Paul Klee

Paul Klee (1911)
Data i miejsce urodzenia	18 grudnia 1879 Munchenbuchsee
Data i miejsce ?mierci	29 czerwca 1940 Muralto
Narodowo??	niemiecka i szwajcarska
Dziedzina sztuki	malarstwo
Epoka	ekspresjonizm , kubizm , surrealizm
Muzeum artysty	Centrum Paula Klee
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Paul Klee (ur. 18 grudnia 1879 w Munchenbuchsee , zm. 29 czerwca 1940 w Muralto ) ? malarz szwajcarsko - niemiecki .

Pochodził z muzykalnej rodziny ? jego ojciec Hans Klee był nauczycielem muzyki w seminarium nauczycielskim koło Berna . We wczesnych latach Paul chciał zosta? muzykiem, ale ostatecznie rozpocz?ł studia w Akademii Sztuk Pi?knych w Monachium pod opiek? Heinricha Knirra , a nast?pnie Franza von Stucka . Po podro?y do Włoch , a nast?pnie znow do Berna, osiadł w Monachium, gdzie poznał takich artystow jak Wassily Kandinsky i Franz Marc . Wkrotce przył?czył si? do ugrupowania Der Blaue Reiter . W Bernie poznał te? bawarsk? pianistk? Lily Stumpf, z ktor? si? o?enił; mieli jednego syna.

W 1914 odwiedził Tunezj? , ktora wywarła na nim du?e wra?enie. Po I wojnie ?wiatowej , w ktorej brał czynny udział słu??c w armii niemieckiej , Klee nauczał w Bauhausie , a od 1931 w Akademii w Dusseldorfie , a? do momentu uznania go przez parti? nazistowsk? za tworc? ? sztuki zdegenerowanej ”. W 1933 Klee wrocił do Szwajcarii; w 1935 stwierdzono u niego sklerodermi? . Choroba post?powała stopniowo, a? do jego ?mierci w szwajcarskim Muralto w roku 1940.

Klee tworzył przy u?yciu farb olejnych , akwareli , tuszu . Cz?sto mieszał ro?ne techniki w jednej pracy. Był zwi?zany z ro?nymi kierunkami: ekspresjonizmem , kubizmem i surrealizmem , ale jego prace trudno jednoznacznie zaklasyfikowa? do ktorego? z tych kierunkow. Prace Klee, zazwyczaj niewielkich rozmiarow, odwołuj? si? do poezji, muzyki (elementy notacji muzycznej ) i snow. Po?niejsze dzieła składaj? si? z paj?czyn ? hieroglificznych ” znakow. Jego malarstwo to przede wszystkim geometryzuj?ce sprowadzenie przedstawienia do symbolu, rytmu i znaku. Bardziej znane prace Klee to Południowe ogrody (1919), Ad Parnassum (1932), U?cisk (1939). Jest tak?e autorem akwareli Angelus Novus , znanej jako inspiracja tworczo?ci Waltera Benjamina .

Obecnie jego prace sprzedawane s? nawet za 7,5 miliona dolarow ameryka?skich .

Muzeum jego imienia powstało w Bernie według projektu włoskiego architekta Renzo Piano . Otwarte w czerwcu 2005 gromadzi kolekcj? 4000 prac Paula Klee, w tym 200 jednocze?nie udost?pnianych zwiedzaj?cym.

?ycie i tworczo?? [ edytuj | edytuj kod ]

Wybitnie uzdolniony muzycznie, nie od razu zdecydował si? na wybor mi?dzy muzyk? a malarstwem. Jako dziecko rysował nieustannie, cz?sto na marginesach zeszytow szkolnych. Zaczynał wi?c jako rysownik, ale ?ledz?c rozwoj jego tworczo?ci mo?na zauwa?y?, ?e coraz powa?niejsz? rol? odgrywa w niej kolor, ktory wreszcie staje si? rownorz?dnym z rysunkiem, a czasem nawet dominuj?cym czynnikiem ekspresji. W pewnym momencie Klee sam stwierdził, ?e poczuł si? malarzem, gdy? on i kolor stanowi? jedno. To urzeczenie kolorem, jego ro?norodnymi mo?liwo?ciami jako ?rodka wyrazu, widoczne jest tak?e w nielicznych ?ci?le abstrakcyjnych obrazach Kleego, budowanych czasem wył?cznie z plam barwnych na zasadzie wariacji lirycznych lub polifonii. Klee nieraz zreszt? odwoływał si? do asocjacji muzycznych ^[1] .

