Poezja (z gr. πο?ησι? , poiesis ? tworzenie, wytworczo??, sztuka poetycka) ? wieloznaczny termin, wspołcze?nie stanowi?cy przede wszystkim okre?lenie dzieł literackich nienapisanych proz? lub synonim liryki .

1. Najdawniejsze, nieu?ywane ju? znaczenie terminu ?poezja”, to ogoł wszystkich dzieł literatury pi?knej . Uto?samienie wszystkich dzieł literatury pi?knej z poezj? wynikało z tego, ?e wi?kszo?? utworow literackich pisana była mow? wi?zan?, a dzieła pisane proz? cenione były ni?ej.
2. W drugim, ?ywym do dzi? znaczeniu terminu ?poezja” oznacza mow? wi?zan?, tj. wszystkie utwory pisane wierszem . W tym znaczeniu termin ?poezja” jest przeciwie?stwem terminu ? proza ”.
3. W tym znaczeniu zakres terminu ?poezja” pokrywa si? z zakresem terminu ? liryka ”. Znaczenie to jest najnowsze, u?ywa si? go od drugiej połowy XIX w. Uto?samienie poezji i liryki zaszło, dlatego ?e od tego czasu niemal cała tworczo?? epicka pisana jest proz?. Tak?e dramat od drugiej połowy XIX w. rzadko pisany jest wierszem, mimo ro?nych prob o?ywienia dramatu poetyckiego , dokonywanych np. przez T.S. Eliota i nowy teatr el?bieta?ski . Kiedy u?ywa si? terminu ?poezja” jako synonimu terminu ?liryka”, wł?cza si? w jego zakres nie tylko liryczne utwory wierszowane , ale tak?e utwory liryczne pisane proz? ( poematy proz? ).

Miejsce poezji w ?wiecie [ edytuj | edytuj kod ]

?wiat grecki [ edytuj | edytuj kod ]

Specyfik? poezji greckiej wyznacza jej ?ci?le pa?stwowo-religijny i ?ci?le muzyczno-wykonawczy charakter. Poezja grecka ro?ni si? pod wieloma wzgl?dami od wspołczesnej: jest sztuk? gł?boko praktyczn?, ?ci?le osadzon? w kontek?cie ?ycia społecznego polis . W aspekcie tre?ciowym nie tylko poezja narracyjna i dramatyczna Grekow, ale te? poezja liryczna odnosi si? stale do mitu, elementu konsoliduj?cego społeczno?? danego pa?stwa greckiego: czyni to poezj? greck? nie tyle sposobem wyrazu indywidualnych do?wiadcze?, co raczej istotnym elementem tradycji plemiennej i pa?stwowej, w szczegolno?ci elementem pa?stwowej religii greckiej. Rownie wyra?nie społeczny charakter poezji uwidacznia si? w jej aspekcie wykonawczym: poezja grecka zawsze jest wykonywana ? czy to solo, czy choralnie, zawsze przy akompaniamencie instrumentow muzycznych, nigdy nie funkcjonuje wył?cznie na pi?mie. W pojedyncze wykonanie utworu poetyckiego zaanga?owana jest cała społeczno?? danej polis , zwłaszcza w przypadku tragedii i liryki choralnej. Wykonywane zbiorowo w czasie ogolnopa?stwowych uroczysto?ci teksty poetyckie kształtowały poczucie wi?zi społecznej, stanowiły zasadniczy element edukacji Greka, budowały wspolny ?wiat wyobra?e?. Szczegolne znaczenie miały tu epopeje Homera, znane wszystkim Grekom, buduj?ce ich wspoln? religi? i poczucie ogolnohelle?skiej wspolnoty kulturowej ? znaczenie Homera jako ?wychowawcy Hellady” szczegołowo omowił Werner Jaeger w Paidei .

