Poliandria (z stgr.   πολ?? polys ? ?liczny” oraz ?ν?ρ aner , dopełniacz ?νδρ?? andros ? ?m??czyzna”), wielom?stwo ? forma poligamii , kiedy jedna kobieta ma kilku m??ow jednocze?nie ^[1] . Poliandria jest znacznie rzadzsza ni? poligynia .

Kultury poliandryczne nale?? do wyj?tkow, cho? jest (i było) ich w sumie wi?cej ni? si? zwykle s?dzi (wielu uznanych antropologow, takich jak na przykład Peter Murdock , w swoich pracach wymienia zaledwie po kilka społecze?stw poliandrycznych) ^{[ potrzebny przypis ]} . Wielom?stwo dotyczy przede wszystkim marginalizowanych grup społecznych ^[1] .

Liczba wspołm??ow zwi?zkow poliandrycznych nie osi?ga liczby kobiet spotykanych w najliczniejszych zwi?zkach poligynicznych .

Odmiany poliandrii [ edytuj | edytuj kod ]

Wyro?nia si? w ogolno?ci:

• poliandri? matrycentryczn? ? dziedziczenie maj?tku przekazywane jest z matki na dzieci (a nie z ojcow na dzieci), rownie? przez matk? przekazywane jest dzieciom nazwisko, kobieta wyszukuje sobie kandydatow na m??ow (a przynajmniej jednego z m??ow), mał?e?stwo jest zawierane z jej inicjatywy, po zawarciu mał?e?stwa nie ona przenosi si? do domostwa m??ow, ale to oni przenosz? si? do jej domostwa, w ka?dej chwili mo?e wzi?? rozwod z jednym lub ze wszystkimi m??ami
• poliandri? patrycentryczn? ? kobieta nie ma własno?ci (poza osobist?), przenosi si? do domostwa m??ow, m?? przejmuje inicjatyw? w wyborze drugiego lub kolejnego m??a i wyst?puj? kolejne elementy przeciwstawne tym podanym dla poliandrii matrycentrycznej.

Istniej? te? klasyfikacje szczegołowe:

• poliandria jako typ mał?e?stwa preferowany wyj?ciowo (na przykład przychodzi ona na my?l niejako automatycznie: mity, wierzenia i religie zawieraj? w?tki poliandryczne)
• poliandria towarzyszy innym formom mał?e?skim.

Poliandria jako forma mał?e?ska, we wszystkich społeczno?ciach, w ktorych jest spotykana nigdy nie wyst?puje samodzielnie, ale uzupełnia inne formy mał?e?skie. Wyro?nia si? zatem:

• poliandri? jak? form? dominuj?c?
• poliandri? jak? form? rownie cz?st? (jak inne formy)
• poliandri? jak? form? mniejszo?ciow?.

Zamieszkiwanie wszystkich mał?onkow razem nie jest powszechne, w cz??ci znanych kultur jedynie jeden z m??ow zamieszkuje z kobiet?. Z uwagi na miejsce zamieszkania mał?e?stwa poliandrycznego wyro?nia si?:

• poliandri? rezydentaln?
• poliandri? nierezydentaln? przy czym kobieta mieszka z m??em głownym, m??owie drugorz?dni tylko j? odwiedzaj? lub s? odwiedzani
• poliandri? nierezydentaln? przy czym kobieta zamieszkuje na zmian? u swoich m??ow.

Najcz??ciej spotykana jest poliandria braci posiadaj?cych wspoln? ?on?, cho? w plemionach eskimoskich krewni nie mog? si? ?eni? z t? sam? kobiet?. Z uwagi na pokrewie?stwo mo?na stworzy? do?? zło?ony podział i wyro?ni?:

• poliandri? z m??czyznami ze sob? spokrewnionymi (bra?mi ? jest to tzw. poliandria braterska, fratogamia znana te? jako poliandria adelficzna lub klasyczna ? połbra?mi, kuzynami)
  • wszyscy bracia zostaj? m??ami naraz
  • starszy brat zaprasza do mał?e?stwa młodszego brata ? słabszego, ktory nie ma jeszcze zasobow
  • starszy brat, zbyt słaby by samodzielnie utrzymywa? rodzin? (i czasami ju? podstarzały) zaprasza do mał?e?stwa młodszego brata by ten mu pomogł
  • zwi?zek jednej kobiety z m??czyzn? i jego biologicznym synem lub jego synami (zob. te? snochactwo )
• poliandri? z m??czyznami niespokrewnionymi (w tym z bra?mi klasyfikacyjnymi czyli z m??czyznami tego samego pokolenia ? i z bra?mi fikcyjnymi czyli m??czyznami za?yłymi cho? niespokrewnionymi)
• poliandri? mieszan? (z m??czyznami spokrewnionymi i niespokrewnionymi pomi?dzy sob?).

W cz??ci kultur wszyscy m??owie maj? rowne prawa, co okre?la si? terminem poliandria symetryczna w cz??ci jeden z nich jest wa?niejszy ( poliandria asymetryczna ).

Zwi?zki zbli?one do poliandrii [ edytuj | edytuj kod ]

Istniej? zwyczaje mał?e?skie i około-mał?e?skie, ktore trudno jednoznacznie zakwalifikowa? jako poliandri?, ale s? jej bliskie:

• kobieta zawiera drugorz?dne mał?e?stwo, nie rozwi?zuj?c pierwszego, a po jakim? czasie ewentualnie kolejne drugorz?dne nie rozwi?zuj?c poprzednich. Sytuacja mo?e powsta? mi?dzy innymi gdy w danej społeczno?ci nie praktykuje si? rozwodow, a wi?zi z byłymi mał?onkami s? po cz??ci zachowywane, niekiedy te? odnawiane. Podobnie m??czyzna mo?e mie? w tych okoliczno?ciach kilka drugorz?dnych ?on, ktore na zmian? zamieszkuj? w jego domostwie.
• sytuacja kiedy nie jest jasne czy drugi m??czyzna jest dla kobiety kolejnym m??em czy tylko kolejnym partnerem ? oficjalnym kochankiem .
• sytuacja kiedy kobieta ?yje w zwi?zku z kilkoma m??czyznami bez zawarcia mał?e?stwa (czyli jej zwi?zki nie s? usankcjonowane przez społeczno??) ? aby dokona? rozro?nienia w takim przypadku mowi si? czasami o wielom??czyznostwie (poliandria wła?ciwa to wielom??ostwo ) lub poliandrii nieformalnej albo prawie poliandrii . Wielom??czyznostwo spotyka(ło) si? w komunach, ruchach utopijnych, w?rod hipisow i na przestrzeni dziejow wsz?dzie tam, gdzie kobieta była skłonna wej?? we wzgl?dnie stabilne zwi?zki z wi?cej ni? jednym m??czyzn?, a m??czy?ni byli skłonni uzgodni? pomi?dzy sob? wspolne bycie z tak? kobiet? (zob. te? menage a trois ). Zdarzało si? tak tak?e wowczas gdy wi?ksza liczba m??czyzn przebywała w danym miejscu (w celach zarobkowych ? np. drwale, gornicy) i godzili si? oni dzieli? mniejsz? liczb? kobiet. Inna, podobna sytuacja to gdy w okresie wojny m??czyzna opuszcza ?on?, ktora w tym czasie wi??e si? z młodszym lub z du?o starszym m??czyzn?, a po powrocie z wojny pierwszy m?? doł?cza do nich.
• sytuacja kiedy kobieta ma obowi?zek zaopiekowa? si? m??czyzn? owdowiałym po siostrze (szczegolnie gdy nie jest zamo?ny, jest nieporadny lub pozostał bez wsparcia krewnych).

Kwestie ojcostwa [ edytuj | edytuj kod ]

W dziedzinie ojcostwa wobec potomstwa znane s? ro?ne przypadki rozwi?zania kwestii jego ustalenia, od braku rozstrzygania tej kwestii, poprzez przypisanie ka?dego dziecka do jednego z m??ow matki na zasadzie arbitralnej po uznanie wszystkich dzieci za potomstwo najstarszego lub najwa?niejszego z m??ow.