Podział na tworczo?? figuratywn? i niefiguratywn? nie ma wła?ciwie zastosowania w jego malarstwie. W wielu obrazach Kleego granica mi?dzy figuracj? a abstrakcj? zaciera si?, cz?sto w jego tworczo?ci mamy do czynienia z abstrakcj? aluzyjn?; faliste linie ograniczaj?ce poszczegolne pasma kolorow sugeruj? morze lub rzek?, kwadrat oznacza dom, koło ? ksi??yc lub sło?ce itp. Wynikało to ze swoistego rozumienia istoty tworczo?ci oraz celow sztuki i jej relacji do natury. ?Sztuka jest podobna do aktu stworzenia. To symbol, tak jak ?wiat ziemski jest symbolem kosmosu” ? pisał w Wyznaniach tworcy . ?Sztuka wychodzi poza przedmiot, zarowno poza to, co rzeczywiste, jak i to, co wyimaginowane. Sztuka prowadzi nie?wiadom? gr? z rzeczami ostatecznymi, a jednak naprawd? ich dosi?ga. Podobnie jak dziecko na?laduje nas w swojej zabawie, tak my w tej grze, jak? jest sztuka, na?ladujemy siły, ktore stworzyły i stwarzaj? ?wiat” ^[2] . Paul Klee umiał wykorzysta? tworczo do?wiadczenia ekspresjonizmu i kubizmu, surrealizmu i abstrakcji czystej, ł?cz?c je w dziele całkowicie własnym i niezwykle oryginalnym. Nie stworzył ?adnej ?szkoły”, wywarł jednak ogromny wpływ na całe po?niejsze malarstwo awangardowe, przede wszystkim na abstrakcj? typu niegeometrycznego a zwłaszcza abstrakcj? liryczn?, ktorej był jednym z głownych prekursorow.

Pierwsz? wa?n? grup? prac była rozpocz?ta w 1903 seria akwafort Inwencje , uko?czona w 1905. Jednocze?nie z akwafortami wykonywał rysunkowe studia postaci, najcz??ciej wymy?lonych, cz?sto o cechach karykaturalnych. Pozostawał pod wra?eniem aktow rysowanych przez Auguste Rodina , ktore widział w 1902 w Rzymie, dzi?ki tym rysunkom uczył si? swobodniej operowa? lini? ^[3] . Latem 1905 zacz?ł eksperymentowa? z rysunkami rytowanymi na zaczernionych płytach szklanych. Wykorzystywał opor niecodziennego podło?a, aby zbada? nowe mo?liwo?ci wyrazu plastycznego. Od tych eksperymentow przeszedł do malarstwa na szkle, ktore ze zmienn? intensywno?ci? uprawiał do roku 1912.

Od 1907 coraz cz??ciej rysował z natury, probuj?c przenosi? swobodny, indywidualny styl swoich rysunkow, nie opartych na bezpo?redniej obserwacji natury, tak?e na prace na niej wzorowane (1907-1910). Przez pierwszych pi?tna?cie lat swojej działalno?ci Klee był przede wszystkim i niemal wył?cznie rysownikiem. Dopiero po 1914 rysunek stracił w jego tworczo?ci pozycj? dominuj?c?. Własnego stylu artysta poszukiwał mniej wi?cej do roku 1910. Około 1907 zacz?ł odchodzi? od stylu czysto rysunkowego i rozpocz?ł eksperymenty ze ?wiatłocieniem i efektami kolorystycznymi, u?ywaj?c czarnych akwarel. Od 1910 r. przenosił do?wiadczenia z walorem na kolor. Rok 1910 zamyka wczesny okres tworczo?ci Paula Klee ? faz? samotnego wypracowywania osobistego stylu. W sierpniu tego roku Klee po raz pierwszy zaprezentował si? publiczno?ci wystaw? indywidualn? w Bernie , pokazan? nast?pnie tak?e w Kunsthalle w Bazylei i w galerii w Winterthurze. W lutym 1911 Klee postanowił sporz?dzi? katalog swoich dzieł, ktory obejmował dotychczasowe prace, ł?cznie z rysunkami z czasow dzieci?stwa. Klee nale?ał bowiem do artystow programowo odwołuj?cych si? do dzieci?cej kreatywno?ci jako ideału tworczo?ci artystycznej. Ze swoich około czterdziestu zachowanych rysunkow dzieci?cych osiemna?cie wł?czył do katalogu, nadaj?c im w ten sposob rang? dzieł. Rozpocz?te w 1911 katalogowanie własnej tworczo?ci, poł?czone z ocen? tego, co uwa?ał za wa?ne dla swojego dotychczasowego rozwoju artystycznego, prowadził z najwi?ksz? skrupulatno?ci? a? do ko?ca ?ycia.

