한국   대만   중국   일본 
Rzeka ? Wikipedia, wolna encyklopedia Przejd? do zawarto?ci

Rzeka

Edytuj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Rzeki na ?wiecie
Nil
Amazonka
Jangcy
Missisipi
Huang He
Ob
Parana
Mekong
Amur
Lena
Kongo
Wołga
Ganges
Dunaj
Wisła
Wieprz
Bystrzyca
Łarpia
Odra

Rzeka ? naturalny, powierzchniowy ciek płyn?cy w wy?łobionym przez erozj? rzeczn? korycie , okresowo zalewaj?cy dolin? rzeczn?. W Polsce przyjmuje si?, ?e rzek? stanowi ciek o powierzchni dorzecza powy?ej 100 km².

Etymologia [ edytuj | edytuj kod ]

Polski wyraz rzeka ma swoje odpowiedniki w innych j?zykach słowia?skich ( ros.   река , bułg.   река , serb.-chorw.   река/reka itd.) wyrazy pokrewne wyst?puj?ce w innych j?zykach indoeuropejskich, spokrewnione m.in. z ind. riti, staroind. rayas, lac. rivus, franc. riviere, ang. river, morfemy rdzenne wymienionych wyrazow to kontynuanty j?zyka praindoeuropejskiego rdzenia rei-, wyst?puj?cego obocznie z roi- (płyn??, ciec), etymologicznie ł?cz? si? z wyrazami roi? si? i zdroj [1] .

Klasyfikacja rzek [ edytuj | edytuj kod ]

Ze wzgl?du na długo?? i wielko?? dorzecza [ edytuj | edytuj kod ]

  • rzeki małe (dł. 100?200 km, dorzecze 100-10 000 km²),
  • rzeki ?rednie (dł. 200?500 km, dorzecze 10 000-100 000 km²),
  • rzeki du?e (dł. 500?2500 km, dorzecze 0,1?1 mln km²),
  • rzeki wielkie (dł. powy?ej 2500 km, dorzecze ponad 1 mln km²).

Ze wzgl?du na ci?gło?? zasilania [ edytuj | edytuj kod ]

  • stałe ? prowadz?ce wod? przez cały rok, zasilane wodami podziemnymi i wodami ze spływu powierzchniowego, pochodz?cego z deszczow i roztopow;
  • okresowe ? prowadz?ce wod? okresowo (regularnie) w porze wilgotnej i s? zasilane przede wszystkim spływem powierzchniowym; zwi?zane z obszarami, gdzie wyst?puj? pory roku sucha i deszczowa;
  • sporadycznie wysychaj?ce ? zasilane podobnie jak rzeki stałe wodami podziemnymi i spływem powierzchniowym. Zanikaj? sporadycznie w czasie długotrwałej suszy ;
  • efemeryczne ? inaczej nazywane epizodyczne, prowadz?ce wod? rzadko i nieregularnie; wyst?puj?ce głownie na obszarach suchych, gdzie opady s? niewielkie, a woda w korycie płynie rzadko i bardzo krotko. Zobacz: ued .

Inne [ edytuj | edytuj kod ]

Podziału rzek mo?na dokona? na podstawie dominuj?cych gatunkow ryb , ktore ze wzgl?du na swe specyficzne wymagania w stosunku do ?rodowiska zasiedlaj? okre?lone odcinki rzek. Podział ten obowi?zuje tylko dla rzek europejskich. Wyro?niamy 5 krain:

