Mitologia w?gierska
? wierzenia w?gierskie sprzed przyj?cia chrze?cija?stwa. Zawiera w sobie wszystkie mitologiczne koncepty, istoty oraz wyobra?enia odnosz?ce si? do powstania, budowy i funkcjonowania ?wiata, ktore stanowiły cz??? przewa?nie jednolitych wierze?.
Pewna cz??? konceptow mitologii w?gierskiej zachowała si? w j?zyku w?gierskim po dzie? dzisiejszy (cho? zazwyczaj w zmienionym znaczeniu, jak w przypadku demona liderc). Inne składniki wierze? wymieszały si? z religiami, z ktorymi zwi?zek mieli W?grzy ? głownie z elementami chrze?cija?stwa (jak na przykład słowo diabeł ? ordog ? czy okre?lenie
Matki Boskiej
?Szcz??liwa Pani” ? Boldogasszony).
Wedle dzisiejszej wiedzy religia w?gierska sprzed czasow chrze?cija?stwa była prawdopodobnie wzbogacon? o własne elementy odmian? religii pozostaj?cej w zwi?zku ze zjawiskami znanymi jako
szamanizm
i
tengryzm
. Odno?nie do dokładnej natury i składnikow mitologii w?gierskiej istnieje jednak mnostwo teorii i przypuszcze? nie tylko w obr?bie dyskusji naukowych, dlatego obecnie nie istnieje jednolity kanon dawnych w?gierskich wierze? ani mitologii. (Przyczynia si? do tego rownie? fakt, i? niektore postaci i historie mog? ro?ni? si? od siebie b?d? nawet wyklucza? si? wzajemnie w zale?no?ci od czasu i miejsca zebrania informacji). Według pewnych hipotez dawne wierzenia w?gierskie w swej strukturze przypominały chrze?cija?stwo, ale ro?niły si? od niego zawarto?ci?.
W budowie ?wiata mitologia w?gierska wzoruje si? na trojpoziomowym modelu szamanistycznym, wedle ktorego znana nam rzeczywisto?? materialna to tzw. ?wiat ?rodkowy, gdzie ?yj? ludzie, a poza nimi zamieszkuj?ce ziemi? istoty ponadnaturalne. Oprocz tego ?wiata istnieje jeszcze tzw. ?wiat wy?szy (zewn?trzny), czyli ?wiat dobrych duchow, a ponadto tzw. ?wiat ni?szy (podziemny), czyli ?wiat złych duchow. Podobnie jak w innych archaicznych konstrukcjach ?wiata, w mitologii w?gierskiej mitycznym lub ?wi?tym ?rodkiem jest to, do czego odnosi si? cała struktura ?wiata. Zazwyczaj funkcj? t? pełni symbol drzewa ?wiata, drzewa si?gaj?cego nieba, zwanego te? bezwierzchołkowym drzewem.
W trojpoziomowym ?wiecie zwykły człowiek ?yje w ?wiecie ?rodkowym, ma natomiast potrzeb? podtrzymywania wi?zi z bostwami oraz pot??niejszymi od niego istotami, ?yj?cymi poza ?wiatem materialnym. Kontakt mi?dzy poziomami ?wiata zapewnia wyznaczona do tego (przez bostwo lub pochodzenie, na podstawie cech boskich, zmian cielesnych, zdolno?ci) osoba ?
szaman
lub
taltos
.
Podtrzymywanie wi?zi z bostwami
[
edytuj
|
edytuj kod
]
Do ludzi o ponadnaturalnych zdolno?ciach nale?eli
szaman
i
taltos
, ktorzy według pewnych interpretacji byli sobie to?sami, wedle innych taltos przypominał szamana, ale ro?nił si? od niego pod wieloma wzgl?dami.
Szaman i taltos byli wybierani, przewa?nie na podstawie nakazu bostwa. Ponadnaturalne znaki szczegolne objawiały si? zazwyczaj ju? przy narodzinach, na przykład rodzili si? z wi?ksz? liczb? ko?ci (z?bow, b?d? z wi?cej ni? dziesi?cioma palcami). Taltos mogł urodzi? si? z gwiazd? na ramieniu, mogł mie? rownie? złote z?by lub włosy (patrz: ba?nie ludowe z
Gomor
).
