Radziecki program nuklearny
?
radziecki
program badawczy zmierzaj?cy do pozyskania i opanowania technologii destrukcyjnego i niedestrukcyjnego wykorzystania energii j?drowej.
Pocz?tki rosyjskiego zainteresowania materiałami radioaktywnymi si?gaj? pierwszej dekady XX wieku, kiedy
Władimir Wiernadski
prowadził prace nad odkryciem pokładow radioaktywnych minerałow w Azji Centralnej i Syberii
[1]
. Prace w programie j?drowym si?gaj? za? roku 1932, kiedy radzieccy naukowcy ? z udziałem m.in.
Igora Kurczatowa
? rozpocz?li studia z tej dziedziny. Jednak dopiero w roku 1939 lub 1940 ? po odkryciu przez
Otto Hahna
i
Fritza Straßmanna
zjawiska
rozszczepienia j?dra atomowego
? przy
Akademii Nauk ZSRR
utworzony został komitet, ktorego zadaniem było opracowanie ?problemu
uranu
”, w tym poznanie potencjalnych rezultatow rozszczepienia j?dra atomowego
[2]
. Zadaniem komisji było uruchomienie programu badawczego w zakresie rozszczepienia j?dra, separacji izotopow uranu i samopodtrzymuj?cej si? reakcji nuklearnej
[1]
.
Pod koniec 1940 roku Departament Naukowy i Wywiadu Technicznego
NKWD
rozpocz?ł działania zmierzaj?ce do pozyskania rezultatow bada? j?drowych prowadzonych w
Wielkiej Brytanii
,
Francji
oraz w Niemczech. Po
niemieckiej
agresji na ZSRR w 1941 roku, głowne radzieckie instytuty j?drowe z
Leningradu
i
Charkowa
zostały ewakuowane na wschod. Do pa?dziernika 1941 roku NKWD udało si? posi??? kopi? co najmniej jednego z dwoch raportow brytyjskiego
Komitetu Maud
analizuj?cego mo?liwo?ci militarnego wykorzystania energii j?drowej i rekomenduj?cego zainicjowanie programu broni j?drowej
[1]
. Działania wojenne w ZSRR spowodowały jednak, ?e radzieccy naukowcy zostali zaanga?owani w wysiłek wojenny na innych polach. Dopiero na przełomie lat 1942?1943, doniesienia wywiadu zagranicznego spowodowały wznowienie radzieckich prac nad programem j?drowym.
Radziecki program j?drowy
[
edytuj
|
edytuj kod
]
Na pocz?tku 1943 roku szef radzieckiego wywiadu
Ławrientij Beria
przedstawił
Jozefowi Stalinowi
meldunek, w ktorym zarekomendował przedstawienie radzieckim naukowcom danych wywiadowczych i rozpocz?cie radzieckiego programu broni j?drowej
[1]
[a]
.
11 lutego 1943 roku
Pa?stwowy Komitet Obrony
podj?ł decyzj? o rozpocz?ciu
prac badawczo-rozwojowych
nad energi? nuklearn? i utworzeniu w tym celu
Laboratorium Nr 2
. Szefem laboratorium został mianowany Igor Kurczatow, na poziomie za?
Politbiura
odpowiedzialnym za program został
Wiaczesław Mołotow
[1]
.
Wiosn? 1943 roku Kurczatow przedstawił raport ze swojej analizy danych wywiadowczych NKWD, z ktorych wynikała kluczowa rola
plutonu
jako podstawy
broni j?drowej
, w efekcie czego w ZSRR podj?to prace nad budow? infrastruktury niezb?dnej do produkcji tego
pierwiastka
[1]
. Nowego impetu radzieckiemu programowi j?drowemu nadał ameryka?ski test nuklearny z 16 lipca 1945 roku oraz przeprowadzone krotko potem
ataki atomowe na Hiroszim? i Nagasaki
. 20 sierpnia 1945 roku utworzony został Specjalny Komitet ds. J?drowych, ktorego przewodnicz?cym został Beria, sprawuj?cy odt?d całkowity nadzor nad programem. Na podstawie zarz?dzenia nr 2227-567
Rady Komisarzy Ludowych
z 29 sierpnia 1945 roku utworzono Pierwszy Głowny Dyrektoriat (
Pierwoje Gławnoje Uprawlenie
? PGU), ktorego zadaniem było kierowanie programem, w ktorego prowadzenie zaanga?owanych zostało wiele instytutow naukowych z wiod?c? rol? Laboratorium Nr 2
[1]
.