Kultury praktykuj?ce poliandri? [ edytuj | edytuj kod ]

Poliandria spotykana jest (lub odpowiednio była) w wybranych regionach na wielu kontynentach ?wiata:

• szczegolnie w niektorych regionach Azji ? przede wszystkim na obszarze himalajskim , tybeta?skim i cejlo?skim : w?rod zro?nicowanych społeczno?ci regionu Tybetu (zob. poliandria w Tybecie ) i Himalajow (połnocne Indie : Khasowie , Jaunsarowie, Dardowie, Ladakhijczycy , do niedawna u ludu Dafla; Nepal : Nyinba, Szerpowie , Manangbasowie , Baragaunlesowie, Lepcza ; Chiny : Tybeta?czycy ); na południu Indii ( Toda , Thandanowie, Kammalanie); na Cejlonie ( Syngalezi , Kandyjczycy ). Poza tym w gorskim plemieniu Tu-la z terenow Laosu oraz dawniej prawdopodobnie Ajnowie ^[2] z Sachalinu i Wysp Kurylskich .
• na wyspach Pacyfiku : w?rod mieszka?cow archipelagu Markizy na Oceanie Spokojnym , wyspy Rarotonga , Takume oraz wyspy Nowa Irlandia z Archipelagu Bismarcka ; w Australii u plemienia Wakelbura (?rodkowe tereny dzisiejszego stanu Queensland ).
• w Ameryce Połnocnej ? w?rod takich ludow jak Szoszoni , dawniej: Pajuci , Paunisi , Pawiotso, Tlingici ; Kaska (zob. rodzime kultury Ameryki ); niektorych społeczno?ci eskimoskich: mi?dzy innymi Eskimosi z połnocnej Alaski , mieszka?cy Wysp Aleuckich ( Unalaska ).
• w Ameryce Południowej ? u Janomamow Shirishana z terenow Brazylii , Kaingangow z południowej Brazylii i Waurow ze ?rodkowej Brazylii , Kolla z Andow na terenie południowego Peru i Boliwii , Rukujenow z gor Tumuc-Humac na pograniczu Brazylii i Gujany , dawniej te?: Tupi-Kawahipabo, Poya, Aweikoma.
• w Afryce ^[3] mi?dzy innymi w?rod: Lele, Dinga, Pende i Bunda z terenow Konga ; poliandria bywała te? akceptowana w?rod Guanczow na niektorych spo?rod Wysp Kanaryjskich .

Społeczno?ci, w ktorych praktykowana jest poliandria, nie s? liczebnie du?e. Licz? sobie od około kilkuset osob (np. Todowie ) do około 80 tysi?cy (np. Khasowie ). W sumie szacuje si?, ?e zjawisko dotyczy co najmniej ponad 30. wspołczesnych społeczno?ci i w ?adnym z przypadkow poliandria nie jest zgodna z miejscowym prawem.

Historycznie poliandria była te? praktykowana w niektorych kulturach Europy i Bliskiego Wschodu : w Sumerze (najstarsze jej ?wiadectwa pochodz? z około 2900 roku p. n. e.); niekiedy w greckiej Sparcie ^[4] ; w Brytanii ^[5] (chodzi o Brytow z okresu, kiedy zachowywali oni jeszcze swoje stare zwyczaje); w?rod Medow ^{[6] [7]} (s?siaduj?cych z Persami i po?niej przez nich podbitych). Tak?e na Rusi, u Arabow w czasach przed powstaniem i rozniesieniem si? Islamu (tzw. mał?e?stwo poł?czone ? Nikah Ijtimah ) i u autochtonow dzisiejszego Turkmenistanu .

W ro?nych cz??ciach ?wiata, tradycyjne, rodzime kultury uległy znacznym przemianom lub zostały całkowicie zniszczone (trend ten dotyka te? przypadkow poliandrii wspołcze?nie ^[8] ) dlatego te? trudno oszacowa? jak cz?sto poliandria mogła wyst?powa?, na przestrzeni dziejow, w przeszło?ci.