Do przypisywanych szamanom i taltosom umiej?tno?ci nale?ały:
- wro?enie
- wpływanie na pogod?, wywoływanie gradu lub burzy albo ich rozpraszanie
- taltosowie mogli walczy? w formie kr?gow, czerwonych i niebieskich płomieni, siwych i gniadych ogierow, czerwonych i białych bykow, by przemieni? pogod? na dobr? lub zł?. Niekiedy mistrzowie ?mi?dzy?wiatow” ruszali do boju tak?e o panowanie nad ?wiatem.
Bog (Isten)
? centralna, stworcza siła mitologii w?gierskiej, zwany te? Starym Bogiem (Oregisten), Bogiem Ojcem (Atyaisten), Dobrym Bogiem (Joisten) lub Złotym Ojczulkiem (Aranyatyacska). Jego imiona wskazuj? na przypisywane mu cechy. W formie pierwotnej nie jest to?samy z chrze?cija?skim poj?ciem Boga.
Szcz??liwa Pani (Boldogasszony)
lub Wielka Szcz??liwa Pani ? zło?ona posta? mitologii w?gierskiej, natomiast jej pochodzenie, funkcja i interpretacja rodzi dyskusje po dzi? dzie?. Przyczynia si? do tego mi?dzy innymi to, ?e do dwudziestego wieku posta? Szcz??liwej Pani całkowicie zlała si? z postaci?
Matki Boskiej
.
- według pewnej grupy badaczy Szcz??liwa Pani i Wielka Szcz??liwa Pani okre?la t? sam? posta?, jest to?sama z postaci? chrze?cija?skiej Matki Bo?ej, elementem wywodz?cym si? prosto z chrze?cija?stwa.
- według innych interpretacji Szcz??liwa Pani jest postaci? mitologiczn? istniej?c? od czasow znacznie poprzedzaj?cych chrze?cija?stwo. W ?yciu rodzin
seklerskich
i
Czangow
punkt przełomowy stanowi, gdy małe dziecko, wskazuj?c ksi??yc, rozpoznaje Babb? Mari?. Jej imi? to znana w kr?gu czangow z
Gyimes
bogini ksi??yca ? nazywaj? ksi??yc Babb? Mari?, ?wiatło ksi??yca ?lamp? Babby Marii”, rozrabiaj?ce dzieci strasz? natomiast, ?e ?zbije je Babba Maria”, pokazuj?c przy tym ksi??yc. W religijno?ci ludowej uto?samiono j? z Mari?, matk? Jezusa; w?rod poga?skich W?grow nowa wiara zbudowana została na starej. Chrze?cija?ska Maria Dziewica okre?lana jest Szcz??liw? Pani? tylko u W?grow, nie jest to wi?c powszechny chrze?cija?ski element, ale raczej pewna cz??? dalej ?yj?cych dawnych wierze? w?gierskich, uzupełnionych o elementy chrze?cija?skie.
- mo?e by? tak?e mowa o dwoch ro?nych postaciach. Mi?dzy Wielk? Szcz??liw? Pani? a Szcz??liw? Pani? podejrzewa si? rownie? stosunek matka-corka.
- istniej? te? teorie, wedle ktorych Szcz??liwa Pani ł?czy si? z buddyjskimi
bodhisattwami
.
- jej pierwotne imi? z wielkim prawdopodobie?stwem mogło brzmie? Babba (w okolicy Gyimes tak?e dzi? ?yje ta tradycja). U Czangow jeszcze dzi? istnieje zwyczaj, ?e w poranek przed zielono?wi?tkow? procesj? w
Csiksomlyo
wygl?da si? wschodz?cego sło?ca (modli si? o nie) z nale??cej do Szcz??liwej Pani gory Kis-Somlyo. Uwa?ano, ?e jest Babb?, ?e to w niej mieszka Babba.
- mo?liwe jest tak?e stepowe pochodzenie Babby, a nawet
hu?skie
(gdy? u Hunow bardzo popularny był kult matki).
