego był car Piotr I Wielki . Uto?samiał on interes pa?stwa z interesem władcy. W 1797 roku car Paweł I pisał w artykule pierwszym ?Ustawy o rodzinie carskiej”: ?Imperator wszechrosyjski jest monarch? samowładnym i nieograniczonym. Posłusze?stwo nale?ne Jego władzy najwy?szej, nie tylko z boja?ni, ale i wobec sumienia, sam Bog nakazuje”.

Historia samodzier?awia [ edytuj | edytuj kod ]

?rodeł rosyjskiego absolutyzmu mo?na si? dopatrywa? w ?redniowiecznej doktrynie religijno-politycznej i prawnej feudalnej Rusi , bizantyjskich prawosławnych naukach o charakterze władzy ziemskiej i cesarzu jako po?redniku mi?dzy Bogiem i chrze?cija?sk? społeczno?ci?. Chrze?cija?ska doktryna władzy pochodz?cej od Boga i po?redniczenia mi?dzy Bogiem a poddanymi nie ro?niła jednak monarchy rosyjskiego od wi?kszo?ci pozostałych monarchow Europy. Pierwotnie doktryna ta była stosowana przez cesarzy bizantyjskich i zaczerpni?ta bezpo?rednio z Nowego Testamentu , konkretnie Listu do Rzymian apostoła Pawła , zgodnie z ktorym ka?da władza pa?stwowa pochodzi od Boga a sprzeciw wobec władcy stanowi grzech wobec woli bo?ej:

Koncepcja monarchow - ?namiestnikow Chrystusa na ziemi” z ?łaski” lub ?woli Bo?ej” (łaci?ski: Dei Gratia ) została rozpowszechniona w ?redniowiecznej Europie Zachodniej w okresie panowania Karolingow . W okresie po?niejszym w ten sposob swoj? władz? legitymował m.in. cesarz rzymski narodu niemieckiego i papie? jako głowa Pa?stwa Ko?cielnego (ktory otrzymuje władz? od Ducha ?wi?tego). W nowo?ytnej Europie Zachodniej doktryna była stosowana np. przez Ludwika XIV , Fryderyka Wilhelma IV i dom Habsburgow . W XIX wieku bezpo?rednio do tradycji bizantyjskich odwoływali si? krolowie Bawarii Ludwik I i Ludwik II Wittelsbach . Doktryna pochodzenia władzy od Boga jest do dzi? przytaczana w ceremoniach dworow krolewskich: Wielkiej Brytanii, Holandii, Danii i innych krajow ^{[3] [4] [5]} .

Koncepcja pochodzenia władzy od Boga jest obecna rownie? w tradycjach azjatyckich, np. w islamie i kulturze chi?skiej.

Po upadku Bizancjum w 1453 roku i zawarciu mał?e?stwa wielkiego ksi?cia moskiewskiego Iwana III z Zoe Paleolog , bratanic? ostatniego cesarza bizanty?skiego Konstantyna XI w 1472 roku, doszło do przyj?cia bizanty?skiego ceremoniału dworskiego w Rosji, tytułu cara i samodzier?cy oraz uznaniu dwugłowego orła bizantyjskiego jako symbolu pa?stwa rosyjskiego. W 1478 roku Iwan III Srogi jako pierwszy władca posłu?ył si? tytułem ?cara całej Rusi”, a w 1480 roku oswobodził Ru? spod panowania tatarskiego i stał si? tym samym jedynym suwerennym władc? ruskim. Władza carow rosyjskich w XV i XVI wieku była jednak ograniczona przez przywileje bojarskie, sudiebniki , Dum? bojarsk? i Sobor Ziemski , a w kwestiach cerkiewnych dodatkowo przez patriarch? i ?wi?ty Sobor . Rz?dy Iwana Gro?nego , ktory w 1547 roku koronował si? na cara , doprowadziły do złamania opozycji bojarskiej na Rusi i umo?liwiły w okresie po?niejszym wprowadzenie władzy absolutnej.

Absolutyzm w Rosji ze wzgl?du na pocz?tkowo siln? pozycj? bojarow ( szlachty rosyjskiej) wzgl?dem monarchy został wprowadzany stopniowo. W 1550 roku pod naciskiem Iwana IV Gro?nego wydano nowy Sudiebnik . Zmiany polegały na wyj?ciu spod jurysdykcji urz?dnikow dzieci bojarskich, stanowi?cych podpor? władzy carskiej. Potomkowie bojarow rosyjskich mieli odt?d podlega? jedynie carowi, ktory sprawował nad nimi władz? s?downicz?. W Uło?eniu soborowym z 1649 roku, car został po raz pierwszy w kodeksie prawnym okre?lony jako ?samodzier?ca”, a szlachta została upowa?niona do sprawowania niemal absolutnej władzy nad swoimi poddanymi. W 1682 roku car Fiodor III zlikwidował miestniczestwo , co ostatecznie doprowadziło do osłabienia pozycji szlachty wzgl?dem władcy i ustanowienia absolutyzmu carskiego w kwestiach pa?stwowych. Absolutyzm został utrwalony w okresie panowania Piotra Wielkiego . W latach 1718?1722 wprowadzono scentralizowany system administracji pa?stwowej. Zreformowano Cerkiew, patriarchow zast?pił  ?wi?tobliwy Synod Rz?dz?cy , tj. kontrolowany przez pa?stwo, kolegialny organ władzy na czele z carem. Reformy te zapewniły monarsze decyduj?cy głos rownie? w kwestiach cerkiewnych. Poprzez wprowadzenie tzw. czynu, tj. 14-stopniowej tabeli rang urz?dniczych, hierarchi? społeczn? oparto na pozycji w słu?bie pa?stwowej.