  • krain? pstr?ga, gdzie gatunkiem wiod?cym jest pstr?g potokowy Salmo trutta . Charakteryzuje si? stale nasycon? tlenem wod?, znaczn? pr?dko?ci? pr?du, dnem pokrytym odłamami skał, du?ymi kamieniami i grubym ?wirem. Temperatura latem rzadko przekracza tu +10 °C.
  • krain? lipienia z lipieniem jako gatunkiem charakterystycznym. Pr?dko?? pr?du nie jest ju? tu taka du?a, a rzeka staje si? szersza. Temperatura latem rzadko przekracza +15 °C, woda jest nasycona tlenem, a dno kamienisto-?wirowe.
  • krain? brzany z charakterystycznym gatunkiem brzany. Jest to zazwyczaj ?rodkowy bieg du?ych rzek o szybko płyn?cym nurcie. Temperatura wody latem przekracza czasami +15 °C. Pojawiaj? si? lekkie niedobory tlenu.
  • krain? leszcza , ktora odpowiada dolnemu biegowi rzeki, o szerokim korycie i powolnym nurcie. Dno jest piaszczyste, lokalnie gromadz? si? pokłady mułu. Latem temperatura wody mo?e przekracza? +20  °C. Przy powierzchni woda jest nasycona tlenem, lecz w pobli?u dna cz?sto dochodzi do deficytow tlenu. Gatunkami towarzysz?cymi s?: pło? , karp , lin , sandacz , szczupak i w?gorz.
  • krain? jazgarza , gdzie typowe s? wahania poziomu wody na skutek pływow. Woda jest ju? słonawa; na dnie odkładaj? si? pokłady mułu.

Rzek? w przekroju dzieli si? na:

  • wła?ciw? to? wodn? (?wod? płyn?c?”),
  • ło?ysko (bental),
  • ?rodowisko wody płyn?cej w przestworach podło?a (hyporeal).

Wszystkie te strefy pozostaj? w ?cisłych zwi?zkach. Z biegiem rzeki zmienia si? charakterystyka koryta rzecznego, pr?dko?? pr?du. Zmienia si? rownie? struktura biocenozy. Powstaje poziomy podział cieku wzdłu? jego biegu.

Budowa rzeki [ edytuj | edytuj kod ]

Pocz?tek rzeki mo?e mie? form? ?rodła lub obszaru ?rodliskowego , cho? nierzadko zdarza si?, ?e rzeka powstaje z poł?czenia kilku mniejszych potokow lub wypływa z jeziora , lodowca lub bagna . Zasilana jest wodami z opadow atmosferycznych , a tak?e przez wody podziemne . Rzeka stała uchodzi do innej rzeki, jeziora, morza lub wysycha przed uj?ciem do morza. Bardzo wyj?tkow?, godn? odnotowania rzek? jest Onyx ? morze jest jej ?rodłem, a nie celem. Rzeki uchodz?ce do zbiornika wodnego nazywa si? rzekami głownymi , pozostałe to ich dopływy . Rzeka głowna wraz z dopływami tworzy system rzeczny .

Bieg rzeki dzieli si? zazwyczaj na trzy odcinki: gorny, ?rodkowy i dolny, ktore wyro?nia odmienny udział erozji i akumulacji . Uj?cie rzeki mo?e mie? charakter lejkowaty ( estuarium ) b?d? delty .

Re?im rzeki (ustroj rzeki) okre?la przebieg zjawisk hydrologicznych na rzece: zmiany stanow wody ( wezbrania , ni?owki ), zjawiska lodowe itp.

Płyn?ca woda w rzece powoduje ci?głe jej mieszanie i napowietrzanie. W rzece nie wyst?puj? uwarstwienia wody, ktore charakterystyczne s? dla jezior.

Obrze?a rzek i starorzeczy zasiedlaj? wielogatunkowe zbiorowiska ro?lin wodnych.