Der Blaue Reiter [ edytuj | edytuj kod ]

W maju 1911, roku zwi?zania si? z grup? Der Blaue Reiter , Klee zacz?ł pracowa? nad rysunkami do powie?ci Woltera Kandyd, czyli optymizm (1759). W rysunkach tych stworzył nowy typ postaci. Jego rysunkowy styl kreski, objawiaj?cy si? ?niespokojno?ci? r?ki”, dał interesuj?c? zjawiskowo?? postaci. Linia pełniła funkcj? niejako po?redni? pomi?dzy przedstawiaj?c? a autonomiczn?, nieprzedstawiaj?c?. Za pomoc? ?rodkow wył?cznie artystycznych Klee z jednej strony oddał z gruntu pesymistyczn? wymow? powie?ci Woltera, z ktor? si? zreszt? sam identyfikował, z drugiej natomiast zdołał zrealizowa? w ilustracjach do Kandyda własn? modernistyczn? koncepcj? rysunku ^[4] .

W latach 1911 i 1912 Klee zawarł znajomo?ci, ktore miały wywrze? decyduj?cy wpływ na jego biografi? artystyczn?. W roku 1911 poznał Augusta Mackego i Wassilego Kandinskiego , a w 1912 ? Roberta Delaunaya (w Pary?u), Hansa Arpa , Franza Marca i Herwartha Waldena . W efekcie drugiej podro?y do Pary?a, ktor? odbył w kwietniu 1912, jeszcze intensywniej zaj?ł si? kubizmem, a spotkanie z członkami grupy Der Blaue Reiter pogł?biło jego zainteresowanie rysunkami dzieci?cymi. Regularnie uczestniczył w wystawach zbiorowych: w roku 1911 w Galerie Thannhauser w Monachium, a w 1912 w drugiej wystawie Der Blaue Reiter w Monachium. W swej recenzji pierwszej wystawy Der Blaue Reiter nazwał ideał awangardy ?prapocz?tkami sztuki” i rozpoznawał je w sztuce tworzonej przez artystow prymitywnych, dzieci i psychicznie chorych ^[5] . W 1913 brał udział w dwu najwi?kszych, najwa?niejszych, reprezentatywnych pokazach owczesnej sztuki, jakie odbyły si? w Niemczech przed I wojn? ?wiatow?: w kolo?skiej wystawie Sonderbundu i pierwszym niemieckim Salonie Jesiennym w berli?skiej galerii Der Sturm .

W latach 1913?1914 nast?pił w tworczo?ci Paula Klee zdecydowany zwrot ? przez akwarele ku kolorowi. Ta płodna faza jego działalno?ci osi?gn?ła apogeum podczas 14-dniowego pobytu artysty w Tunezji wiosn? 1914; w swoich dziennikach Klee okre?lił ten okres jako ?przełom ku kolorowi”. Ta nie tylko geograficzna, lecz tak?e duchowa podro? do kraju, ktory artysta okre?lał w swoim pami?tniku jako ?prawdziw? ojczyzn?” w znacz?cy sposob wpłyn?ła na jego koncepcje rownowa?no?ci kreski i kontrastowania barw. Dostrzec mo?na tak?e wi?ksz? ni? dot?d ?miało?? w posługiwaniu si? szerokimi poci?gni?ciami p?dzla ^[6] .