Wspołczesna kultura zachodnia wyklucza poliandri? ? prawodawstwo uznaje wspolne bycie z jedn? kobiet? w zwi?zku mał?e?skim za bezprawie. Kobiecie, ktora ma m??a, a chciała by si? ponadto zwi?za? z drugim m??czyzn? nie oferuje si? nic poza konieczno?ci? wyboru. Z drugiej strony m??czyznom w takiej sytuacji proponuje si? jedynie walk? o zagarni?cie kobiety na wył?czno??. Tym niemniej ro?ne formy mał?e?skie staj? si? coraz cz??ciej przedmiotem debat ? przykładowo szwedzki parlament dyskutował projekt dopuszczenia mi?dzy innymi poliandrii ^[9] .

Mo?liwe przyczyny poliandrii [ edytuj | edytuj kod ]

Mo?na wskaza? wiele przyczyn wyst?powania poliandrii ? mog? to by? powody lub motywacje maj?ce podło?e gospodarcze, społeczne, demograficzne, seksualne, osobiste, i inne, np.:

• chwiejno?? (labilno??) liczebnej rownowagi płci ? Mimo wzgl?dnej rownowagi płci w społecze?stwach cz?sto wyst?puje labilno?? (chwiejno??) liczebnej rownowagi płci ? poliandria wyst?puje w naturalny i oczywisty sposob tam gdzie w społeczno?ci jest mniej kobiet ni? m??czyzn. Uzupełniana te? jest wowczas rownolegle innymi formami mał?e?skimi, na przykład mał?e?stwami multilateralnymi (w tej odmianie gdzie liczba wspołm??ow jest wi?ksza ni? liczba wspoł?on). Bywa i tak, ?e poliandria uzupełnia dominuj?c? w społeczno?ci poligyni? , skutkiem ktorej dla wielu m??czyzn brakuje kobiet. Cho? obecnie obserwuje si? pewn? przewag? liczebn? kobiet, to w przeszło?ci mogło by? odwrotne ? jest to jeden z prawdopodobnych powodow, dla ktorych poliandria w zamierzchłych czasach mogła wyst?powa? cz??ciej ni? si? obecnie przyjmuje.
• zro?nicowanie płci ? m??czy?ni s? zwykle bardziej aktywni w sferze gospodarczej (uprawa ziemi, wypas zwierz?t, polowania, handel), bywa, ?e cz??ciej podro?uj?, podejmuj? działania zwi?zane z wojowaniem i obronno?ci?; z drugiej strony kobiety bywaj? mniej mobilne ? z racji ci??y, rodzenia, połogu i opieki nad potomstwem maj? wi?ksz? skłonno?? do przebywania w jednym miejscu. Wybranie monogamii skutkuje nieobecno?ci? m??a w domostwie, cz?sto przez długie okresy, przez co kobiecie i jej potomstwu trudniej wowczas ?y? bez wsparcia; w przypadku poliandrii gdy jeden m?? pozostaje w domostwie drugi mo?e w tym czasie spokojnie pracowa? poza domem.
• synergia wynikaj?ca ze wspołpracy kilku m??czyzn w jednym domostwie ? bywa, ?e jeden m??czyzna nie jest w stanie wypracowa? odpowiedniej ilo?ci zasobow, lepsze oparcie rodzinie zapewniaj? zsumowane zasoby wypracowane przez kilku m??czyzn (powod brany pod uwag? szczegolnie tam gdzie do?? wyra?nie wida?, ?e domostwa prowadzone przez par? monogamiczn? s? ubo?sze od domostw prowadzonych przez mał?e?stwa poliandryczne) ^[10] . Istotnie poliandria ma mi?dzy innymi miejsce w?rod ludow zamieszkuj?cych obszary o niekorzystnych warunkach przyrodniczych, np. u niektorych plemion eskimoskich , india?skich (np. Szoszonow ) i w Tybecie , gdzie tylko praca kilku m??czyzn jest w stanie zapewni? rodzinie utrzymanie. Poliandria wyst?puje tak?e w niektorych społeczno?ciach afryka?skich ( Bahimowie ), obok monogamii i poligynii , w przypadku gdy opłata za ?on? jest zbyt wysoka dla biedniejszych członkow społeczno?ci ? mo?liwy jest wtedy zwi?zek grupy m??czyzn z jedn? kobiet?.
