Kałmucy

Хальмгуд

Kałmucy w strojach narodowych
Populacja	ok. 250 tysi?cy
Miejsce zamieszkania	Kałmucja ( Rosja ) Rosja
J?zyk	kałmucki , rosyjski
Religia	buddyzm , prawosławie
Pokrewne	Ojraci , Buriaci , Mongołowie
Zasiedlenie Kałmukow na Niskim Powoł?u
Multimedia w Wikimedia Commons

Kałmucy ( kałm. хальмгуд albo хальмг) ? narod mongolski z grupy ojrackiej , licz?cy ok. 250 tys. osob.

Nazwa [ edytuj | edytuj kod ]

Nazwa Kałmukow wywodzi si? od tureckiej nazwy ?Kalmak”, u?ywanej przez zislamizowanych Turkow Azji ?rodkowej w stosunku do Mongołow (w sensie ludow kontynuuj?cych tradycje Imperium mongolskiego ) nie nawroconych na islam. Zgodnie z najprawdopodobniej ludow? etymologi? ?Kalmak” miało oznacza? ?pozostawa?” i odro?nia? ?pozostaj?cych w poga?stwie” od nawroconych na islam. Poniewa? spo?rod ludow mongolskich najbli?szym s?siadem muzułma?skich Turkow byli Ojraci , w praktyce nazwa ?Kalmak” najcz??ciej oznaczała tych ostatnich ^{[1] [2]} . Kiedy Ojraci w XVII wieku przybyli nad doln? Wołg? , Rosjanie przej?li ich tureck? nazw?, ktora w ich j?zyku przybrała form? ?Kałmyki”. Pod koniec XIX wieku rosyjscy Ojraci ostatecznie zaakceptowali nazw? ?Kałmyki” jako swoje samookre?lenie, przy czym w ich j?zyku przyj?ła ona form? ?Hal'mgud” albo ?Hal'mg” ^[3] .

Historia [ edytuj | edytuj kod ]

Chanat Kałmucki [ edytuj | edytuj kod ]

Kałmucy wywodz? si? od Ojratow, ktorzy w pierwszej połowie XVII wieku przybyli w rejon dolnej Wołgi. Ju? w roku 1608 ojrackie plemi? Choszutow dokonało rajdu na zajmuj?cych te terytoria Nogajow . W roku 1630 tajsz Torgutow Cho-Orluk (zm. 1644) przyprowadził 22 tys. gospodarstw na step nadkaspijski . Po?niej miały do niego doł?czy? grupy Choszutow. W roku 1677 w ten sam rejon przybyło 4 tys. gospodarstw Derbetow i Ojraci kontynuowali przybywanie ze wschodu w latach 80. Cho-Orluk zgin?ł w walce z koalicj? Kabardyjczykow , Nogajow i Tatarow Krymskich w roku 1644, nie powstrzymało to jednak osiedlania si? Ojratow. Do ko?ca lat trzydziestych Nogajowie zostali przez nich całkowicie rozbici i rozproszeni, za? w roku 1656 Torguci przekroczyli Wołg?. Pozycj? Kałmukow (jak nazywali Ojratow ich nowi s?siedzi) w regionie Powoł?a potwierdzał traktat zawarty z Rosj? w roku 1655, w ktorym przyznano im prawo do wypasania swoich trzod po obu stronach Wołgi i handlowania w rosyjskich miastach w zamian za wojskowe przymierze. Rosjanie interpretowali spisany po rosyjsku traktat jako przysi?g? wierno?ci carowi, jednak dla Kałmukow był on po prostu dwustronn? umow? ^{[4] [5] [6]} .

Cho-Orluk przez cały czas utrzymywał kontakty z innymi Mongołami i w roku 1640 wzi?ł udział w wielkim zgromadzeniu, podczas ktorego zawarto pokoj pomi?dzy Chałchasami i Ojratami. Uchwalone podczas niego tzw. Prawo Mongolsko-Ojrackie Cho-Orluk przyj?ł dla swoich Torgutow. Poszczegolne rody i plemiona Ojratow przybyłe nad Wołg? nie tworzyły pocz?tkowo jednolitego ludu i dopiero wnuk Cho-Orluka, Ajuka-chan (1669?1724), scalił te ro?ne grupy w jedn? konfederacj? plemienn?, licz?c? jakie? 40 do 50 tys. gospodarstw. Za panowania Ajuki Kałmucy osi?gn?li szczyt swojej pot?gi. Pomimo pisemnych zobowi?za? wobec Rosji chan Kałmukow prowadził de facto samodzieln? polityk?, utrzymuj?c stosunki z Osmanami i Persj? , a nawet naje?d?aj?c terytoria Rosji i podlegaj?cych jej Baszkirow . Niezale?no?? Kałmukow uległa jednak ograniczeniu po zdobyciu przez Rosjan Azowa w roku 1696, a nast?pnie wybudowaniu przez Piotra Wielkiego (1682?1725) ła?cucha fortec pomi?dzy Donem a Carycynem (dzis. Wołgograd ) nad Wołg?. Po ?mierci Ajuki w roku 1724 jego syn Czeren-Donduk (1724?1735) został zmuszony do zło?enia przysi?gi wierno?ci carowi, tym razem spisanej w j?zyku ojrackim , wraz z kałmuck? arystokracj? ( nojod ) i urz?dnikami ^{[7] [8]} .