Poj?cia charakterystyczne dla rzeki [ edytuj | edytuj kod ]

  • linia nurtu ? linia ci?gła ł?cz?ca miejsca najgł?bsze (najwi?ksza pr?dko?? wody) w cieku.
  • długo?? rzeki ? (kilometrowanie rzeki) ? okre?la si? wzdłu? linii nurtu rozpoczynaj?c od uj?cia (km 0) w gor? rzeki a? do ?rodeł. Wyj?tek stanowi? du?e rzeki ?eglowne. Kilometrowanie tych rzek rozpoczyna si? od pocz?tku ?eglowno?ci rzeki (km 0) i prowadzi si? je w dwu kierunkach: do uj?cia rzeki i do ?rodeł. W Polsce w ten sposob kilometruje si? tylko dwie rzeki: Wisł? i Odr?.
  • rozwini?cie rzeki ? jest to stosunek długo?ci rzeki do linii prostej ł?cz?cej ?rodło z uj?ciem. Rozwini?cie jest małe, gdy rzeka prawie prostolinijn? drog? zmierza do uj?cia.
  • kr?to?? rzeki ? jest to stosunek długo?ci rzeki do długo?ci jej doliny. Rzeki prostolinijne maj? mał? kr?to??, rzeki meandruj?ce du??.
  • koryto ? jest to najni?sza cz??? dna doliny wy?łobiona przez rzek?, ktor? płynie woda przez wi?ksz? cz??? roku. Wyro?nia si? rownie? koryto tzw. małej wody, jest to ta cz??? koryta, ktor? woda płynie stale.
  • taras zalewowy ? jest to cz??? doliny zalewana podczas wysokich stanow wod.
  • ło?ysko rzeki ? jest to koryto ł?cznie z tarasami zalewowymi.
  • brzeg rzeki ? prawy brzeg znajduje si? po prawej stronie obserwatora zwroconego twarz? w doł biegu rzeki, lewy analogicznie. Posuwaj?c si? w gor? biegu rzeki, prawy brzeg mamy po swojej lewej stronie, a lewy brzeg po prawej

Badaniem rzek zajmuje si? dział hydrologii ? potamologia .

Badanie jako?ci wod w rzekach odbywa si? w układzie trzystopniowym i obejmuje: sie? krajow?, sieci regionalne oraz sieci lokalne. Sie? krajow? rzek obejmuje: sie? reperow?, sie? podstawow? oraz sie? graniczn?.

Z sieci? rzek zwi?zane s? zbiorniki zaporowe zabezpieczaj?ce przed powodzi?, ułatwiaj?ce ?eglug?, dostarczaj?ce energi? elektryczn? oraz zabezpieczaj?ce ludno?? w wod? pitn?.

Stan wody w rzece jest to wzniesienie zwierciadła wody w danym profilu ponad przyj?ty umownie poziom odniesienia. Obserwacje prowadzi si? na wodowskazach, dlatego poziom odniesienia jest poziomem zerowym podziałki na wodowskazie tzw. zero wodowskazu.

stany rzeczne
  • WW ? wysoka woda ? najwy?szy stan,
  • SW ? ?rednia woda ? ?redni stan
  • NW ? niska woda ? najni?szy stan
stany ekstremalne
  • WWW ? wysoka wielka woda
  • NNW ? najni?sza niska woda

Krzywa stanow wody obrazuje wahania stanow wod w zale?no?ci od czasu w okre?lonym profilu. Okresowe stany wod (rok, połrocze, okres ?eglugi).

Stan wody w rzece informuje o napełnieniu koryta w danym profilu, lecz nie informuje o nat??eniu przepływu, a tym samym o dopływie rzecznym. Napełnienie koryta rzeki zale?y od nat??enia przepływu.

Naturaln? regulacja rzek nazywa si? regulacj?, ktorej cel osi?ga si? przez mało ro?ni?ce si? od naturalnego ukształtowania koryta i tarasow zalewowych. W celu stworzenia nowej ?naturalnej” rzeki o parametrach dostosowanych do potrzeb gospodarczych (rolnictwo, uj?cia wody, dopływy, mosty, ochrona brzegow, rekreacja).

Rzek? przystosowan? do ?eglugi za pomoc? stopni wodnych nazywa si? rzek? skanalizowan? [2] [3] .