26 lutego 1949 roku wyprodukowano pierwsz? parti? plutonu, ktory został natychmiast przetransportowany do zakładu chemiczno-metalurgicznego w
Czelabi?sku-40
, gdzie przetworzono go do postaci
metalu
i nadano mu kształt odpowiedni dla broni j?drowej ? dwoch otoczonych powłok?
niklow?
połkul
[1]
. Z Czelabi?ska-40 pluton został nast?pnie przewieziony do
Biura Konstrukcyjnego Nr 11
(KB-11) w
Arzamas-16
, celem monta?u jako podstawowe elementy
bomby atomowej
[1]
. Odpowiedzialne za prace in?ynieryjne i konstrukcyjne nad bomb? atomow? KB-11, rozwi?zało wszystkie zwi?zane z tym problemy do lata 1949 roku. 29 sierpnia 1949 roku na poligonie atomowym w
Semipałaty?sku
dokonano pierwszej radzieckiej probnej eksplozji bomby atomowej
RDS-1
, stanowi?cej wiern? kopi? ameryka?skiej bomby
Fat Man
[1]
.
Pierwszy radziecki reaktor atomowy
F-1
uruchomiony został 25 grudnia 1946 roku
[1]
. Według radzieckich ?rodeł, pierwsze prace nad nap?dem j?drowym dla okr?tow rozpocz?to w Zwi?zku Radzieckim krotko po zako?czeniu wojny, ale ju? w jej trakcie prowadzono w ZSRR dyskusje nad u?yciem energii j?drowej do nap?du okr?tow
[2]
. Jednak według
Anatolija Aleksandrowa
? jednego z liderow radzieckiego programu j?drowego, w 1945 roku Ławrientij Beria zakazał wszelkich prac na niedestrukcyjnym wykorzystaniem energii j?drowej:
najpierw bomba, wszystko inne po?niej
[2]
. Według Aleksandrowa, kierowany przez niego instytut rozpocz?ł ju? wcze?niej prace na reaktorem dla okr?tow, w efekcie jednak nało?onego przez Beri? zakazu zostały one wstrzymane.
W 1947 roku, najbardziej zasłu?ony wowczas radziecki konstruktor okr?tow podwodnych,
Boris Malinin
, pisał
[2]
:
Okr?t podwodny musi sta? si? podwodnym pojazdem w pełnym tego słowa znaczeniu. Oznacza to ?e musi sp?dza? znakomit? wi?kszo?? swojego ?ycia pod wod?, wypływaj?c na powierzchni? tylko w wyj?tkowych okoliczno?ciach [...] Okr?t podwodny b?dzie najpot??niejsz? broni? wojny morskiej. Je?li przyjmuje si?, ?e pojawienie si? superpot??nych silnikow nap?dzanych intranuklearn? (atomow?) energi? jest prawdopodobne w najbli?szej przyszło?ci ? podj?cie prawidłowej decyzji co do kierunku, w ktorym powinna pod??a? ewolucja [...] jest podstawowym warunkiem sukcesu okr?tow podwodnych.
Zmarłemu w 1949 roku Malininowi nie dane było do?y? pojawienia si? pierwszych okr?tow z nap?dem j?drowym, jego prace kontynuował jednak jeden z jego asystentow ? in?ynier, kapitan pierwszej rangi
Władimir Peregudow
, ktory w 1952 roku został głownym konstruktorem pierwszych radzieckich nuklearnych okr?tow podwodnych
[2]
. Kilka lat po rozpocz?ciu prac nad nuklearn? siłowni?, w roku 1953 b?d? 1954 zainicjowano program projektowy pierwszego radzieckiego okr?tu podwodnego z nap?dem nuklearnym
[2]
. Peregudow pracował wowczas w ramach
SKB-143
? jednego z centralnych biur projektowych okr?tow tej klasy.