W nast?pnych dziesi?cioleciach Kałmucy stopniowo tracili swoje pastwiska na rzecz rosyjskich kolonistow i zubo?ali zacz?li si? ba?, ?e Rosjanie zamieni? ich w chłopow i chrze?cijan. Od pocz?tku swoich kontaktow z Rosj? Kałmucy słu?yli jako wojska posiłkowe carow i ze wzgl?du na ich skuteczno?? ??dania Rosjan w tym zakresie bezustannie wzrastały, bez wzgl?du na pogarszaj?c? si? sytuacj? ekonomiczn? Ojratow. W tych okoliczno?ciach w roku 1771 wi?kszo?? Kałmukow, ok. 31 tys. gospodarstw, uciekła do D?ungarii , gdzie wcze?niej zaprosił ich cesarz Chin Qianlong (1735?1796). Spo?rod tych Kałmukow, n?kanych przez surowe warunki pogodowe oraz ataki rosyjskiej armii i Kazachow , do celu dotarła zaledwie około jedna trzecia. Nad Wołg? nadal pozostało ok. 11 tys. gospodarstw Kałmukow, ktorzy z ro?nych powodow nie mogli lub nie chcieli doł?czy? do wi?kszo?ci, albo zmuszono ich do powrotu ^{[3] [9]} .

W Imperium Rosyjskim [ edytuj | edytuj kod ]

Jeszcze w roku 1771 Katarzyna II (1762?1796) zniosła tytuł chana Kałmukow i podporz?dkowała ka?dego z tajszych , sprawuj?cych władz? nad poszczegolnymi ułusami Kałmukow, namiestnikowi Astrachania . Jednocze?nie stara instytucja Kałmukow, zarga (rada albo s?d), została tak?e podporz?dkowana namiestnikowi, maj?c mu odt?d pomaga? w rozstrzyganiu sporow pomi?dzy Kałmukami. W innych sprawach Kałmucy mieli by? s?dzeni według prawa rosyjskiego. W roku 1786 zniesiono zarg? i powołano na jej miejsce urz?d kwatermistrza Kałmukow, ktorym był Rosjanin. Paweł I (1796?1801) i Aleksander I (1801?1825) przywrocili zarg? , ale działaj?c? odt?d pod nadzorem rosyjskiego policyjnego komisarza. Widomym ?wiadectwem bezpo?redniego wł?czenia Kałmukow do imperium było dokonane w roku 1825 przeniesienie nadzoru nad ich sprawami z kolegium poselskiego do kolegium spraw wewn?trznych ^{[10] [11]} .

Po tym, jak wi?kszo?? arystokracji Torgutow i Choszutow uciekła w roku 1771, w?rod Kałmukow dominuj?c? rol? zacz?li odgrywa? przywodcy Derbetow. Spor pomi?dzy nimi doprowadził jednak pod koniec XVIII wieku do podziału Derbetow na ?Wi?kszych” ( Iki ), ktorzy zacz?li koczowa? nad Donem, a po?niej w rejonie jeziora Manycz-Gudiło , oraz ?Mniejszych” ( Bagha ), ktorzy pozostali w rejonie Wołgi. Tak?e zaliczani do Derbetow Buzawa , ktorzy w roku 1699 osiedlili si? w rejonie Czerkaska , w roku 1806 zostali formalnie zaliczeni do Do?skich Kozakow . 2 tys. Burzawa i 3 pułki innych Kałmukow w latach 1812?1814 wzi?ły udział w kampanii przeciwko napoleo?skiej Francji , docieraj?c a? do Pary?a . Zarga była krytykowana za brak dokumentacji post?powania i rozstrzyganie spraw na korzy?? arystokracji. W roku 1822 zwołano zgromadzenie kałmuckiej arystokracji, lamow i s?dziow zargi oraz podj?to decyzj? o zrewidowaniu Prawa Mongolsko-Ojrackiego . Po jej przygotowaniu nowa kodyfikacja weszła w ?ycie na mocy carskiego dekretu z 1828 roku ^[12] .