Absolutyzm osi?gn?ł apogeum w okresie rz?dow Katarzyny II (tzw. absolutyzm o?wiecony na wzor nowo?ytno-europejski), po czym nast?pił jego stopniowy regres. W 1785 roku caryca wydaje Gramot? szlacheck? , ustanawiaj?c? prawa i przywileje dla szlachty. W tym samym roku wydaje rownie? Gramot? miejsk? , oficjalnie ustanawiaj?c stan mieszcza?ski i kupiecki z własnym samorz?dzem miejskim. W 1810 roku car Aleksander I powołuje Rad? Pa?stwa - najwy?szy organ ustawodawczy w Imperium Rosyjskim oraz najwy?szy organ doradczy carow rosyjskich. Aleksander II  (panuj?cy w latach 1855?1881) przeprowadził w 1861 r.  uwłaszczenie chłopow , wprowadził niezale?ny system s?downiczy, samorz?d terytorialny (ziemski) i walnie przyczynił si? do rozwoju samorz?du miejskiego. Po ?mierci cara w zamachu bombowym jego syn Aleksander III wycofał wi?kszo?? reform ojca, powracaj?c do rz?dow twardej r?ki ^[6] .

Samodzier?awie zostało ograniczone w czasie rewolucji 1905-1907 . Wydany przez cesarza Mikołaja II pod wpływem strajku powszechnego manifest pa?dziernikowy 17 pa?dziernika ^? / 30 pa?dziernika   1905 zapowiadał zaprowadzenie praw obywatelskich ? prawa do zgromadze? , wolno?ci słowa , wolno?ci prasy , prawa do zrzeszania si? . Powołano rownie? organ przedstawicielski ( Dum? ) o uprawnieniach ustawodawczych .

Obalenie samodzier?awia przyniosła w roku 1917 rewolucja lutowa w Rosji, w ktorej wyniku ostatni car, Mikołaj II abdykował 2 marca ^? / 15 marca   1917 w imieniu swoim i nast?pcy tronu carewicza Aleksego , za? wyznaczony na nast?pc? tronu wielki ksi??? Michał Aleksandrowicz nie przyj?ł korony carskiej.

  Osobne artykuły: Rewolucja 1905 roku , manifest pa?dziernikowy , Konstytucja Rosji z 1906 i  rewolucja lutowa (1917) .

Koncepcje samodzier?awia [ edytuj | edytuj kod ]

Hasło Siergieja Uwarowa [ edytuj | edytuj kod ]

W XIX wieku cz?sto powtarzana była formuła hrabiego Siergieja Uwarowa ?prawosławie - samodzier?awie - ludowo?? (narodnost')” ( православие, самодержавие, народность ), syntetyzuj?ca ide? harmonii władzy carskiej, cerkwi oraz ludu rosyjskiego. Tytuł samodzier?cy Wszechrosji przej?li cesarze rosyjscy ( Император и Самодержец Всероссийский ).

Koncepcja Michaiła Katkowa [ edytuj | edytuj kod ]

Michaił Katkow, redaktor ?Moskiewskich Wiadomo?ci”, reprezentował tzw. nurt pa?stwowy samowładztwa, przeciwny wszelkiej liberalizacji w stosunkach społeczno-politycznych. Według Katkowa, car w swojej osobie reprezentuje jedno?? i sił? pa?stwa rosyjskiego; poj?cie ?car” jest to?same nie tylko z poj?ciem ?władza najwy?sza”, ale rownie? z takimi poj?ciami jak ?Rosja” i ?pa?stwo”. Katkow wpłyn?ł m.in. na cesarza Aleksandra III .

Koncepcja Konstantina Aksakowa [ edytuj | edytuj kod ]

Konstanty Aksakow, tzw. publicysta słowianofilski , reprezentował tzw. nurt ludowy samowładztwa. Pragn?ł on przez podkre?lenie uczciwo?ci i moralno?ci osoby cara ?uczłowieczy?” go i przez to przybli?y? władc? do ludu. Widział cara jako osob? z ?yw? dusz?, rosyjskim sercem i chrze?cija?skim sumieniem, ktorego - z jednej strony - poddani musz? kocha?, a ktory - z drugiej strony - musi kocha? swoj wierny lud. Uwa?ał on, ?e car stoj?c samowładnie na czele pa?stwa winien da? swym poddanym prawo decydowania o sobie na poziomie lokalnym, samorz?dowym.