Pocz?tki poezji greckiej s? niejasne: rozpoczyna si? ona wielkimi poematami epickimi, Iliad? i Odysej? . Ten zaskakuj?cy fakt braku form przej?ciowych i zacz?tkowych do wielkiej epiki był jednym z głownych motywow powstania kwestii homeryckiej . Wysuwano rozmaite teorie ewolucyjnego pochodzenia eposow Homera, warto te? zwroci? uwag? na fakt istnienia ludowej poezji greckiej (z ktorej zachowało si? kilka utworow) oraz wielkiej epiki w s?siaduj?cych starszych cywilizacjach basenu Morza ?rodziemnego. Oryginaln? koncepcj? powstania poezji przedstawił Tadeusz Zieli?ski ? jest to koncepcja trojjedynej chorei ^[1] . Na podstawie danych etnograficznych swoich czasow Zieli?ski polemizował z romantyczn?, wywodz?c? si? głownie od Herdera koncepcj? czasowego pierwsze?stwa poezji nad proz?. To, ?e poezja i proza s? wbrew opinii romantykow obecne w literaturze ludowej jednocze?nie, co potwierdzaj? badania folkloru całego ?wiata, Zieli?ski uznaje za wytłumaczalne na gruncie psychologii. Wyro?nia trzy głowne kategorie zjawisk ?wiadomo?ciowych: czucia, wyobra?enia i akty woli, spo?rod ktorych w dziele sztuki tworcze s? tylko dwie pierwsze. Jako wła?ciwe wszystkim ludziom w tym samym czasie funkcje psychiczne czucia i wyobra?enia musz? by? w tym samym czasie ?rodłem ekspresji artystycznej: przy czym czucia s? ?rodłem poezji, wyobra?enia ?rodłem prozy. Burzliwy ?wiat czu? w naturalny sposob wyra?a si? w rytmie, beznami?tny ?wiat stanowi?cych odbicie ?wiata zewn?trznego i wewn?trznego wyobra?e? znajduje wyraz w prozie. Czucie i rytm wi??? si? ze sob? przez to, ?e czucie podnosi puls i przyspiesza bicie serca: pierwotna poezja chc?c odzwierciedli? ten stan fizjologiczny posługuje si? rytmem. Rytm z kolei odzwierciedla si? zmysłowo przez miarowy gest, modulowany d?wi?k i artykułowane słowo: dopiero takie poł?czenie ta?ca, muzyki i pie?ni jest wła?ciwym ?rodłem poezji, trojjedyn? chorej?. Przybiera ona dwie postaci: chorei obrz?dowej i chorei roboczej, co daje zacz?tek pierwszym gatunkom poetyckim. Według Zieli?skiego choreja obrz?dowa, w odro?nieniu od innych ludow, w?rod Grekow zawsze ma posta? modlitwy , nigdy zakl?cia . Choreja robocza wi??e si? natomiast z prac?, taniec zast?piony jest w niej rytmem wysiłku fizycznego. Zieli?ski podwa?a w ten sposob nie tylko przekonanie o pierwotno?ci poezji wobec prozy, ale te? przekonanie romantykow o pierwotno?ci poezji epickiej wobec liryki: choreja obrz?dowa i robocza to z konieczno?ci pie?ni, epika tkwi w niej jedynie w postaci zal??kowej jako element narracyjny obrz?dow zwi?zanych z mitami, dramat jako przemienno?? wypowiedzi poszczegolnych ?piewakow i choru.