W drugiej połowie XIX wieku Kałmucy regionu Astrachania ? Mniejsi Derbeci, Choszuci i Torguci, pozostali w zdecydowanej wi?kszo?ci koczownikami, chocia? niedostatek pastwisk spowodował spadek pogłowia zwierz?t z 2,5 mln w roku 1803 do 453 tys. z ko?cem stulecia. Buzawa przeszli na osiadł? hodowl? po tym jak wielko?? przydzielanej im ziemi systematycznie ograniczano. Tak?e Wi?ksi Derbeci, ktorzy w roku 1861 zostali przyporz?dkowani do guberni stawropolskiej , zostali zmuszeni do porzucenia koczownictwa wskutek presji na ziemi? wywieranej przez migruj?cych chłopow oraz Nogajow ^[12] .

Po?rod nadwoł?a?skich Kałmukow w 1847 roku władze rosyjskie ustanowiły system szkoł podstawowych i ?rednich, jednak przymusowe nauczanie chrze?cija?stwa w tych szkołach sprawiło, ?e w praktyce ucz?szczali do nich jedynie wychowankowie pa?stwa, podczas gdy wi?kszo?? Kałmukow odbierała tradycyjn? buddyjsk? edukacj?. Jedynie arystokracja, uformowana przez rosyjskie gimnazja oraz słu?b? w oddziałach kawalerii cz?sto przyjmowała europejski styl ?ycia. Lamowie stanowili znaczn? cz??? populacji Kałmukow. Rosjanie zgodzili si? na budowanie buddyjskich klasztorow i ?wi?ty? dopiero w roku 1798. Przy budowie Churułu Choszutow , klasztoru maj?cego upami?tnia? Kałmukow, ktorzy zgin?li w walce z Napoleonem, zaadaptowano rosyjsk? architektur? do buddyjskich celow. Buddyjska rze?ba była słabo rozwini?ta, jednak inaczej było w przypadku malarstwa, ktore kontynuowało indo-tybeta?skie wzorce. Kopiowanie, przechowywanie i nauczanie bardziej przyst?pnej buddyjskiej literatury i nauk ? ?wi?tych pism, poezji religijnej, astrologii i medycyny ? zajmowało wi?kszo?? uwagi Kałmukow, podczas gdy wy?sze nauki były niedost?pne ze wzgl?du na brak wykwalifikowanych nauczycieli ^[13] .

Przełom XIX i XX wieku był dla Kałmukow okresem narodowego odrodzenia, co miało dwie zasadnicze przyczyny. Po pierwsze rozwin?ła si? w?rod nich rosyjska i buddyjska edukacja, obejmuj?ca coraz szersze warstwy społecze?stwa, co doprowadziło do powstania nielicznej kałmuckiej inteligencji, zło?onej głownie z posiadaj?cych rosyjskie wykształcenie nauczycieli. Po drugie Kałmucy po około stuletnim okresie izolacji ponownie nawi?zali relacje ze swoimi mongolskimi i buddyjskimi wspołbra?mi. W roku 1892 zniesiono przywileje arystokracji i administracyjn? autonomi? astracha?skich Kałmukow. Wybor ksi???t Cerena Dawida Tundutowa oraz Seren-D?ab Tumena do Dumy w latach 1906 i 1907 umocnił jednak wpływ arystokracji w?rod Kałmukow. Niezadowolenie Kałmukow koncentrowało si? głownie wokoł pozostałych restrykcji w stosunku do edukacji nie-Rosjan oraz ich podziału pomi?dzy administracj? Astrachania, Stawropola oraz Kozakow Do?skich. Ostateczne zniesienie ogranicze? edukacji nie-Rosjan w roku 1905 sprzyjało dalszemu rozwojowi kałmuckiej inteligencji. Od roku 1880 Kałmucy regularnie pielgrzymowali do Churije (dzis. Ułan Bator ). Pielgrzymki Baazy-Bagszy Menkid?ujewa do Tybetu w latach 1891?1894 oraz wizyty buriackiego lamy Agwana Dord?ijewa o?ywiły naukowe zainteresowanie buddyzmem. Rewolucja 1905 roku przyniosła pierwsze oznaki kałmuckiego politycznego aktywizmu wraz z krotko ?yj?c? organizacj? ?Chor?gwia Kałmuckich Populistow”, aktywn? w latach 1907?1908 ^[14] .