Zakaz otwartych dyskusji nad sprawami nuklearnymi został zniesiony w 1953 roku wraz ze ?mierci? Stalina. W latach 1954?1955, w centralnym organie
radzieckiego ministerstwa obrony
? ?
Krasnaja Zwiezda
”, ukazała si? seria 50 artykułow po?wi?conych militarnym aspektom energii j?drowej, przełamuj?cych siedmioletni okres milczenia w radzieckiej prasie na temat energii j?drowej, w tym na temat nap?du nuklearnego
[2]
. Artykuły te wywołały szerok? dyskusj? na najwy?szych szczeblach radzieckiej władzy na temat broni j?drowej. W dyskusje te zaanga?owany był tak?e marszałek
Gieorgij ?ukow
, w tym czasie minister obrony. Jego oboj?tno?? jednak wobec tematu, i prawdopodobna opozycja, były w po?niejszym czasie cytowane jako jedne z przyczyn ? cho? nie decyduj?ce ? usuni?cia go z Politbiura
[2]
.
Reaktor wodny ci?nieniowy
pierwszej generacji dla okr?tow podwodnych
WM-A
został opracowany pod nadzorem
Nikołaja Dolle?ala
w Instytucie Naukowo-Badawczym In?ynierii Chemicznej (NIIKchimmasz) w
Zagorsku
, w 1953 roku przekształconym w Instytut Naukowo-Badawczy-8 (NII-8)
[3]
. NII-8 kierowało programem projektu reaktora, jego systemow kontroli i bezpiecze?stwa oraz systemow zabezpieczenia biologicznego okr?tow. W?rod instytucji, ktore wzi?ły udział w programie pierwszych reaktorow marynarki, znajdowały si?: Zakład Budowy Maszyn Nr 92 w
Gorki
? odpowiedzialny za projekt stalowej obudowy reaktora, OKB-12 ? systemy kontroli reaktora i systemy bezpiecze?stwa oraz Centralny Instytut Bada? Naukowych Nr 45, ktory opracował projekt systemu wymiany ciepła
[3]
.
Turbiny
dla reaktora zostały opracowane wspolnie przez NII-8 oraz Biuro Konstrukcyjne Piecow Zakładow Bałtyckich im.
Ord?onikidze
, za? Specjalne Biuro Konstrukcyjne zakładow im.
Kirowa
w
Leningradzie
opracowało projekt pomp pierwotnego obiegu chłodziwa, jak rownie? układ parowy turbiny
[3]
.
Nadzor naukowy nad programem pierwszego reaktora nap?dowego sprawował Kurczatow i kierowane przez niego Laboratorium Nr 2, przekształcone do tego czasu w Instytut Energii Atomowej
[3]
. Ostateczny monta? reaktorow prowadzony był przez Zakład Budowy Maszyn Nr 92 w Gorki, za? elementy paliwa nuklearnego i wyposa?enia reaktorow produkowane były w Zakładzie Budowy Maszyn w
Elektrostal
w
obwodzie moskiewskim
[3]
.
Prezydium Politbiura zatwierdziło w ko?cu projekt siłowni nuklearnej opartej na reaktorach zasilanych
uranem
wzbogaconym do 20 procent
[4]
, i w połowie lat 50. rozpocz?ły si? prace nad kilkoma projektami okr?tow. Jednym z nich był projekt
627
, okre?lany w
nomenklaturze NATO
jako
November
.