Matka Wichrow (Szelanya)
? staruszka zamieszkuj?ca mi?dzy gał?ziami drzewa ?wiata, ktora wypuszcza wichry ze swojej jaskini.
Wro?ki (tunderek)
? niezwykle pi?kne istoty płci ?e?skiej. Ich nazwa pochodzi prawdopodobnie od w?gierskiego czasownika tundokol, oznaczaj?cego ?wabi?, uwodzi?”. Mog? ?y? w miejscach spoza ?wiata, mi?dzy innymi w podwodnych pałacach. Według niektorych poda? wro?ki mieszkały dawniej na
Wyspie ?ytniej
.
Szepasszony
? kr?g wierze? dotycz?cych tej postaci jest pokrewny działalno?ci czarownic, mimo to uznaje si? j? za osobn? istot? mitologiczn?; jej funkcje wychodz? poza szeroki zakres działa? czarownicy. Według wierze? ludowych porywała nowo narodzone dzieci, uwodziła m??czyzn, społkowała z diabłem. W przeciwie?stwie do wro?ki dokonywała tylko złych czynow.
Czarownica (boszorkany)
? przeciwie?stwo wro?ki, ukazane w formie szkaradnej starej kobiety,
Baby Jagi
.
Smok (sarkany)
? podobnie jak bałka?skie formy smokow, jest przede wszystkim demonem pogody, wywołuje mi?dzy innymi grad. Uznawano, ?e smoki powstaj? z takich w??y i ryb, ktore przez 7 lat ?yj? w bagnach. Walka ze smokiem nale?ała do zada? taltosa, ale nie na płaszczy?nie ?wiata materialnego, lecz na płaszczy?nie symbolicznej, duchowej. W opowie?ciach o walkach ze smokami taltos wznosi si? do nieba, by spomi?dzy chmur pokona? smoka ? i przegna? tym samym niepogod?.
Garaboncias
? człowiek o ponadnaturalnej mocy, ktory podobnie jak taltos rodzi si? z wi?ksz? liczb? z?bow. Odziany w obdarty płaszcz, z ksi??k? w r?ku puka od domu do domu i prosi o mleko lub jajka. Trzeba postawi? przed nim pełen dzbanek; je?li kto? wyprze si? posiadania mleka, garaboncias orzeka, ?e jest ono w?rod dobytku i grozi słowami: ?dałby? po?niej, ale b?dzie ju? za po?no”. Jako kar? sprowadza grad lub burz?, albo ?wyczytuje” z ksi??ki smoka i je?dzi na nim ponad wsi?. Długi ogon smoka zmiata dachy domow, drzewa natomiast wyrywa z korzeniami. Z pomoc? swej magicznej ksi?gi jest w stanie unie?? si? w powietrze. Wkłada pod j?zyk mi?so smoka ? nie czuje wtedy ?aru, przebywaj?c w pobli?u sło?ca. Przed garabonciasem broniono si? biciem dzwonow.
Liderc
, znany te? jako ludverc (ale pochodzenie imienia tej istoty nie jest znane) ? posta? niezwykle zło?ona, tymczasem dwudziestowieczny folklor zachował ju? tylko jej pozostało?ci ? w formie nieprzyjaznego demona b?d? komicznej kury. Według starych ludowych wierze? w?gierskich liderc siada na człowieku, poddusza go, wysysa mleko z kobiecych piersi, a czasem ssie rownie? krew. (Bł?dnie uto?samia si? go tylko ze słowia?skim
ognikiem
? zakres działania liderca był znacznie szerszy ? wchodził rownie? w kompetencje
zmory
i
wampira
, jak wida? powy?ej).
Luderc
? bior?c pod uwag? cało?? dawnych wierze? w?gierskich, wyro?nia si? przynajmniej trzy jego cechy: pojawianie si? w formie płomienia, wła?ciwo?ci seksualne, a tak?e charakter ducha pomocniczego. Luderc to demon seksualny, utrzymuj?cy stosunki z przeciwn? płci?; zazwyczaj jest płci m?skiej, ale mo?e by? rownie? kobiet?. Schodz?c na ziemi?, przybiera ludzk? posta? (przewa?nie przychodzi w formie dawnego kochanka lub zmarłego mał?onka).
