PZL TS-11 Iskra

TS-11 Iskra w barwach Biało-Czerwonych Iskier
Dane podstawowe
Pa?stwo	Polska
Producent	PZL
Typ	Samolot szkolno-treningowy
Załoga	2 (instruktor + ucze?)
Historia
Data oblotu	5 lutego 1960
Lata produkcji	1963 ? 1987
Wycofanie ze słu?by	2022
Liczba egz.	424
Dane techniczne
Nap?d	1 × silnik odrzutowy WSK SO-3
Ci?g	10,8 kN
Wymiary
Rozpi?to??	10,06 m
Długo??	11,15 m
Wysoko??	3,50 m
Powierzchnia no?na	17,5 m²
Masa
Własna	2560 kg
Startowa	3840 kg
Osi?gi
Pr?dko?? maks.	720 km/h na wysoko?ci 5000 m
Pr?dko?? przelotowa	600 km/h
Pr?dko?? minimalna	140 km/h silniki zdławione, wysuni?te klapy
Pr?dko?? wznoszenia	14,8 m/s
Pułap	11000 m
Zasi?g	1250 km
Dane operacyjne
Uzbrojenie
1 × 23 mm działko lotnicze NS-23 lub NR-23
U?ytkownicy
Siły Powietrzne , Indyjskie Siły Powietrzne
Multimedia w Wikimedia Commons

PZL TS-11 Iskra ? samolot szkolno-treningowy, produkowany przez zakłady WSK ?PZL Mielec” (obecnie Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o. w Mielcu ), zaprojektowany przez zespoł pod kierunkiem Tadeusza Sołtyka (st?d oznaczenie TS).

Była to pierwsza polska konstrukcja lotnicza nap?dzana silnikiem odrzutowym ^[1] .

Historia powstania samolotu TS-11 Iskra i proby wytrzymało?ciowe [ edytuj | edytuj kod ]

Wprowadzenie do wyposa?enia Wojsk Lotniczych samolotow odrzutowych wymusiło potrzeb? zbudowania nowoczesnego samolotu szkolno-treningowego, dzi?ki ktoremu w porownaniu z nauk? na samolotach tłokowych czas szkolenia ucznia uległby znacznemu skroceniu, co spowodowałoby obni?enie kosztow. Pozwoliłoby to rownie? wyrobi? u pilota od samego pocz?tku odruchy wła?ciwe dla sterowania samolotem odrzutowym. Pomysł budowy nowoczesnego samolotu szkolno-treningowego w swoich zało?eniach obejmował stworzenie uniwersalnej nowej maszyny maj?cej jednocze?nie cechy samolotu do szkolenia podstawowego, samolotu przej?ciowego i samolotu szkolno-bojowego. Taki samolot dawałby mo?liwo?? wszechstronnego przeszkolenia pilota na jednym typie maszyny.

Zlecenie na opracowanie projektu wst?pnego TS-11 Iskra, obejmuj?ce wymagania taktyczno-techniczne okre?lone przez Dowodztwo Wojsk Lotniczych, otrzymało w 1957 roku biuro konstrukcyjne kierowane przez doc. in?. Tadeusza Sołtyka. Do ko?ca 1959 r. wykonano projekt wst?pny i konstrukcyjny, niezb?dne makiety i przeprowadzono proby statyczne w Zakładzie Wytrzymało?ci (TK) Instytutu Lotnictwa wykonywane pod kierunkiem in?. Tadeusza Chyli?skiego . Zbudowano 4 prototypy samolotu. Prototyp do prob statycznych, zm?czeniowych i rezonansowych oznaczony PR-01 był gotowy w marcu 1959 r. Jednocze?nie z pracami nad projektem wst?pnym Iskry przyst?piono w Instytucie Lotnictwa do opracowywania silnika do jego nap?du SO-1(silnik odrzutowy 1, po?niej otrzymał on kryptonim wojskowy ? Kaszub). Przy wykonywaniu bada? statycznych samolotu powstały trudno?ci, ktore polegały na tym, ?e na jednym egzemplarzu do bada? statycznych trzeba było przeprowadzi? wiele prob w taki sposob aby ewentualne uszkodzenie samolotu przy jednej probie nie uniemo?liwiło przeprowadzenie nast?pnych. Najpierw przeprowadzano proby mniejszych zespołow, a na ko?cu całego samolotu. W przypadku Iskry przeprowadzono ponad 100 prob na jednym egzemplarzu samolotu, doprowadzaj?c w rezultacie na ko?cu do obci??enia łami?cego. Głownie proby przeprowadzali pod kierunkiem in?. Tadeusza Chyli?skiego pracownicy Zakładu in?. Stanisław Mosica i in?. Wiesław Datkowski. Na podstawie pozytywnie zaopiniowanych prob statycznych samolot został dopuszczony do prob w locie.