Historia poezji greckiej rozpada si? na kilka faz, przy czym dla ka?dej z nich charakterystyczna jest bardzo wyra?na dominacja tylko jednego gatunku lub zbli?onej grupy gatunkow ^[2] . Ten dominuj?cy gatunek wyznacza panuj?cy aktualnie porz?dek społeczno-polityczny. W pierwszej fazie dominuj? epos i cykl epicki, w drugiej (VII-VI w. p.n.e.) liryka, w trzeciej (V w. p.n.e.) poezja dramatyczna, a zwłaszcza tragedia, w czwartej (okres hellenistyczny) drobne gatunki o charakterze kunsztownym (np. epigramat, elegia), w okresie cesarstwa przede wszystkim poezja erudycyjna. Dominacja eposu bohaterskiego wi??e si? z arystokratycznym ideałem moralnym okresu homeryckiego, dominacja liryki z rozpadem tego ideału na skutek gwałtownych przemian społeczno-gospodarczych w ?wiecie greckim (np. wielkiej kolonizacji), dominacja tragedii wykrystalizowaniem si? ideału ?ycia obywatelskiego polis demokratycznej, dominacja epigramu i sielanki w okresie hellenistycznym z rozpadem społecze?stwa obywatelskiego i kształtem relacji mi?dzy greck? jednostk? a wielokulturowym pa?stwem despotycznym.

Systematyczna refleksja Grekow nad poezj? rozpoczyna si? przede wszystkim od Platona, przedtem miała charakter rozproszony i najcz??ciej przednaukowy ^[3] . Pierwotna refleksja nad poezj? istniała w my?li pierwszych filozofow, ale ujawniła si? rownie? szeroko i wcze?niej tak?e w mitologii i samej poezji ^[4] . Mity o poezji tłumacz? jej powstanie interwencj? bogow. Koncentruj? si? one wokoł Apollina, Muz i Hermesa ? Apollinowi przypisywano wynalezienie poezji, wymowy i muzyki. Do mitologii przynale?? tak?e pierwsi greccy poeci, Orfeusz , Muzajos , Linos czy Amfion . W dziełach Homera tre?ci metapoetyckie znajduj? si? zwłaszcza we fragmentach mowi?cych o Demodokosie i Femiosie . Poeta grecki okresu archaicznego był osob? o szczegolnej godno?ci, obdarzon? niedost?pnym innym wgl?dem w natur? ludzi i bogow, głosz?c? chwał? ( klea ) minionych wydarze?, maj?c? wgl?d w przyszło??. Sam akt tworczy ma charakter religijny: poezja spływa do serca ?piewaka dzi?ki natchnieniu otrzymanemu od bogow, zwłaszcza Apollina i Muz. Ten boski charakter poezji czyni ?piewaka osob? obdarzon? ponadnaturaln? wiedz? i m?dro?ci?.

Ju? w poetyckiej refleksji nad poezj? Grekow okresu archaicznego (fragmenty Odysei mowi?ce o syrenach, I oda olimpijska Pindara ), a tak?e w my?li Ksenofanesa pojawia si? tak?e charakterystyczny dla greckiego rozumienia poezji motyw ułudy poetyckiej, poetyckiego zafałszowania rzeczywisto?ci. Ze wzgl?du na to, ?e poezja tworz?c iluzje rzeczywisto?ci stanowi rodzaj kłamstwa, filozofowie greccy oskar?yli poetow, w tym Homera, o niemoralno?? (zwłaszcza Platon, ale ju? wcze?niej Ksenofanes i Heraklit ). W filozofii przedsokratejskiej refleksja nad poezj? ma charakter rozproszony: pojawia si? np. w zaginionych dziełach Demokryta . Lepiej znane s? pogl?dy sofistow, ktorzy interesowali si? przede wszystkim funkcj? perswazyjn? mowy. Po?rednio z plato?skim pot?pieniem literatury polemizuje Arystoteles , dla ktorego mimesis , jedna z głownych kategorii jego poetyki, jest czym? przyjemnym i naturalnym, a emocje powodowane przez dzieła sztuki s? czym? raczej oczyszczaj?cym i umoralniaj?cym ( katharsis ) ni? odwodz?cym od moralno?ci i rozumu ^[5] . Poarystotelesowska refleksja nad poezj? rzadko porusza ju? tematyki aksjologiczn? i ogolnoteoretyczn?, interesuj?c si? przede wszystkim zagadnieniami stylu, retoryki i j?zyka.