Rzeki ?wiata [ edytuj | edytuj kod ]

Najdłu?sze rzeki ?wiata [ edytuj | edytuj kod ]

Lp. Rzeka Długo??
[km] 		Pow. dorzecza
[tys. km²] 		?redni przepływ
u uj?cia [tys m³/s] 		Maks. przepływ
u uj?cia [tys m³/s] 		Spływ osadow
[mln t/rok]
1. Amazonka (z Ukajali ) 7025 7180 120,0 360,0 498,0
2. Nil (z Kager? ) 6671 2881 2,3 6,4 110,5
3. Jangcy 6300 1818 34,0 90,2 500,0
4. Missisipi z Missouri 5969 3229 19,0 59,0 500,0
5. Huang He 5464 752 1,5 22,0 380,0
6. Ob (z Irtyszem ) 5410 2990 12,7 43,0 15,0
7. Parana (od ?rodeł Paranaiby ) 4380 2970 15,0 65,0 129,0
8. Mekong 4500 810 12,0 30,0 169,6
9. Amur (od ?rodeł Argunia ) 4440 1855 10,9 40,0 24,9
10. Lena 4400 2490 17,0 200,0 15,4
11. Kongo (z Lualab? ) 4320 3691 40,0 75,0 64,7
12. Mackenzie (od ?rodeł Peace ) 4240 1760 14,0 15,0
13. Niger 4160 2092 12,0 35,0 67,0
14. Jenisej (od ?rodeł Małego Jeniseju ) 4102 2580 19,8 154,0 13,2
15. Wołga 3530 1360 7,7 52,0 25,8
16. Indus 3180 960 3,8 30,0 435,4
17. Jukon 3180 900 6,3 88,0
18. Dunaj 2888 817 6,4 20,0 67,5
19. Orinoko 2730 994 29,0 55,0 86,5
20. Ganges (z Brahmaputr? ) 2700 2055 38,0 2177,2
21. Zambezi 2660 1330 16,0 100,0
22. Murray 2574 1072 0,5 31,9

Według zlewisk systemow oceanicznych [ edytuj | edytuj kod ]

(w nawiasach podano wi?ksze dopływy )

Zobacz te? [ edytuj | edytuj kod ]

Informacje w  projektach siostrzanych
  Multimedia  w Wikimedia Commons
  Cytaty  w Wikicytatach
  Definicje słownikowe  w Wikisłowniku

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

  1. ↑ Nowy słownik etymologiczny j?zyka polskiego, Krystyna Długosz-Kurczabowa , 2003, str,. 454; Słownik etymologiczny j?zyka polskiego, Wiesław Bory?, 2005 str. 532; Stereotypy mieszkaj? w j?zyku: studia etnolingwistyczne, Jerzy Bartmi?ski , Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s. 454.
  2. ↑ Wiesław Depczy?ski, Andrzej Szamowski: Budowle i zbiorniki wodne . Warszawa: Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, 1997, seria: In?ynieria ?rodowiska. ISBN  83-87012-66-1 .
  3. ↑ Zbigniew Szling, Jan Winter: Drogi wodne ?rodl?dowe . Wrocław: Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, 1988, seria: skrypt budownictwo.

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

  • Bajkiewicz-Grabowska E., Mikulski Z., Hydrologia ogolna , 2007.
  • Winfried Lampert, Ulrich Sommer, Ekologia wod ?rodl?dowych .
  • Poradnik badania jako?ci wod , NFO?, Warszawa 1996, ISBN  83-85908-29-3 .
  • Tomasz Urba?ski, Ekologia. ?rodowisko. Przyroda , WSiP, Warszawa 1996, ISBM 83-02-05649-9.
  • Encyklopedia powszechna PWN , Warszawa 2007.
  • Stanisław Bernatowicz, Zasady ekologii ?rodowiska wodnego , Suwałki 1990.
?rodło: ? https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Rzeka&oldid=70713350 ”