Oprocz bada? statycznych samolotu TS-11 Iskra w Zakładzie Wytrzymało?ci (TK) w wydzielonej pracowni przeprowadzane były od pocz?tku lat 60. XX wieku badania dotycz?ce analizy dynamiki nowego silnika turboodrzutowego SO-1 metod? modeli dynamicznie podobnych.

W 1964 r. pracownia dynamiki Zakładu Wytrzymało?ci Instytutu Lotnictwa przeprowadziła w tunelu aerodynamicznym (Ø = 5 m) badania flatterowe na modelu (dynamicznie podobny) ogona samolotu TS-11 Iskra, sprawdzaj?c skuteczno?? dla tego samolotu wywa?e?, umieszczanych nast?pnie na stateczniku poziomym i skrzydłach. Pod koniec lat 90. XX w. z inicjatywy Instytutu Technicznego Wojsk Lotniczych i we wspołpracy z Instytutem Lotnictwa przeprowadzono analizy i badania, w tym proby w locie. Wobec jednak podj?cia decyzji o dalszym niemodernizowaniu samolotu, zrezygnowano z realizacji przygotowanej ju? w Instytucie Lotnictwa proby zm?czeniowej. Ograniczono si? do zmniejszenia zakresu dopuszczalnych warto?ci wspołczynnika obci??e? samolotu i zwi?kszenia zakres stosowania wspołczesnych metod bada? nieniszcz?cych krytycznych rejonow struktury no?nej samolotu ^[2] .

Historia rozwoju konstrukcji [ edytuj | edytuj kod ]

• Pierwszy, nieuzbrojony prototyp PR-02 z silnikiem Viper 8 o ci?gu 7,80 kN (795 kG ) zakupionym na Zachodzie via Jugosławia, został oblatany 5 lutego 1960 roku przez pilota do?wiadczalnego Instytutu Lotnictwa , in?. Andrzeja Abłamowicza . Kolejne dwa prototypy PR-03 i PR-04 zostały oblatane w marcu i lipcu 1961. Od pierwszej maszyny ro?nił je silnik HO-10 o ci?gu 7,84 kN (800 kG) oraz posiadane ju? uzbrojenie (działko kal. 23 mm).
• TS-11 Iskra bis A ? wersja szkolno-treningowa produkowana od 1963 roku. Po zainstalowaniu silnika SO-1 o ci?gu (980 kG) pobito na niej (piloci: Andrzej Abłamowicz i Ludwik Natkaniec ) nast?puj?ce rekordy:

1. lot po obwodzie zamkni?tym 100 km ? 2 wrze?nia 1964 ? 715,7 km/h
2. lot po obwodzie zamkni?tym 500 km ? 24 wrze?nia 1964 ? 730 km/h
3. lot na bazie 15/25km ? 26 wrze?nia 1964 ? 839 km/h

• TS-11 Iskra bis B ? wersja szkolno-treningowa z czterema zamkami na podwieszane uzbrojenie. Prototyp nosił oznaczenie TS-11 Iskra 100 .
• TS-11 Iskra bis C ? jednomiejscowy samolot rozpoznawczy z 1971. Prototyp oznaczony był jako TS-11 Iskra 200 Art . Samolot został wyposa?ony w 3 kamery fotograficzne AFA-39, a w miejscu tylnego fotela dodatkowy zbiornik paliwa. Wyprodukowano 5 sztuk.
• TS-11 Iskra bis D ? dwumiejscowa wersja szkolno-szturmowa z 1973. Prototyp oznaczono jako TS-11 Iskra 200 SB . Zwi?kszono jej ud?wig w porownaniu z wersj? bis B . 50 maszyn tego typu dostarczono lotnictwu wojskowemu Indii , gdzie weszły do słu?by w 1976.
• TS-11 Iskra bis DF ? dwumiejscowa wersja szkolno-rozpoznawcza z 1974.
• TS-11 Iskra R ? dwumiejscowa wersja rozpoznawcza stanowi?ca wersj? bis DF dostosowan? dla potrzeb lotnictwa morskiego, w 1992 roku wyposa?ona w ameryka?ski radar pogodowy RDS-81, ktorego obsług? zajmował si? operator na tylnym fotelu, oraz prosty system nawigacyjny GPS .
• TS-11 Iskra BR 200 ? prototyp wersji jednomiejscowej rozpoznawczo-szturmowej z 1972. Nie wszedł do produkcji.
• TS-11 Iskra Jet/TS-11 Spark ? pozbawione uzbrojenia samoloty, wycofywane ze słu?by, dla u?ytku w lotnictwie cywilnym spotykane m.in. w USA i Australii
• TS-11 Iskra MR ? samoloty wyposa?one w zmodernizowan? awionik? odpowiadaj?c? standardom ICAO , u?ywane w zespole akrobacyjnym Biało-Czerwone Iskry
• TS-11F Iskra ? Demonstrator modernizacji Iskry zaprezentowany na MSPO 2008 przez Instytut Techniczny Wojsk Lotniczych . Wyposa?ony w now? awionik? oraz fotele wyrzucane Martin-Baker ^[3] .