?redniowiecze [ edytuj | edytuj kod ]

W ?redniowieczu poezja nie była sztuk? wysoko ocenian?. Wynikało to ze specyficznej dla tej epoki hierarchii warto?ci ? typowe zalety utworow poetyckich (kunszt j?zykowy, warto?? estetyczna itp.) były cenione znacznie ni?ej ni? warto?ci wychowawcze, umoralniaj?ce i poznawcze, ktorych z kolei poezji odmawiano, tym samym uwa?aj?c j? cz?sto za sztuk? bezu?yteczn? lub nawet szkodliw? ^[6] . Tak wi?c chocia? rodziła si? ju? wtedy refleksja teoretyczna nad zjawiskiem poezji, została ona rozwini?ta i rozbudowana dopiero w epoce renesansu .

Renesans [ edytuj | edytuj kod ]

Renesansowe teorie poetyckie koncentrowały si? przede wszystkim na problemie pochodzenia poezji ( origo poeseos ). Akceptowano niekiedy antyczne teorie, zgodnie z ktorymi pierwszym poet? był Orfeusz , lub interpretowano alegorycznie antyczne mity o pochodzeniu tej sztuki od Muz lub Apollina . Z kolei inni renesansowi uczeni wskazywali na chrze?cija?skiego Boga, jako na jedynego mo?liwego sprawc? pojawienia si? umiej?tno?ci tworzenia poezji, podobnie jak miał on by? sprawc? pojawienia si? mowy. Za pierwszych tworcow poezji uznawano w tym okresie poetow mitycznych (m.in. Orfeusza, Amfiona i Muzajosa ) lub postacie biblijne ( Moj?esza , Judyt? , Salomona , Dawida lub Mari? ). Generalnie jednak pojawienie si? tej sztuki wi?zano ze staro?ytn? Grecj? . Poezj? rozumiej? uczeni renesansowi jako umiej?tno?? mowienia wierszem, mowienia z zastosowaniem ?rodkow poetyckich. W okresie renesansu cz?sto chwalono sztuk? poetyck?. Wysoko cenili j? m.in. Francesco Petrarca , Giovanni Boccaccio i Cristoforo Landino . Niejednokrotnie pochwały poezji przybierały form? wynoszenia jej ponad wszystkie inne rodzaje sztuki i nauki. Pogl?dy takie głosili m.in. Francesco Benci , Benedetto Varchi i Lionardo Salviati ^[7] . Zaznaczano rownie? niekiedy jej du?e znaczenie dla edukacji młodzie?y, pisali o tym m.in. Heinrich Bebel i Eobanus Hessus ^[8] .

Barok [ edytuj | edytuj kod ]

Pod koniec XVII wieku najsilniejsze okazywało si? stanowisko, zgodnie z ktorym to natura była sprawczyni? pojawienia si? tej sztuki. Pogl?dy takie były zwi?zane z arystotelesowsk? teori?, mowi?c? ?e poezja jest pewn? wła?ciwo?ci? ludzkiej natury, ?e ka?dy człowiek nosi w sobie predyspozycje do tworzenia. W odro?nieniu do teorii renesansowych, uczeni baroku uznawali za pierwszych tworcow poezji Hebrajczykow , ktorych uwa?ali za narod starszy od Grekow ^[9] . Jako podstawow? wła?ciwo?? poezji uznawano zazwyczaj mo?liwo?? tworzenia fikcji i kreacyjno?? (w odro?nieniu od epoki wcze?niejszej, ktora nacisk kładła na jej funkcje na?ladowcze). Natomiast warto?? tej dziedziny sztuki wi?zano z jej umiej?tno?ci? nakłaniania ludzi do dobra, powtarzały si? rownie? opinie o wysokiej randze poezji w?rod innych dziedzin tworczo?ci i nauk (pogl?dy takie głosił m.in. Maciej Kazimierz Sarbiewski , w swojej rozprawie De perfecta poesi ). Pojawiały si? jednak rownie? głosy deprecjonuj?ce poezj? (kontynuuj?ce w ten sposob pogl?dy ?redniowieczne). Atakowano j? za rozmijanie si? z prawd?, szczegolnie dotyczy? to miało tych utworow, ktore nasycone s? cudowno?ci? i pierwiastkami mitologicznymi . Dezaprobat? wyra?ano rownie? wobec utworow wzbudzaj?cych silne wzruszenia i osłabiaj?cych w ten sposob sił? psychiczn?. Pogl?dy takie głosili przede wszystkim my?liciele zwi?zani z kontrreformacj? ^[10] .