Strategiczny okr?t my?liwski
[
edytuj
|
edytuj kod
]
Podstawowym zadaniem radzieckich konstruktorow i naukowcow było opracowanie okr?tu podwodnego z
nap?dem niezale?nym od powietrza
, w konsekwencji zabezpieczonego przed detekcj? przez okr?ty i samoloty. Mniejsze znacznie miało wyciszenie akustyczne okr?tu ? w Zwi?zku Radzieckim zreszt? nigdy nie opracowano podstaw teoretycznych wyciszania okr?tow oraz natury rozchodzenia si? fali d?wi?kowej w wodzie
[5]
. Biuro projektowe SKB-143 (wspołcze?nie Malachit) pracowało w trybie 24-godzinnym nad opracowaniem projektu
strategicznego okr?tu my?liwskiego
[5]
. Przygotowano w tym celu m.in. drewniane modele ka?dego przedziału w skali, wyposa?one w najnowsze urz?dzenia opracowane w przemy?le stoczniowym oraz lotniczym
[5]
. Ka?dy detal projektu był osobi?cie monitorowany przez głownego konstruktora Władimira Peregudowa. Zgodnie z pierwotnym zało?eniem, okr?towy reaktor obok wytwarzania niezb?dnej dla okr?tu energii, produkowa? miał tak?e
tryt
dla
T-15
? przenoszonej przez jednostk? olbrzymiej
torpedy
z
głowic? termoj?drow?
, o długo?ci 24 metrow i ?rednicy 2 metrow, przeznaczonej do ataku nuklearnego na ameryka?skie bazy morskie
[6]
. Miała to by? torpeda samodzielnie wypływaj?ca z
wyrzutni
, ktory to sposob strzału torpedowego sam w sobie zwi?kszał długo?? wyrzutni o 2 metry. Upraszczał jednak jej konstrukcj? i pozwalał na zaoszcz?dzenie kilku ton wagi całego systemu
[5]
. Idea ta napotkała wszak?e opor ? jako niedorzeczna z wojskowego punktu widzenia ? gdy? termoj?drowy pocisk podwodny miał dysponowa? zasi?giem 50 kilometrow, tymczasem
ameryka?ska marynarka wojenna
rozwin?ła ju? w tym czasie swoje linie obrony przeciwpodwodnej w odległo?ci 100 kilometrow od brzegu
[6]
. W trakcie jednego ze spotka? z udziałem prezesa rady ministrow ZSRR
Nikołaja Bułganina
, głos zabrał mi?dzy innymi owczesny dowodca floty admirał
Nikołaj Kuzniecow
[6]
:
Ja nie rozumiem takiego okr?tu podwodnego. Potrzebujemy jednostki zdolnej do zatapiania okr?tow na oceanach i niszczenia nieprzyjacielskich linii komunikacyjnych. Taka potrzebuje nie jednej torpedy, lecz znacznego zapasu torped ? zarowno ze zwykłymi ładunkami, jak i z głowicami j?drowymi.
W rezultacie idea wielkiej pojedynczej torpedy została zarzucona, a wyprodukowany ju? do tego czasu w wi?kszej cz??ci okr?t został przebudowany w celu umo?liwienia przenoszenia bardziej standardowego uzbrojenia
[6]
. System kontroli ognia torpedowego został opracowany w NII-303 (Centralny Instytut Naukowo-Badawczy Elektropribor), systemy nawigacyjne w moskiewskim MNII-1 (obecnie Centralny Instytut Naukowo-Badawczy Agat), ktore odgrywało tak?e wiod?c? rol? w opracowaniu systemu zarz?dzania walk?
[7]
. NII-400 Ministerstwa Przemysłu Okr?towego (obecnie Centralny Instytut naukowo-Badawczy Gidropribor),
CKB-18
(obecnie Rubin) oraz
CKB-16
(obecnie cz??? Malachitu) partycypowały w opracowaniu uzbrojenia torpedowego
[7]
.
W mi?dzyczasie pełnoskalowy badawczy okr?t podwodny
?Narodowlec”
został wyposa?ony w urz?dzenia przeznaczone do oceny mo?liwo?ci przebywania przez długi czas w atmosferze szczelnego okr?tu podwodnego. Słu??c dla celow programu nuklearnego okr?tu podwodnego, załoga jednostki przez 50 dni przebywała i pracowała w ?rodowisku szczelnie zamkni?tego okr?tu
[5]
.