Silniki [ edytuj | edytuj kod ]

W samolotach produkowanych w latach 1967?1969 montowano silniki SO-1 o ci?gu 9,80 kN (1000 kG). Od 1969 montowano SO-3 o przedłu?onym resursie , po?niej zmienione na silniki SO-3W o ci?gu 10,80 kN (1100 kG). We wcze?niejszych modelach wymieniano silniki na nowsze. W po?niejszym okresie, wobec problemow z wprowadzeniem nast?pcy Iskry ? samolotu I-22 Iryda , rozwa?ano zastosowanie w u?ywanych maszynach nowych silnikow K-15 Kaszub .

Opis wersji Iskra bis D [ edytuj | edytuj kod ]

• załoga ? dwie osoby (ucze? z przodu i instruktor z tyłu)
• długo?? ? 11,15 m
• rozpi?to?? ? 10,06 m
• wysoko?? ? 3,50 m
• powierzchnia no?na ? 17,50 m²
• masa własna ? 2560 kg
• masa całkowita ? 3724 kg (wersja SNP)
• maksymalna masa startowa 3840 kg
• silnik jeden WSK SO-3W o ci?gu 10,80 kN (1100 kG) (pocz?tkowo WSK SO-3 o ci?gu 9,80 kN (1000 kG))

Osi?gi wersji Iskra bis D z silnikiem SO-3W [ edytuj | edytuj kod ]

• pr?dko?? maksymalna ? 720 km/h na 5000 m
• zasi?g ? 1260 km
• pułap operacyjny ? 11 000 m
• pr?dko?? wznoszenia ? 14,8 m/s
• obci??enie skrzydła ? 213 kg/m²
• stosunek ci?gu do masy ? 1:3,4

Uzbrojenie [ edytuj | edytuj kod ]

• w przedniej cz??ci kadłuba seryjnie jedno działko NS-23 (115P) kal. 23 mm z mo?liwo?ci? wymiany na działko NR-23 (150P).
• 4 w?zły na podwieszane uzbrojenie ? max. 4 × 100 kg bomb lub zasobniki z karabinami maszynowymi ( Zeus-1 ) oraz uniwersalne zasobniki niekierowanych pociskow rakietowych klasy ?powietrze-ziemia” Mars-4 , lub zasobniki ZR-8 z bombami odłamkowymi.

U?ytkownicy [ edytuj | edytuj kod ]

Byli u?ytkownicy

•   Indie ? w 1975 roku Indyjskie Siły Powietrzne zamowiły 50 samolotow TS-11 Iskra. Według ?rodła ^[4] Indie u?ywały 76 samolotow typu Iskra. Zostały wycofane ze słu?by 16 grudnia 2004 roku ^[5] .
•   Polska ? maszyny wycofano ze słu?by w lotnictwie szkolnym w grudniu 2020 roku ^[6] , za? 27 lipca 2022 roku samolot szkolny TS-11 Iskra został oficjalnie wycofany ze słu?by w Siłach Powietrznych ^[7] .