Barokowe refleksje na temat poezji zawieraj? ju? pierwsze elementy krytyki literackiej . Gani si? owcze?nie tworczo?? ?byle jak?”, niedopracowan? pod wzgl?dem estetycznym. ?le oceniano rownie? te utwory, ktorym brakowało pierwiastkow fikcjonalnych, a tak?e takie, ktore były zbyt naturalne i proste, nie do?? uczone ^[11] . Ceniono natomiast tworczo?? konceptystyczn? i kunsztown? ^[11] .

Historia poj?cia w Polsce [ edytuj | edytuj kod ]

Słowo ?poezja” zostało zapo?yczone do j?zyka polskiego stosunkowo po?no ? jeszcze w XVI i XVII wieku pojawiało si? ono cz?sto w swoim brzmieniu oryginalnym. Według owczesnych słownikow (słownik Jana M?czy?skiego i słownik Grzegorza Knapskiego ) słowo to oznaczało zarowno sam? prac? poety (inaczej nazywan? rzemiosłem poetyckim lub ars poetica ) jak i jej wytwory (inaczej okre?lane jako wiersze lub poema ) ^[12] . Pocz?tkowo słowo miało do?? szerokie znaczenie i mogło by? stosowane bardzo swobodnie np. na okre?lenie wszystkich utworow o charakterze fikcjonalnym czy te? na nazwanie wszelkich utworow wierszowanych, w tym wierszowanych poematow filozoficznych lub traktatow naukowych. Słowo zostało całkowicie spolszczone dopiero w dobie o?wiecenia, kiedy to było ju? powszechnie stosowanym terminem. Oznaczało owcze?nie swoiste wytwory działalno?ci artystycznej, ale te? zasady ich tworzenia ^[13]   . To ostatnie znaczenie zostało w XIX w. wchłoni?te przez poj?cie ? poetyka ”, natomiast ?poezj?” nazywano ju? tylko utwory wierszowane. Słowa u?ywano rownie? czasami na okre?lenie tego, co pi?kne i wzniosłe ^[14] . W epokach po?niejszych słowo poszerza swoje znaczenie i staje si? synonimem liryki ^[15] .

Zobacz te? [ edytuj | edytuj kod ]

Zobacz hasło poezja w Wikisłowniku

Zobacz kolekcj? cytatow o poezji w Wikicytatach

Zobacz multimedia zwi?zane z tematem: Poezja

• wiersz
• liryka

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

• Słownik terminow literackich . Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossoli?skich, 1998. ISBN  83-04-04417-X . brak strony w ksi??ce
• Teresa Kostkiewiczowa: Poezja ? teorie. W: Teresa Kostkiewiczowa, Alina Aleksandrowicz-Ulrich: Słownik literatury polskiego o?wiecenia . Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossoli?skich ? Wydaw., 2002. ISBN  83-04-04620-2 . OCLC 749458521 .
• El?bieta Sarnowska-Temeriusz: Poezja. W: Teresa Michałowska, Barbara Otwinowska, El?bieta Sarnowska-Temeriusz: Słownik literatury staropolskiej : ?redniowiecze, renesans, barok . Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossoli?skich ? Wydaw., 2002. ISBN  83-04-04621-0 . OCLC 68668365 .
• Marek Gumkowski: Poezja. W: Jozef Bachorz, Alina Kowalczykowa: Słownik literatury polskiej XIX wieku . Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossoli?skich ? Wydaw., 2002. ISBN  83-04-04616-4 . OCLC 54789580 .