Pozyskiwanie materiałow rozszczepialnych
[
edytuj
|
edytuj kod
]
Ju? pod koniec
II wojny ?wiatowej
na tereny Niemiec,
Austrii
i Czechosłowacji zostały wysłane specjalne grupy poszukiwawcze, ktore znalazły, skonfiskowały i przywiozły do ZSRR kilkaset ton
uranu
w ro?nej postaci. Dzi?ki tym zapasom mo?liwe było zbudowanie pierwszego radzieckiego
reaktora atomowego
F-1
.
20 sierpnia powołano Komitet Specjalny przy
Pa?stwowym Komitecie Obrony ZSRR
, na ktorego czele stan?ł
Ławrientij Beria
[8]
.
Poniewa? ZSRR nie miał wcze?niej udokumentowanych
zło?
uranu, podj?to intensywne poszukiwania zarowno na obszarze kraju, jak i
pa?stw zale?nych
. Efektem było udokumentowanie zło?
rud
uranu w
?ołtych Wodach
,
Sillamae
,
Piatigorsku
i nad
Kołym?
[9]
.
Z krajami le??cymi w radzieckiej strefie wpływow, po wst?pnym rozpoznaniu przez samych
Sowietow
, zawarto mi?dzynarodowe porozumienia: 17 pa?dziernika 1945 z Bułgari?, 23 listopada z Czechosłowacj?, 2 czerwca 1947 z
Saksoni?
i 15 wrze?nia z Polsk?
[10]
.
Poszczegolne umowy były ro?nie skonstruowane, przy czym Niemcy i Bułgaria, jako byłe
pa?stwa Osi
, były szczegolnie wykorzystywane. Najmniej korzystna była sytuacja Niemiec, z ktorych do 1949 ruda była traktowana jak
zdobycz wojenna
i wywo?ona bezpłatnie, a po?niej w połowie podlegała zapłacie po niekorzystnym kursie. W Bułgarii wydobyciem rud uranu zajmowała si? specjalnie utworzona społka, w ktorej 50% udziałow miała strona radziecka. W NRD społka ?
Wismut
” była w 100% własno?ci? ZSRR. W Czechosłowacji i Polsce przedsi?biorstwa eksploatuj?ce rudy uranu były formalnie własno?ci? tych pa?stw, a ich nadzorem zajmowały si? mieszane, mi?dzynarodowe komisje
[11]
.
Drugim sposobem zapewnienia sobie decyduj?cego wpływu na działalno?? zakładow wydobywczych, było obsadzenie najwa?niejszych stanowisk przez kadry radzieckie
[12]
.
Do 1949 udział poszczegolnych pa?stw w zaopatrzeniu radzieckiego programu nuklearnego w uran było nast?puj?ce
[13]
:
W poszczegolnych latach (1946?1950) wahały si? one w szerokich granicach
[14]
:
- SBZ
/
NRD
? 14,2?61,1%,
- ZSRR ? 20,4?45,4%,
- Czechosłowacja ? 11,7?16,4%,
- Bułgaria ? 1,6?24,1%,
- Polska ? 0?3,4%.
Aby zyska? na czasie i w efekcie moc rozwin?? własny arsenał nuklearny ZSRR wystosował w 1950 roku
apel sztokholmski
.
- ↑
Istnieje wiele dowodow na to, ?e radziecki wywiad wywnioskował o rozpocz?ciu ameryka?skiego programu broni j?drowej z nagłego zaniku publikacji prac ameryka?skich fizykow w czasopismach naukowych na temat rozszczepienia j?dra uranu i reakcji ła?cuchowej. Podobne wnioski na temat niemieckich prac wyci?gni?te zostały w ZSRR ze znalezionego przy ciele martwego niemieckiego oficera notatnika, zawieraj?cego kalkulacje zwi?zane z broni? j?drow?. Informacje te zostały nast?pnie potwierdzone przez sowieck? atomow? siatk? szpiegowsk? w USA i Kanadzie
[2]
.
- ↑
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
k
Bukharin i inni:
Russian Strategic Nuclear Forces
, s. 67?71.
- ↑
a
b
c
d
e
f
g
h
i
Norman Polmar:
Submarines Of The Russian
, s. 161?163.