W muzeach [ edytuj | edytuj kod ]

• Muzeum Techniki Wojskowej w Zabrzu
  • TS-11 Iskra nr taktyczny 812, nr seryjny 1HO-0812
• Muzeum Wojsk L?dowych w Bydgoszczy
  • TS-11 Iskra nr taktyczny 209, nr seryjny 1H-0209
• Lubuskie Muzeum Wojskowe w Drzonowie
  • TS-11 Iskra nr taktyczny 506, nr seryjny 1H-0506
  • TS-11 Iskra nr taktyczny 530, nr seryjny 2H-0530
  • TS-11 Iskra 200 BR nr taktyczny 823, nr seryjny 4H-0823
• Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni
  • TS-11 Iskra nr taktyczny 414, nr seryjny 1H-0414
• Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie
  • TS-11 Iskra nr taktyczny 04, nr seryjny 11PR04 (prototyp)
  • TS-11 Iskra nr taktyczny 1007, nr seryjny 1H-1007
  • TS-11 Iskra nr taktyczny 1, nr seryjny 1H-0730 ? samolot zespołu akrobacyjnego Biało-Czerwone Iskry o nazwie własnej ?Czerwona 1”
  • TS-11 Iskra nr taktyczny 012 ? przekroj szkoleniowy i magazyn cz??ci zamiennych
  • TS-11 Iskra nr taktyczny 1221, nr seryjny 3H-1221
  • TS-11 Iskra nr taktyczny 1909, nr seryjny 3H-1909
• Muzeum Kampanii Wrze?niowej i Twierdzy Modlin w Nowym Dworze Mazowieckim
  • TS-11 Iskra nr taktyczny 1227
• Muzeum Uzbrojenia w Poznaniu
  • TS-11 Iskra nr taktyczny 710, nr seryjny 1H-0710
• Muzeum Or??a Polskiego w Kołobrzegu
  • TS-11 Iskra nr taktyczny 1411
  • TS-11 Iskra nr taktyczny 1806
  • TS-11 Iskra nr taktyczny 1807
• Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie
  • TS-11 Iskra nr taktyczny 101, nr seryjny 1H-0101 ? w parku plenerowym przed głown? siedzib?
• Muzeum Broni i Militariow w ?widnicy
  • TS-11 Iskra nr taktyczny 2, nr seryjny 1H-0726 ? samolot zespołu akrobacyjnego ?Biało-Czerwone Iskry” o nazwie własnej ?Czerwona 2”
• Muzeum Barwy i Or??a ?Arsenał” w Zamo?ciu
  • TS-11 Iskra nr taktyczny 611, nr seryjny 1H-0611
• Lotnicze Zakłady Naukowe we Wrocławiu
  • TS 11 Iskra nr taktyczny 706
• RAF Manston History Museum mieszcz?ce si? na terenie lotniska Kent International
  • TS-11, trzeci wybudowany prototyp samolotu o rejestracji SP-DOF (obecnie G-BXVZ), maszyna była wystawiana na Farnborough Airshow w 1978 roku ^[8] .
• Fundacja Biało-Czerwone Skrzydła
  • TS-11 Iskra nr taktyczny 1214, nr seryjny 3H-1214 ? samolot odrestaurowany i przywrocony do stanu lotnego przez Fundacj? Biało-Czerwone Skrzydła w 2014 roku. Aktualnie na cywilnych znakach SP-YBC.
  • TS-11 Iskra nr taktyczny 1402, nr seryjny 3H-1402 ? samolot odrestaurowany i przywrocony do stanu lotnego przez Fundacj? Biało-Czerwone Skrzydła w 2020 roku. Aktualnie na cywilnych znakach SP-YTH.
• Muzeum 303
  • TS-11 Iskra pozyskana z zagranicy (W1760) i po naprawach zdolna do lotu. Aktualnie na cywilnych znakach SP-YII ^[9] .
• Midlands Air Museum w Coventry
  • TS-11 Iskra nr taktyczny 1706. ^[10]
• Muzeum COP Stalowa Wola ^[11]
  • TS-11 Iskra B, o numerze bocznym 721. Eksponat trafił z Muzeum Sił Powietrznych w D?blinie, wcze?niej nale?ał do 42 Bazy Lotnictwa Szkolnego w Radomiu. Samolot słu?ył mi?dzy innymi w 61 Lotniczym Pułku Szkolno-Bojowym w Białej Podlaskiej, sk?d 7 marca 1996 r. trafił do Centrum Szkolenia In?ynieryjno - Lotniczego w Ole?nicy. Maszyna pochodzi z 1960 ^[12] .

Zobacz te? [ edytuj | edytuj kod ]

• As (samolot)

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

• Rafał Chyli?ski: Moja pasja lotnictwo.?ycie i działalno?? Tadeusza Chyli?skiego dla Polskiego Lotnictwa w ?wietle dokumentow . Warszawa: Agencja Wydawnicza CB, 2017, s. 852. ISBN  978-83-7339-166-6 oraz Tom 2 ISBN  978-83-7339-167-3 .