Pierwsze rezultaty podro?y do Tunezji ? 8 akwarel ? zaprezentował latem 1914 na pierwszej wystawie Nowej Secesji Monachijskiej. W przeciwie?stwie do wielu niemieckich artystow i intelektualistow Klee nie podzielał powszechnego entuzjazmu dla wojny. Jej wybuch nie powstrzymał go od intensywnego zajmowania si? malarstwem. Przeciwnie, jako artysta programowo odsuwaj?cy si? od ?wiata, czemu dał wyraz w dziennikach i w korespondencji z Franzem Markiem, przyj?ł tak? sam? postaw? wobec wojny ?wiatowej, staraj?c si? w miar? mo?liwo?ci ignorowa? jej okrucie?stwo i bezsens.

I wojna ?wiatowa [ edytuj | edytuj kod ]

Pod wzgl?dem formalnym obrazy z lat 1914?1915 cechuj? si? zredukowan? struktur?, okre?lan? przez niego samego jako abstrakcja ?krystaliczna”. W niektorych akwarelach z tego okresu dadz? si? dostrzec pewne echa kubizmu, cho? utrzymane we wła?ciwej Klee melancholijnej kolorystyce ^[4] . Przed skierowaniem na front uchroniło Klee przeniesienie w styczniu 1917 do Krolewsko-Bawarskiej Szkoły Lotniczej w Gersthofen, gdzie po słu?bie mogł regularnie zajmowa? si? malowaniem w specjalnie w tym celu wynaj?tym pokoju.

W latach wojny Klee zacz?ł odnosi? pierwsze sukcesy. Ju? wystawa w berli?skiej galerii Der Sturm w marcu 1916 miała dla niego du?e znaczenie, a prezentacja zorganizowana w tej samej galerii w lutym 1917 przyniosła mu najwi?kszy jak dot?d sukces finansowy. O wiele wa?niejsze było jednak uznanie ze strony publicystow. Paula Klee ju? od czasu wojny nurtowały teoretyczne problemy tworczo?ci plastycznej. W latach 1918?1919 napisał swoj pierwszy esej z teorii sztuki, ktory ukazał si? w zbiorze Schopferische Konfession (Wyznanie tworcy) wydanym w 1920. W 1919 po raz pierwszy intensywnie zaj?ł si? malarstwem olejnym. W pracach powstałych w tym okresie, ł?czył walor i barw?, zacz?ł łagodzi? ortogonalno?? konstrukcji obrazu i wprowadza? do kompozycji symbole ? gwiazd?, drzewo, strzał? i litery.

Działalno?? w Bauhausie [ edytuj | edytuj kod ]

W pa?dzierniku 1920 Walter Gropius powołał Paula Klee na stanowisko profesora w Pa?stwowej Szkole Bauhaus w Weimarze . Zaj?cia ze studentami składały si? z przedpołudniowych wykładow z teorii formy i wzornictwa oraz z popołudniowych ?wicze? praktycznych. Klee obj?ł warsztaty introligatorskie, nast?pnie kierował pracowni? witra?y w latach 1922?1923 ^[7] . Podczas pracy pedagogicznej w Bauhausie Klee starał si? poł?czy? modernistyczny indywidualizm i tradycyjn? koncepcj? geniuszu z pozornym kolektywizmem artystow. W owym czasie wa?n? rol? w nauczaniu prowadzonym przez Klee odegrał termin ?napi?cie”. Klee sformułował wokoł niego now? energetyczn? koncepcj? konstrukcji. Powstawanie trojk?ta wyja?nił na przykład nast?puj?co: ?Powstał on w ten sposob, ?e pomi?dzy punktem a jak?? lini? wytworzył si? stosunek napi?cia i punkt, zgodnie ze swoim pop?dem ( Eros ), spełnił ten stosunek” ^[8] . W innym miejscu pisze: ?Pod poj?ciem wewn?trznych stosunkow napi?cia rozumiem ro?norodne procesy, ktore działaj?c od wewn?trz, doprowadził do powstania formy cało?ci, drogi do formy cało?ci obrazu” ^[9] . Wypowiedzi te s? bardzo bliskie pogl?dom przedstawionym przez Kandinskiego np. w pracy Punkt i linia a płaszczyzna , co pokazuje zaskakuj?c? zbie?no?? my?li obu tworcow, przy całej jednoczesnej ro?norodno?ci w realizacji tych ustale? na płotnie. Klee zdefiniował poj?cie ?napi?cia”, nie wyja?niaj?c jednak, czym ro?ni si? ono od terminu ?ruch”. Sam termin pochodzi od rosyjskich i w?gierskich konstruktywistow. Z tych zwi?zkow z konstruktywizmem nie nale?y wyci?ga? zbyt daleko id?cych wnioskow w interpretacji tworczo?ci Paula Klee, bowiem spotkał si? on z atakami konstruktywistow na jego indywidualistyczn? sztuk?. Klee odpierał zarzuty, nazywaj?c swych krytykow ?astmatykami o w?skiej piersi”, ktorym ?brak powietrza, by mogli zrozumie?, ?e prawa maj? by? jedynie podstaw? na ktorej co? ma rozkwita?” . Sprzeciwiał si? przy tym dyktaturze ?cisłej geometrii konstruktywizmu ^[10] .