- ↑
a
b
c
d
e
Bukharin i inni:
Russian Strategic Nuclear Forces
, s. 267?268.
- ↑
Bukharin i inni:
Russian Strategic Nuclear Forces
, s. 88.
- ↑
a
b
c
d
e
Norman Polmar:
Cold War Submarines
, s. 74?76.
- ↑
a
b
c
d
N. Czerkaszin, M. Łukanin:
The Triumph and Tragedy
, [online].
- ↑
a
b
Bukharin i inni:
Russian Strategic Nuclear Forces
, s. 268?269.
- ↑
Robert Klementowski:
W cieniu sudeckiego uranu. Kopalnictwo uranu w Polsce w latach 1948?1973
, Oddział Instytutu Pami?ci Narodowej ? Komisji ?cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu we Wrocławiu, Wrocław 2010,
ISBN
978-83-61631-12-6
, s. 26?27.
- ↑
Robert Klementowski:
W cieniu sudeckiego uranu. Kopalnictwo uranu w Polsce w latach 1948?1973
, Oddział Instytutu Pami?ci Narodowej ? Komisji ?cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu we Wrocławiu, Wrocław 2010,
ISBN
978-83-61631-12-6
, s. 27.
- ↑
Robert Klementowski:
W cieniu sudeckiego uranu. Kopalnictwo uranu w Polsce w latach 1948?1973
, Oddział Instytutu Pami?ci Narodowej ? Komisji ?cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu we Wrocławiu, Wrocław 2010,
ISBN
978-83-61631-12-6
, s. 30.
- ↑
Robert Klementowski:
W cieniu sudeckiego uranu. Kopalnictwo uranu w Polsce w latach 1948?1973
, Oddział Instytutu Pami?ci Narodowej ? Komisji ?cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu we Wrocławiu, Wrocław 2010,
ISBN
978-83-61631-12-6
, s. 325?327.
- ↑
Robert Klementowski:
W cieniu sudeckiego uranu. Kopalnictwo uranu w Polsce w latach 1948?1973
, Oddział Instytutu Pami?ci Narodowej ? Komisji ?cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu we Wrocławiu, Wrocław 2010,
ISBN
978-83-61631-12-6
, s. 327?328.
- ↑
Robert Klementowski:
W cieniu sudeckiego uranu. Kopalnictwo uranu w Polsce w latach 1948?1973
, Oddział Instytutu Pami?ci Narodowej ? Komisji ?cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu we Wrocławiu, Wrocław 2010,
ISBN
978-83-61631-12-6
, s. 335.
- ↑
Robert Klementowski:
W cieniu sudeckiego uranu. Kopalnictwo uranu w Polsce w latach 1948?1973
, Oddział Instytutu Pami?ci Narodowej ? Komisji ?cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu we Wrocławiu, Wrocław 2010,
ISBN
978-83-61631-12-6
, s. 330.
- Siergiej Gorszkow
:
Pot?ga Morska Wspołczesnego Pa?stwa
. Antoni Pacze?niak (tłum.). Wyd. I. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1979.
ISBN
83-11-06224-2
.
Brak numerow stron w ksi??ce
- Norman Polmar
:
Cold War Submarines, The Design and Construction of U.S. and Soviet Submarines
. K.J. More. Potomac Books, Inc, 2003.
ISBN
1-57488-530-8
.
Brak numerow stron w ksi??ce
- Norman Polmar, Thomas B. Allen:
Rickover. Controversy And Genius. A Biography
. Nowy Jork: Simon And Schuster, 1982.
ISBN
0-671-24615-1
.
Brak numerow stron w ksi??ce
- Norman Polmar:
Submarines Of The Russian and Soviet Navies, 1718-1990
. Jurrien Noot. Wyd. I. Annapolis: Naval Institute Press, 1990.
ISBN
0-87021-570-1
.
Brak numerow stron w ksi??ce
- Oleg Bukharin, Timur Kadyshev, Eugene Miasnikov, Pavel Podvig:
Russian Strategic Nuclear Forces
. The
MIT
Press, 2004.
ISBN
0-2626-6181-0
.
Brak numerow stron w ksi??ce