Republikanizm (od łac. res publica ? rzecz publiczna ) ? nurt filozofii politycznej , zgodnie z ktorym ideałem ?ycia politycznego jest republika , rozumiana jako wspolnota polityczna , ktorej członkowie ( obywatele ) bior? udział w ?yciu publicznym.

Idee republika?skie kształtowały si? w opozycji do takich form ustrojowych jak monarchia czy tyrania . Republikanie sprzeciwiali si? w szczegolno?ci wszelkim formom władzy arbitralnej, oraz takiej, w ktorej rz?dzeni nie mieli wpływu na rz?dy.

Do poj?cia republikanizmu odnosi si? wiele partii politycznych (np. Republikanie w Stanach Zjednoczonych).

Idee republika?skie [ edytuj | edytuj kod ]

Klasyczny republikanizm nie był spojn? i rozbudowan? koncepcj? filozoficzn?. W swoich pismach republikanie wychwalali zalety ustroju republika?skiego i krytykowali inne formy ustrojowe (monarchi?, tyrani?, demokracj?). Przekształcenie republikanizmu w ogoln? filozofi? polityki jest zasług? wspołczesnych republikanow. Wypracowali oni odr?bn?, republika?sk? koncepcj? wolno?ci, koncepcj? obywatelstwa, i ?ycia publicznego.

Wspołczesny republikanizm rozpada si? na dwa podstawowe nurty: obywatelski humanizm ( civic humanism ) i neorepublikanizm . Według obywatelskich humanistow republikanizm jest doktryn? perfekcjonistyczn? . Uznaje, ?e dobre ?ycie polega na cnotliwym uczestnictwie w ?yciu wspolnoty politycznej. Dla tych republikanow istotne znaczenie maj? cnoty republika?skie (obywatelskie) , dobre obyczaje i powszechne prawo. Podstaw? republiki s? obywatele cechuj?cy si? cnotami, zwi?zanymi z zaanga?owaniem w ?ycie publiczne, poszanowaniem i obron? prawa, gotowo?ci? do obrony republiki ^[1] . Obywatelstwo w doktrynie republika?skiej pojmowane jest nie tylko w sensie pasywnym (przynale?no?? do pewnej wspolnoty politycznej), ale rownie? aktywnej: uczestnictwa w ?yciu politycznym. Takie postawy obywatelskie nale?y kształci? i piel?gnowa? (edukacja obywatelska) ^[2] .

Z kolei dla neorepublikanow zasadnicze znaczenie ma przede wszystkim zagwarantowanie wolno?ci rozumianej jako niepodleganie arbitralnej władzy.

Historia [ edytuj | edytuj kod ]

Staro?ytno?? [ edytuj | edytuj kod ]

Staro?ytny republikanizm bierze swoj pocz?tek w staro?ytnej Grecji . Podstawow? form? ?ycia politycznego było polis : miasto wraz z niewielkim terytorium. Rz?dy w polis przyjmowały ro?norodne formy. Obok jednowładztwa i oligarchii , wiele ustrojow (z ktorych najbardziej znanym jest demokracja ate?ska ) dopuszczało udział w rz?dach obywateli . Uczestnictwo w ?yciu publicznym było obowi?zkiem i warunkiem cnotliwego ?ycia. Chocia? podboje macedo?skie zniszczyły t? form? ?ycia politycznego, to jako ideał pozostała ona ?ywa (m.in w filozofii Arystotelesa ) ^[3] .

Republika?skie ideały rozkwitły w republice rzymskiej . Z Rzymu pochodzi zarowno sama nazwa republika , jak i wiele tekstow broni?cych ideałow republika?skich przed zwolennikami jedynowładztwa . Piewcami republikanizmu byli Cyceron , Salustiusz , Tytus Liwiusz , Tacyt , Polibiusz czy Plutarch ^[1] . Ideały republika?skie były tak popularne, ?e po zdobyciu najwy?szej władzy Oktawian August przyj?ł republika?skie nazewnictwo dla swojej godno?ci ( princeps ). W całym okresie pryncypatu cesarze rzymscy zachowali te formalne pozory republiki. Wraz z rzymskimi podbojami terytorialnymi, dostosowano te? ide? republiki do tego, by mogła ona funkcjonowa? w rozległym imperium. Podstaw? było tutaj powszechne obywatelstwo, oraz podleganie prawu rzymskiemu .

Nowo?ytno?? [ edytuj | edytuj kod ]

Po stuleciach przerwy idee republika?skie podj?te zostały w po?nym ?redniowieczu . Marsyliusz z Padwy w Obro?cy pokoju rozwin?ł ide? suwerenno?ci ludu , zgodnie z ktor? lud jest ?rodłem wszelkiej władzy politycznej . Rz?dy republika?skie powstały te? w niektorych samorz?dnych miastach ( Republice Weneckiej , Republice Pskowskiej ).

Republikanizm zyskał na znaczeniu mi?dzy renesansem i o?wieceniem . Czołowymi teoretykami byli Niccolo Machiavelli ( Rozwa?ania nad pierwszym dziesi?cioksi?giem historii Rzymu Tytusa Liwiusza ), James Harrington ( The Commonwealth of Oceana ), Monteskiusz ( O duchu praw ), Jean-Jacques Rousseau ( O umowie społecznej ), czy Immanuel Kant ^[4] . W Anglii idee republika?skie zwi?zane były ?ci?le z opozycj? wobec rz?dow Stuartow . Zwolennikiem republikanizmu był m.in. Edward Coke , a jego zagorzałym oponentem Thomas Hobbes ^[5] . Swoich republika?skich teoretykow miała rownie? Rzeczpospolita Obojga Narodow , z ktorych najznakomitszymi byli Andrzej Frycz Modrzewski i Jan Ostrorog .

