Sabała

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Sabała
Jan Krzeptowski
Sabała, Sablik
Ilustracja
Obraz Kazimierza Pochwalskiego
Data i miejsce urodzenia

26 stycznia 1809
Ko?cielisko

Data i miejsce ?mierci

8 grudnia 1894
Zakopane

Miejsce spoczynku

Cmentarz Zasłu?onych na P?ksowym Brzyzku

Narodowo??

polska

Wyznanie

katolicyzm

Rodzice

Jan G?sienica

Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Sabała lub Sablik [1] [2] [3] [4] [5] , wła?c. Jan Krzeptowski (ur. 26 stycznia 1809 w Ko?cielisku , zm. 8 grudnia 1894 w Zakopanem ) ? polski goral, honorowy przewodnik tatrza?ski, muzykant , my?liwy, gaw?dziarz i pie?niarz.

Przydomki ?Sabała”, ?Sablik”, ?Faktor”, ?Kozica” i ?Koziar” pozwalały orientowa? si? w rozległych koligacjach rodow goralskich, ktore nosiły te same nazwiska (wci?? wyst?puj? w rodzinach goralskich). Krzeptowski jest nazwiskiem przybranym ? wcze?niej zarowno Jan, jak i jego bracia nosili nazwisko G?sienica [6] .

?yciorys [ edytuj | edytuj kod ]

Jan Krzeptowski, fot. Stanisław Biza?ski
Nagrobek Sabały na P?ksowym Brzyzku
Pomnik Sabały w Zakopanem. W prawej dłoni powinien trzyma? smyczek, ale padał on ofiar? wandalizmu

W młodo?ci był kłusownikiem , a podobno tak?e zbojnikiem . Po upadku powstania chochołowskiego , w ktorym brał udział, przez krotki czas siedział w austriackim wi?zieniu [7] . Korzystał tak?e go?cinnie w tym okresie z kryjowek Tomasza Tatara . Porzuciwszy my?listwo, nie osiadł na gospodarstwie, lecz zaj?ł si? gaw?dziarstwem i muzykowaniem. Z tego powodu przez miejscowych gorali, zwłaszcza zamo?niejszych gazdow , był uwa?any za dziwaka lub dziada, lecz dla goszcz?cych w Tatrach tworcow stał si? symbolem goralszczyzny. Towarzyszył Tytusowi Chałubi?skiemu i Stanisławowi Witkiewiczowi w ich gorskich wyprawach. Przez Witkiewicza został nazwany ?Homerem Tatr”, był ojcem chrzestnym jego syna Stanisława Ignacego . Zabawiał go?ci doktora Chałubi?skiego ?piewem i opowie?ciami, a nawet zainscenizowanym dla Heleny Modrzejewskiej napadem zbojeckim, podczas ktorego wyst?pił w roli harnasia [8] .

Zmarł w 1894 r. w willi ?Zacisze” nale??cej do Wandy Lilpopowej, ktora opiekowała si? nim w ostatnich latach ?ycia [9] . Pochowany został na Cmentarzu Zasłu?onych na P?ksowym Brzyzku (kw. L-III-16) [10] .

Jego bratem był prapradziadek Joanny Wnuk-Nazarowej , dyrygentki i byłej minister kultury [11] .

Muzyka [ edytuj | edytuj kod ]

Melodie grane przez niego na złobcokach (odmiana g??li ) nazywane Sabałowymi nutami s? wykonywane przez ludowe kapele goralskie. Sam Sabała rzadko grywał w kapeli lub do ta?ca, jego muzyka była form? osobistej wypowiedzi, podporz?dkowanej nastrojom. Jego muzyk? interesowali si? kompozytorzy i muzykolodzy, w tym Ignacy Jan Paderewski , Karol Szymanowski , Stanisław Mierczy?ski , Adolf Chybi?ski i Jan Kleczy?ski [12] .

Literatura [ edytuj | edytuj kod ]

Gaw?dy goralskie (autorstwa Sabały lub powtarzane przez niego) zostały spopularyzowane przez Stanisława Witkiewicza, Henryka Sienkiewicza , Wojciecha Brzeg? oraz opublikowane w licznych zbiorach, m.in.:

  • Bajki według opowiada? Jana Sabały Krzeptowskiego z Ko?cieliska , Bronisław Dembowski, 1892
  • Sabała. Portret, ?yciorys, bajki, powiastki, piosnki, melodie , Andrzej Stopka Nazimek , 1897.

Posta? Sabały pojawiła si? w polskiej literaturze u Henryka Sienkiewicza ( Sabałowa bajka , 1884), Stanisława Witkiewicza ( Na przeł?czy , 1891), Kazimierza Przerwy-Tetmajera ( Legenda Tatr , 1910), Władysława Orkana (nowela Przez co Sabała omijał jarmark w Kie?marku ), Jalu Kurka ( Ksi?ga Tatr , 1955) a tak?e u Jozefa Kapeniaka ( Rod G?sienicow , 1954).

Pami?? [ edytuj | edytuj kod ]

Spotkanie Sabały z bogink? tatrza?sk? według wyobra?enia Walerego Eljasza-Radzikowskiego

Wspolny pomnik Sabały i Chałubi?skiego odsłoni?to w 1903 r. w centrum Zakopanego, u zbiegu ulic Chałubi?skiego i Zamoyskiego , staraniem Zwi?zku Przyjacioł Zakopanego . Monument zaprojektował Stanisław Witkiewicz, a figury wyrze?bił Jan Nalborczyk . Mimo ?e figura Sabały jest drugoplanow? postaci?, wi?kszo?? ludzi nazywa go pomnikiem Sabały, a nie Chałubi?skiego. Problemem były cz?ste kradzie?e smyczka od g??li Sabały, dlatego nowy smyczek (pi?ty dorabiany przez artyst? kowala Władysława G?sienic?-Makowskiego) został przymocowany ?rubami i umieszczono na nim napis ?Wandalu, nie zabieraj mnie” [13] [14] .