W 1919 opracował własn? technik? dekalkomanii (przecierania), ktora pozwalała mu odbija? rysunki wykonane ołowkiem, atramentem i tuszem, a nast?pnie przetwarza? je w przedstawienia chromatyczne (akwarelowane rysunki olejem). Mo?liwo?ci nowej techniki wykorzystywał szczegolnie intensywnie w pierwszych latach pobytu w Weimarze, do roku 1923. W tym okresie Klee nieustannie rozwijał technik? akwareli, polegaj?c? na nakładaniu na siebie kolejnych warstw koloru, co pozwalało mu osi?gn?? subtelne niuanse barwne i tonalne ^[11] . Z okresu tego pochodzi dzieło zatytułowane Senecio . Przypominaj?cy dzieci?ce rysunki, cho? bynajmniej nie dziecinny wizerunek zdominowany jest przez dwoje oczu, ktore wpatruj? si? wprost w widza. Jak wiele uwagi po?wi?cał Klee oczom, ?wiadcz? jego zapiski: ?Wszystkie te ?cie?ki spotykaj? si? w oku i tam, przemienione w form?, prowadz? do syntezy zewn?trznej wizji z wewn?trzn? kontemplacj?” . Z okazji swojej wystawy w Jenie Klee wygłosił 26 stycznia 1924 słynny wykład Uber moderne Kunst (O sztuce nowoczesnej), opublikowany dopiero po jego ?mierci. Wiosn? tego samego roku Klee wraz z Lyonel Feiningerem, Alexejem Jawlenskym i Wassilym Kandinskim stał si? członkiem grupy Die Blaue Vier , zało?onej przez niemieck? popularyzatork? sztuki Emmy Scheyer w celu upowszechnienia w USA tworczo?ci tych malarzy ^[12] .

Sw? tworczo?ci? z około 1925 umiejscowił si? z jednej strony jako prekursor surrealizmu, przede wszystkim dzi?ki swym kosmogonicznym i morfologicznym fantazjom formalnym, z drugiej za? ? był wa?n? postaci? owczesnej sceny artystycznej jako przedstawiciel malarstwa abstrakcyjnego.

W pa?dzierniku 1931 po odej?ciu z Bauhausu, Klee rozpocz?ł w Akademii w Dusseldorfie , wykłady z technik malarskich. Swoj czas dzielił mi?dzy dwie pracownie, jedn? jeszcze w Dessau , drug? w Dusseldorfie, przy czym w ka?dej z nich uprawiał tworczo?? w odmiennym stylu. W drugiej z wymienionych intensywnie pracował nad pointylistycznymi obrazami. Przykładem mo?e by? dzieło Ad Parnassum z 1932 ktorego efektowna technika przypomina mozaik?. Obraz odznacza si? rownowag?, wibruj?c? kolorystyk? i starann? kresk?. W obrazie znale?? mo?na reminiscencje licznych podro?y artysty, zwłaszcza na Sycyli? , do Rzymu , Rawenny , a nawet do Egiptu ^[13] . Bezpo?rednio po doj?ciu Hitlera do władzy nazi?ci spot?gowali nagonk? na nowoczesn? sztuk?. Klee nale?ał do najcz??ciej atakowanych w prasie przedstawicieli sztuki zdegradowanej (niem. Entartete Kunst). W ro?nych dziełach wyra?ał swoj pogl?d na polityk? narodowych socjalistow, ktorzy zacz?li tworzy? listy dzieł sztuki zdegradowanej i konfiskowali prace ich tworcow, m.in. Paula Klee.