O?wiecenie przyniosło proby zastosowania idei republika?skich w praktyce, z ktorych najbardziej znacz?cy był przypadek Stanow Zjednoczonych . Od czasow kolonialnych na terenie Ameryki Połnocnej funkcjonowały małe wspolnoty puryta?skich kolonistow rz?dz?ce si? na sposob republika?ski. Idee republika?skie były te? bardzo popularne w?rod ameryka?skich ojcow zało?ycieli okresu rewolucji . Du?y wpływ na to miał cykl artykułow Alexandra Hamiltona , Jamesa Madisona i Johna Jaya publikowanych pod tytułem Federalista ^[6] .

Wspołczesno?? [ edytuj | edytuj kod ]

Po I wojnie ?wiatowej w wielu krajach europejskich upadły monarchie i przyj?to republika?sk? form? rz?dow. W latach 60. niepodległymi republikami stało si? za? wiele dotychczasowych kolonii w Azji i Afryce.

Kolejne odrodzenie zainteresowania republikanizmem nast?piło w drugiej połowie XX wieku. Pocz?tkowo przyj?ło ono posta? pogł?bionych studiow z zakresu historii idei po?wi?conych interpretacji klasycznej my?li republika?skiej.

Dla takich historykow my?li jak Hannah Arendt , Gordon Wood czy J.G.A. Pocock republikanizm miał charakter perfekcjonistyczny i opierał si? na okre?lonej idei dobrego ?ycia. Ideałem była tu grecka polis, w postaci opiewanej przez Arystotelesa. Nurt ten okre?la si? dzi? mianem obywatelskiego humanizmu ( civic humanism ). Rozwoj bada? historycznych, od lat siedemdziesi?tych doprowadził jednak wielu badaczy do zakwestionowania tej koncepcji. Badacze tacy jak Quentin Skinner czy Philip Pettit wskazywali, ?e w centrum tradycji republika?skiej le?ała raczej wolno?? rozumiana jako niezale?no?? od władzy arbitralnej. Ten nurt okre?la si? mianem obywatelskiego republikanizmu ( civic republicanism ) b?d? neorepublikanizmu ^[7] .

Republikanizm a liberalizm [ edytuj | edytuj kod ]

Republikanizm jest starszy od liberalizmu, wywodzi bowiem swoje korzenie ze staro?ytno?ci, gdy tymczasem liberalizm zacz?ł kształtowa? si? w XVIII w. Staro?ytne i nowo?ytne koncepcje republika?skie nie miały charakteru liberalnego. Wielu klasycznych republikanow (np. Rousseau) głosiło idee antyindywidualistyczne . Wspołcze?nie jednak republikanizm pozostaje w bliskim zwi?zku z liberalizmem, cz?sto go jednak krytykuj?c ^[6] .

Głown? warto?ci?, na ktorej opiera si? refleksja wspołczesnych republikanow, jest wolno??. Republikanie nie zgadzaj? si? z przyj?tymi w liberalizmie negatywn? koncepcj? wolno?ci , jak i z koncepcjami wolno?ci pozytywnej . Wskazuj? oni, ?e wolno?? polega nie tylko na tym, ?e nasze działania nie s? faktycznie ograniczane, ale przede wszystkim na tym, ?e nie podlegamy tyra?skiej władzy. Jak wskazuj? republikanie, je?li łaskawy pan pozostawiałby niewolnikom szerok? wolno?? osobist? (wolno?? negatywn?), to liberałowie nie mogliby mu nic zarzuci?. Zdaniem republikanow samo istnienie niewolnictwa jest niedopuszczalne, wolno?? polega bowiem na niezale?no?ci od arbitralnej władzy ^[8] . Sprawowanie władzy powinno opiera? si? na normach i procedurach, a tak?e uwzgl?dnia? udział samych rz?dzonych.

Republikanizm a demokracja [ edytuj | edytuj kod ]

Wspołcze?nie ustroj republika?ski jest cz?sto uto?samiany z demokracj? . Ju? od staro?ytno?ci zwolennicy republikanizmu s? jednak cz?sto krytycznie nastawieni do demokracji. Republikanie wskazuj?, ?e demokracja mo?e by? tak?e form? tyranii, je?li jest traktowana jedynie jako rz?dy wi?kszo?ci ( tyrania wi?kszo?ci ). Wi?kszo?? mo?e wtedy zadecydowa? o naruszeniu praw mniejszo?ci. Republikanie wskazuj? wi?c, ?e demokratyczna władza musi funkcjonowa? w ramach prawnych. To rz?dy prawa , a nie rz?dy wi?kszo?ci powinny by? naczeln? zasad? ustrojow?.

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

• Ryan Griffiths: Republicanism. W: Encyclopedia of Political Theory . Mark Bevir (ed.). Los Angeles - London - New Delhi - Singapore - Washington, DC: Sage, 2010, s. 1191-1195.
• Frank F.   Lovett   Frank F. , Republicanism , Edward N. E.N.   Zalta (red.), [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy , Winter 2017 Edition, Metaphysics Research Lab, Stanford University , 15 kwietnia 2014 , ISSN 1095-5054 [dost?p 2018-01-30] [zarchiwizowane z adresu 2017-12-21]   ( ang. ) . ???
• Lawrence Quill: Republicanism. W: Encyclopedia of Democratic Thought . Paul Barry Clarke; Joe Foweraker (ed.). London - New York: Routledge, 2001, s. 754-760.