W 1979 r. w domu Sabały na Krzeptowkach otwarto oddział Muzeum Tatrza?skiego ze skromn? ekspozycj?, po?niej dom wrocił w r?ce prywatne.

Jego imieniem nazwano ulice w Zakopanem, Warszawie, Bydgoszczy, Krakowie, Łodzi i Jeleniej Gorze.

9. Dru?yna Harcerzy ?Słoneczni” z Wolsztyna nosi imi? Sabały [15] .

Narodowy Bank Polski wyemitował w 2010 roku banknot testowy przedstawiaj?cy Sabał? [16] .

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

  1. ↑ Tytus Chałubi?ski: Sze?? dni w Tatrach. Wycieczka bez programu . [w:] Pami?tnik Towarzystwa Tatrza?skiego, tom IV [on-line]. s. 51. [dost?p 2023-11-14]. Cytat: W ro?nych miejscowo?ciach, ro?nie go te? zowi?: Janko Sablik, Janek Czakor; Krzeptowski jest nazwiskiem rodziny; Sabał? nazywaj? go od posiadło?ci, ktor? po ojcu odziedziczył ( pol. ) .
  2. ↑ Sabała (wła?ciwie Krzeptowski zw. Sabał?, Sablikiem) Jan . Filmoteka Narodowa ? Instytut Audiowizualny. [dost?p 2023-11-14]. ( pol. ) .
  3. ↑ Roman Hennel: Kronika. Pi?miennictwo . [w:] Wierchy , Rok dwudziestypierwszy 1952 [on-line]. s. 283. [dost?p 2023-11-14]. ( pol. ) .
  4. ↑ List Sabały . [w:] Wierchy , Rok trzydziesty 1961 [on-line]. s. 124. [dost?p 2023-11-14]. ( pol. ) .
  5. ↑ Wiele ?rodeł powiela form? Sabalik , ktora zaistniała w jednym z wyda? encyklopedii PWN, zob.: Anna Tyrpa: Obraz zbojnikow w pie?niach ludowych . [w:] Mi?dzynarodowa Konferencja Naukowa ?Mity i rzeczywisto?? zbojnictwa na pograniczu polsko-słowackim w historii, literaturze i kulturze”, ISBN 978-83-60612-01-1 [on-line]. s. 113. [dost?p 2023-11-14]. Cytat: W. A. Wojcik (1995: 11) podaje, ?e Sabała był niekiedy nazywany Sablikiem lub Czakorem, natomiast w Wielkiej encyklopedii powszechnej PWN czytamy o jego przezwisku w formie Sabalik (t. 10, Warszawa 1967, s. 280) ( pol. ) .
  6. ↑ Zofia Radwa?ska-Paryska , Witold Henryk Paryski : Wielka encyklopedia tatrza?ska . Poronin: Wydawnictwo Gorskie, 2004. ISBN  83-7104-009-1 .
  7. ↑ Wiesław   Bie?kowski , Jan Sabała [online], Internetowy Polski Słownik Biograficzny [dost?p 2020-05-02] ( pol. ) .
  8. ↑ Tatrza?skie ciekawostki [online] [dost?p 2006-10-19] [zarchiwizowane z adresu 2009-02-17] .
  9. ↑ Homer Tatr. Jan Krzeptowski (Sabała) [online], Mapa Kultury .
  10. ↑ ?p. Jan Krzeptowski
  11. ↑ Historia kompleksu domow Wnukow przy ulicy Ko?cieliskiej 8 [online] [dost?p 2014-04-27] [zarchiwizowane z adresu 2015-10-17] .
  12. ↑ Krzysztof   Pisera , Jak dawniej po Tatrach chadzano , 2013, s. 302?307, ISBN  978-83-61788-63-8 .
  13. ↑ Pomnik Tytusa Chałubi?skiego
  14. ↑ Pomnik Sabały doczekał si? kolejnego smyczka , PAP, 18 maja 2006, Wirtualna Polska
  15. ↑ 9 DH ?Słoneczni” im. Sabały [online], Zwi?zek Harcerstwa Polskiego Hufiec Wolsztyn [dost?p 2020-05-02] ( pol. ) .
  16. ↑ Banknot "Jan Krzeptowski "Sabała"" | Banknoty Polskie [online], banknotypolskie.pl [dost?p 2020-12-11] .

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

  • Maciej   Pinkwart , Zakopane w 3 dni , Warszawa: Muza, 2004, ISBN  83-7319-579-3 .
  • Wiesław A.   Wojcik , Sabała , Zakopane: Wydawnictwo Tatrza?skiego Parku Narodowego, Wyd. I, 2009, ISBN  978-83-61788-01-0 .

Linki zewn?trzne [ edytuj | edytuj kod ]

  • Złobcoki [online], Polskie Ludowe Instrumenty Muzyczne ( pol. ) .
  • Złobcoki [online], Polskie Ludowe Instrumenty Muzyczne ( pol. ) .
  • Agata   Mierzejewska , Dom Sabały [online], Instrumenty muzyczne, 2 czerwca 2016 [dost?p 2016-07-13] [zarchiwizowane z adresu 2016-07-03] ( pol. ) .
  • Grafiki i publikacje w bibliotece Polona
?rodło: ? https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Sabała&oldid=72691106 ”