Ostatnie lata [ edytuj | edytuj kod ]

W latach 1934?1936 pogł?biły si? u Klee oznaki kryzysu tworczego, czego przejawem był m.in. ilo?ciowy spadek produkcji artystycznej. Jesieni? 1935 Klee ci??ko zachorował. Choroba, rozpoznana po?niej jako uogolniona sklerodermia , wiosn? 1936 całkowicie uniemo?liwiła mu tworzenie. Rok po?niej jego stan ustabilizował si? i znow zacz?ł pracowa? ^[14] . W ostatniej najbardziej intensywnej fazie tworczo?ci jego rysunkowy, lapidarny styl, oparty na linearnych elementach formalnych, jeszcze przez wiele lat po ?mierci artysty wprawiał w zdumienie wielu zwolennikow jego sztuki.

Chocia? z powodu choroby ?ył w Bernie w du?ym odosobnieniu, w ostatnich latach ?ycia spotkał wielu wa?nych artystow: w 1937 odwiedził go po raz ostatni Kandinsky i zło?ył mu wizyt? Picasso , a w roku 1939 poznał Georges’a Braque’a ^[15] . Kiedy objawy ostatniej, ?miertelnej choroby malarza ujawniły si? w całej pełni, kreska w jego obrazach straciła sw? dotychczasow? lekko?? i wyrazisto??, cho? artysta nigdy nie utracił nad ni? kontroli. Teraz zacz?ła ona jednak coraz bardziej przypomina? graficzne formy alfabetu arabskiego, co prawdopodobnie odbijało zainteresowanie artysty islamem , ktory zawsze silnie poci?gał Klee. W tym okresie pojawiaj? si? tak?e graficzne sugestie, odnosz?ce si? do muzycznego zapisu nutowego. Kolorystyka zmienia si?, staje si? bardziej stłumiona, czasami nawet ponura, przygn?biaj?ca ^[16] .

W roku 1939 wykonał obszerne serie rysunkow, w tym rysunki aniołow, w ktorych przejawiła si? cała gama subtelno?ci jego wyrazu artystycznego. Ostatnia zorganizowana za jego ?ycia wystawa w Zurychu , wywołała w szwajcarskiej prasie debat? na temat jego sztuki; odezwały si? głosy podaj?ce w w?tpliwo?? nie tylko jego kondycj? fizyczn?, ale i psychiczn?. Klee zmarł 29 czerwca 1940 r. w Locarno-Muralto, gdzie przebywał na kuracji ^[17] .

Zobacz te? [ edytuj | edytuj kod ]

• (10543) Klee

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

• L. Doeser, Klee. ?ycie i tworczo?? , tłum. Anna Pajek, Warszawa 1997.
• E. Grabska, H. Morawska, Arty?ci o sztuce. Od van Gogha do Picassa , Warszawa 1977.
• J. Helfenstein, M. Baumgartner, O tworczo?ci Paula Klee , [w:] Paul Klee. Od szkicownika do obrazu [katalog wystawy], [red. i tłum. Dorota Folga-Januszewska], Warszawa 2001.
• W. Kandinsky, O duchowo?ci w sztuce , tłum. Stanisław Fijałkowski, 1996.
• A. Kotula, P. Krakowski, Sztuka abstrakcyjna , Warszawa 1973.
• O. Okuda, Zewn?trzne wn?trze. Paul Klee jako nauczyciel , [w:] Paul Klee. Od szkicownika do obrazu , Warszawa 2001.
• M. Por?bski , Kubizm , Warszawa 1986.
• P. Rapelli, Kandinsky , tłum. D. Stefa?ska-Szewczuk, Warszawa 2001.
• A. Vezin, Kandinsky and Der Blaue Reiter , Paris 1992.