Markolab
? mityczna istota po?eraj?ca ciała niebieskie. Przypisywano jej za?mienie sło?ca b?d? ksi??yca.
Pozostałe istoty ?rodkowego ?wiata
Niezwykle cz?ste w mitach w?gierskich mityczne zwierz?ta, mi?dzy innymi:
- turul
? mityczny ptak, prawdopodobnie rarog lub sokoł, ktory miał przyprowadzi? lud Madziarow w miejsce obecnych W?gier
- gryf
- cudowny jele?
- biały ko?
- gobliny
(manok) i
krasnoludki
(torpek) ? istoty o niskim wzro?cie, silne, długowłose i z długimi brodami
- olbrzymy
? istoty o pot??nej sylwetce, ?yj?ce na kra?cach ?wiata
Diabeł (Ordog)
? jest przeciwie?stwem Boga, pocz?tkowo był podstawowym symbolem ciemno?ci i zła, po?niej jego rol? i cechy kształtowała mitologia chrze?cija?ska. W niektorych wersjach mitow Bog i Diabeł wspolnie wykształcaj? ?wiat podczas stworzenia.
W tradycji taltosow z regionu
Rabakoz
Diabeł wyst?puje jako duch ochraniaj?cy (w?g. ?r ? strzec, chroni?), ktory pomaga ludziom, mo?e ich te? broni?, ale niekiedy przeszkadza i sprowadza kłopoty.
Upiory (kisertetek)
? duchy i upiory znacz?co nabrały znaczenia po przyj?ciu chrze?cija?stwa. W dawnych podaniach wraz z duszami oznaczały zmartwychwstałych zmarłych.
Demony chorob
Medycyna i wierzenia ludowe ciasno si? ze sob? splatały.
- Szlag (Guta) ? demon odpowiedzialny za udary mozgu, czasem te? zawały
- Choroba (Nyavalya) ? demon odpowiedzialny za epilepsj?, jego imi? stosowano cz?sto jako podsumowanie wszelkich chorob
- Jaszczurka (Gyik) ? demon odpowiedzialny za błonic? i bol gardła
- Ogie? ?wi?tego Antoniego (Szentantaltuze) ? duch odpowiedzialny za ro??, wysypki, stany gor?czkowe
- Licho (Fene) ? demon odpowiedzialny za choroby nowotworowe
- Pomor (Doghalal) ? demon d?umy lub cholery
- Urok (Igezet) ? demon bolu głowy i gor?czki
- Strach (Ijedtseg) ? demon rozmaitych chorob psychicznych
- Gruczoł (Mirigy)
Pozostałe demony
- Mumus, Bubus ? duch strasz?cy małe dzieci, odpowiednik słowia?skiego
Bobo
- Mokar ? demon podobny do Mumusa
- Huskotabago ? strasz?cy demon, wyst?puje głownie w regionie lasu bako?skiego
Zwierz?ta w mitologii w?gierskiej
[
edytuj
|
edytuj kod
]
Pies
? uwa?any był za istot? chtoniczn?, przewodnika dusz w za?wiaty. Psy po?redniczyły mi?dzy ziemi? a niebem, broniły przed duszami zmarłych, odprowadzały w za?wiaty. W?gierska tradycja ludowa przechowała zwyczaj grzebania psa w ziemi podczas suszy, by dobiegła wreszcie ko?ca.
Jele?
? przez swoje co roku zrzucane i odrastaj?ce poro?e stał si? uniwersalnym symbolem: znakiem wiecznej odnowy, ponownego narodzenia, sło?ca, a tak?e Chrystusa. Symbolizował rownie? długie ?ycie, nie?miertelno??, bogactwo i płodno??.
Ko?
? dawni W?grzy uwa?ali białego konia za zwierz? ?wi?te. Taltos składał z niego ofiar? na stosie. Kiedy umierał je?dziec, konia chowano wraz z nim.
Wilk
? prowadz?c nomadyczny tryb ?ycia, przodkowie W?grow wielokrotnie spotykali si? z wilkami i przypisali im niezliczone negatywne i diabelskie okre?lenia.