Koncepcja Fiodora Dostojewskiego [ edytuj | edytuj kod ]

Znacz?cy wpływ na władz? i społecze?stwo pod wzgl?dem mentalnym na przełomie XIX i XX wieku miał Fiodor Dostojewski, ktory był nie tylko teoretykiem absolutyzmu, ale piewc? władzy carskiej. Uwa?ał, ?e car jest wielk? i ?wi?t? instytucj?, ktora koncentruje w sobie cał? sił? narodu rosyjskiego, był wielkim przeciwnikiem d??e? republika?skich. Maj?c przekonania ludowe, nacjonalistyczne, religijne i monarchistyczne nawi?zał do ww. formuły Uwarowa, uwa?ał, ?e religia jednoczy narod rosyjski, i głosił potrzeb? stworzenia ?rodzaju kalifatu ludu rosyjskiego, do teokracji cesarskiej, sprawowanej w imi? wierze? religijnych ludu rosyjskiego”.

Koncepcja Piotra Siemionowa [ edytuj | edytuj kod ]

W latach 1904?1905 opracowaniem nowej teorii absolutyzmu rosyjskiego zaj?ł si? na polecenie cara senator Piotr Siemionow. W opracowaniu pt. '?Samowładztwo jako ustroj pa?stwowy” zaprezentował ustrojow? polemik? ukazuj?c? wy?szo?? absolutyzmu nad innymi ustrojami, udowadniaj?c, ?e władza carska b?d?c nieograniczona nie jest despotyzmem. Podstawowym argumentem był fakt, ?e despotyzm nie rodzi prawa, a w monarchii rosyjskiej car od wiekow ustanawiał prawa, ktorych był zobowi?zany przestrzega? i chroni? je dot?d, dopoki ich nie odwoła lub nie zmieni w tym samym porz?dku prawotworczym. Wynikało z tego, ?e monarchia rosyjska jest praworz?dna, natomiast zniesienie samowładztwa b?dzie wła?nie zamachem na u?wi?cony i przez tradycj? potwierdzony porz?dek prawny władzy rosyjskiej.

Siemionow zauwa?ył te?: ?Samowładztwo jest ograniczone wobec siebie samego, nieograniczone jest natomiast w stosunku do ustanowionych przez siebie praw, albowiem mo?na je zmienia? i kasowa?, cho? tak?e tylko w drodze stanowienia osobnych aktow prawnych”.

Koncepcja Stanisława Mackiewicza [ edytuj | edytuj kod ]

Stanisław Cat-Mackiewicz uwa?ał, ?e społecze?stwo w Rosji przez całe wieki uto?samiało si? z monarchi? samowładn?: "Rosyjsko?? - pisze Cat - zwi?zana jest z siln?, najsilniejsz?, jedn? i niepodzieln? władz? pa?stwow?." Wszystko w Rosji było przez władz? opanowane i przenikni?te. Władza była władz? i tylko ona faktycznie mogła zrodzi? władz?, jakby przez jakie? samorodztwo.

Nawet, gdy chciano obali? cara, nawet gdy robili to zwolennicy konstytucji, działano imieniem innego cara. Taka była tradycja samozwa?cow, tradycja wieku XVIII, tradycja doj?cia do korony El?biety i Katarzyny II , a wreszcie zwolennikow konstytucji - dekabrystow , ktorzy organizowali swoj zamach stanu głosz?c, ?e prawdziwym carem jest nie Mikołaj I , lecz wielki ksi??? Konstanty . Lud rosyjski uznawał cara za dogmat godny czci na rowni z osobami Trojcy ?wi?tej.

Zwykli, pro?ci ludzie uwa?ali, ?e wszystko, co było w Rosji zrobione naprawd? dobrego, pocz?wszy od reform Piotra Wielkiego , pochodziło zawsze z inicjatywy tronu, władcow, ktorych było sta? na ?gesty silne, wielkie, prawdziwie samodzier?awne, prawdziwe poczucie władzy w olbrzymiej rozci?gło?ci, korzystanie cał? piersi? z tej radosnotworczej siły, ktor? daje władza tak olbrzymia, tak szeroko si? rozci?gaj?ca”. A społecze?stwo było zdyscyplinowane, nauczone posłusze?stwa władzy, ufaj?ce jej, wierz?ce w jej sił?, przyzwyczajone do panuj?cego stanu rzeczy, do swego rozwarstwienia, do odwiecznej hierarchii.

Jak pisał Cat, dla ludu istniał tylko urz?dnik ro?nego szczebla, nad nim generał, nad generałem minister, nad ministrem car, nad carem Bog.

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

Zobacz hasło samodzier?awie w Wikisłowniku

• L. Ja?kiewicz, Nowo?ytne samowładztwo rosyjskie i jego interpretacje, Przegl?d Historyczny z. 4/1979.
• Figes O., Tragedia Narodu. Rewolucja rosyjska 1891-1924 , Wrocław: Wydawnictwo Dolno?l?skie, 2009, ISBN  978-83-245-8764-3 .