• unikanie rozdrobnienia dziedziczonych dobr ? powod wyst?puj?cy szczegolnie w społeczno?ciach ?yj?cych z rolnictwa (dzielenie uprawnej ziemi przekazywanej przez ojca synom prowadzi do sytuacji kiedy cz??ci staj? si? tak małe, ?e nie wystarczaj? ju? na to by by? podstaw? wy?ywienia nawet małej rodziny). Poliandria braterska sprawia, ?e wszyscy bracia pozostaj? w domostwie rodzicow i gospodaruj?, razem z wspoln? ?on?, niepodzielon? ziemi? ^[11] .
• unikanie nadmiernego przyrostu naturalnego ? powod najcz??ciej wskazywany przez etologow: w gorach i na mniejszych wyspach taki przyrost szybko doprowadziłby do głodu i zniweczyłby całe ?ycie społeczne lub zmusiłby mieszka?cow do migracji (jednak tak?e na obszarach rozległych i ?yznych brak poliandrii prowadzi do wzrostu ludno?ci, przeludnienia a skutkiem tego do degradacji ?rodowiska naturalnego i do konfliktow wojennych ? efekt taki przyniosły kultury Europy i Chin ze swoj? polityk? ekspansji i budowania pot?gi liczebnej). Gdy kilku m??czyzn ma za ?on? jedn? i t? sam? kobiet?, w ich zwi?zku rodzi si? mniej dzieci ni? gdyby ka?dy z nich zało?ył własn? rodzin?. Istotnie o tym ile rodzi si? dzieci w danej grupie społecznej decyduje liczba kobiet w wieku rozrodczym (a nie liczba m??czyzn). Je?li odrzucimy stosowanie antykoncepcji i aborcji to przyrost naturalny nie wyst?pi tylko wowczas je?li liczba kobiet jest ograniczona i wzgl?dnie stała. Je?li jednak wszyscy m??czy?ni maj? mie? udział w posiadaniu potomstwa (je?li nie poprzez rodzicielstwo genetyczne to przynajmniej przez społeczne) to poliandria jest wowczas lepszym rozwi?zaniem ni? celibat pewnej cz??ci społecze?stwa. Faktycznie poliandri? spotyka si? np. w ?lepo zako?czonych dolinach himalajskich , gdzie nie ma mo?liwo?ci rozprzestrzeniania si? i jakikolwiek przyrost naturalny nie powinien istnie? ? co zdaniem etologow stanowi kra?cow? form? dopasowania etologicznego ^[12] (zob. poliandria w Tybecie ).
• szukanie pełnego zaspokojenia seksualnego i emocjonalnego ? w my?l patriarchalizmu , kobiecie mo?e i musi wystarczy? tylko jeden m??czyzna. Poliandria daje jej wowczas usankcjonowan? społecznie mo?liwo?? urozmaicenia swego ?ycia seksualnego i emocjonalnego. Stanowi te? lepsz? alternatyw? wobec rozbijania dotychczasowych mał?e?stw czy utrzymywania potajemnych kochankow. Za poliandri? mog? si? wi?c opowiada? kobiety o silnym pop?dzie seksualnym, du?ej atrakcyjno?ci albo o du?ych zasobach ekonomicznych. Przykładowo u Szoszonow zamo?na kobieta mo?e po?lubi? drugiego m??czyzn?.

Kontekst biologiczny [ edytuj | edytuj kod ]

Francuski biolog i ekolog ewolucyjny Thierry Lode, nawi?zuj?c do konfliktu płci, doszukuje si? mo?liwych wyja?nie? poliandrii (jako strategii reprodukcji wyst?puj?cej w naturze) we wspołzawodnictwie pierwiastka m?skiego i unikaniu chowu wsobnego ? czyli dzi?ki poliandrii:

• łatwiej zapewni? sukces reprodukcyjny (to znaczy jest bardziej prawdopodobne wydanie potomstwa przez osobnika płci ?e?skiej).
• osobnik płci ?e?skiej mo?e doprowadzi? do wspołzawodnictwa plemnikow m?skich po kopulacji
• ro?ne odmiany plemnikow mog? wprowadzi? wi?cej zmienno?ci do cech potomstwa jakie wyda osobnik płci ?e?skiej (taka sytuacja wydaje si? mie? miejsce w przypadku pszczoł ? pszczoły zrodzone z ro?nych odmian spermy spełniaj? znakomicie ro?ne role w pojedynczym ulu co przynosi korzy?? dla ula jako cało?ci)
• osobniki płci ?e?skiej mog? otrzyma? oferty po?ywienia od kilku potencjalnych partnerow (ktorzy w ten sposob zach?caj? do kopulacji)
• nie mo?na ustali? ojcostwa potomstwa co mo?e by? korzystne, gdy? zach?ca osobniki m?skie do opieki rodzicielskiej nad potomstwem (jednocze?nie zniech?caj?c do dzieciobojstwa).

Poliandria jako sposob kojarzenia płciowego wyst?puje mi?dzy innymi u pszczoł, niektorych gatunkow konikow polnych, ?ab, u o około 1% ptakow, w?rod niektorych ryb (iglicznia), tchorzy i innych łasicowatych, marmozetow. Badania wskazuj?, ?e poliandria stanowi te? zasadnicz? struktur? społeczn? w podrodzinie Callitrichidae małp szerokonosych .

Hipoteza poligamicznych skłonno?ci u kobiet ma oparcie w kobiecej skłonno?ci do prze?ywania orgazmu wielokrotnego , co miałoby ułatwia? seks z kilkoma partnerami naraz, oraz w fakcie, ?e m??czyzna posiada stosunkowo du?e j?dra dzi?ki czemu wytwarza stosunkowo du?? ilo?? plemnikow , w tym rownie? niepełnowarto?ciowych, ktorych funkcja mo?e polega? tylko na utrudnieniu zapłodnienia plemnikom pochodz?cym od innego m??czyzny.

Poliandria u naczelnych i innych ssakow jest zwykle skorelowana ze zredukowanym lub odwrotnym dymorfizmem płciowym ? to znaczy samice s? wi?ksze ni? samce (cho? wiele ptakow drapie?nych, ktore odznacza si? dymorfizmem odwrotnym przejawia monogami?). Jednak u gatunku ludzkiego (podobnie jak i u wi?kszo?ci naczelnych) nie wyst?puje dymorfizm odwrotny, lecz zwykły (co objawia si? mi?dzy innymi tym, ?e osobniki płci m?skiej s? nieco wi?ksze ni? osobniki płci ?e?skiej) a dymorfizm taki koreluje z poligyni? , a nie z poliandri? ^[13] . Dlatego pomijaj?c czynniki kulturowe, poliandri? u ludzi, na gruncie socjobiologii czy etologii tłumaczy si? głownie wskazuj?c na to, ?e jest ona pewnym przypadkiem adaptacji do szczegolnych warunkow ?rodowiskowych ^[14] .

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

Zobacz hasło poliandria w Wikisłowniku

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

• Daniel D.   Jabło?ski   Daniel D. , Lech L.   Ostasz   Lech L. , Zarys wiedzy o rodzinie, mał?e?stwie, kohabitacji i konkubinacie. Perspektywa antropologii kulturowej i ogolnej , Olsztyn: Wydawnictwo Adiaphora, 2001, s. 220-230, ISBN  83-916679-0-1   .
• Daniel D.   Jabło?ski   Daniel D. , Helena H.   Kurtz   Helena H. , Lech L.   Ostasz   Lech L. , Gdy kobieta ma kilku m??ow. Rzecz o poliandrii , Olsztyn: Wydawnictwo Adiaphora, 2005, s. 180, ISBN  83-920922-1-X , OCLC   839025294   .
• Jerzy J.   Bront   Jerzy J. , Barbara B.   Nowacka   Barbara B. , Ro?norodno?? zwi?zkow mał?e?skich na ?wiecie , Krynica Morska: Wydawnictwo Laterna, 2008, ISBN  978-83-926724-0-1 , OCLC   297569386   . brak strony (ksi??ka)
• Daleko, daleko st?d... [online], Kobiecyporadnik.pl [dost?p 2011-06-27]   .