W Zwi?zku Radzieckim [ edytuj | edytuj kod ]

W reakcji na obalenie cara przez rewolucj? lutow? kałmuccy intelektuali?ci i aktywi?ci zacz?li wysuwa? sprzeczne ze sob? ??dania poł?czenia z Kozakami Do?skimi, albo opartej na kryterium etnicznym autonomii. Bolszewicy opanowali Astracha? 7 lutego 1918 roku i dopiero wtedy w ich szeregach pojawili si? pierwsi rekruci pochodzenia kałmuckiego. Wojna domowa przyniosła zagład? Buzawa, z ktorych wi?kszo?? wraz z Kozakami walczyła po stronie Białych . Zwyci?stwo Armii Czerwonej na pocz?tku 1920 było naznaczone masakrami kałmuckich uchod?cow, przy czym ok. połtora tysi?ca Kałmukow udało si? na wygnanie do Europy. Ta grupa stanowiła pocz?tek kałmuckiej diaspory w Europie i USA . W sumie populacja Buzawa, w 1897 roku licz?cych 32 283 osoby, spadła do 10 750 w 1920, za? populacja Kałmukow ogołem ze 190 600 w 1897 do 133 500 w 1926. Kałmucy pozostali w niemal cało?ci wiejsk? populacj? - tylko 1,3 procent z nich mieszkało w miastach ^[15] .

4 listopada 1920 powołany został Kałmucki Obwod Autonomiczny ze stolic? w Astrachaniu. Wkrotce jego terytorium zostało poszerzone o ziemie Wi?kszych Derbetow nad jeziorem Manycz-Gudiło , w latach 1922?1925 do obwodu sprowadzono tak?e pozostało?ci Buzawa oraz innych odizolowanych grup Kałmukow. W 1925 tradycyjne jasne pismo zostało zast?pione przez cyrylic? , co było zgodne z postulatami niektorych kałmuckich intelektualistow. Ustanowiono szkoły podstawowe z kałmuckim j?zykiem nauczania. Pomimo post?pow poziom wykształcenia pozostał niski w stosunku do innych regionow Rosji. W roku 1926 jedynie 12,2 procent Kałmukow umiało czyta? i pisa? (z czego tylko jedna czwarta w j?zyku kałmuckim), w roku 1939 ta liczba podniosła si? do 59,2 procent. W 1927 stolic? obwodu przeniesiono do Elisty . Nadal działało wiele klasztorow i w 1925 Lubsan Szarab Tepkin , ktory sp?dził 10 lat w Tybecie, został wybrany przywodc? kałmuckich mnichow jako szad?in lama ^[15] .

W roku 1929 rozpocz?ła si? kolektywizacja , na ktor? Kałmucy odpowiedzieli masowym ubojem swojego bydła, ktorego pogłowie w rezultacie zmniejszyło si? o połow? do roku 1935. Podniesienie statusu Kałmuckiego obwodu do rangi Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w tym samym roku w niczym nie poprawiło losu Kałmukow. Do roku 1937 wszyscy Kałmucy zostali zmuszeni do porzucenia koczownictwa. Znacznie ucierpieli oni w wyniku stalinowskich czystek i ich populacja nie wykazała ?adnego wzrostu w latach 1926?1939. W tym czasie udział Kałmukow w populacji Kałmucji spadł z 75,6 do 48,6 procent. W 1930 rozpocz?ły si? pierwsze represje skierowane przeciwko buddyjskim klasztorom. Lubsan Szarab Tepkin został aresztowany w 1931 i w 1939 zamkni?to ostatni klasztor ^[15] .

Podczas II wojny ?wiatowej latem 1942 roku Niemcy zaj?li Elist? i inne cz??ci Kałmucji. Podobnie jak w wielu innych regionach Zwi?zku Radzieckiego zostali oni powitani jak wyzwoliciele, cz?sto nawet przez urz?dnikow nale??cych do partii komunistycznej . Kiedy Niemcy opu?cili Kałmucj? w styczniu 1943 roku 3 tys. Kałmukow pod??yło za nimi, tworz?c Korpus Kawalerii , ktory walczył z Armi? Czerwon? od Kałmucji a? do Polski. Sporadyczne ataki na przywrocon? władz? komunistyczn? w Kałmucji trwały nadal latem 1943 roku i 27 grudnia tego roku rz?d sowiecki zniosł kałmuck? autonomi?, po czym w trakcie trwaj?cej cztery dni operacji wojskowej przesiedlił cał? populacj? Kałmukow na Syberi? , do Azji ?rodkowej i na Sachalin . Szacuje si?, ?e 16 017 Kałmukow zgin?ło w trakcie samej deportacji, za? w sumie populacja Kałmukow pomi?dzy rokiem 1939 a 1959 zmalała ze 134 400 do 106 000. Wszystkie pomniki kultury materialnej Kałmukow, z wyj?tkiem Churułu Choszutow z jego rosyjsk? patriotyczn? wymow?, zostały zniszczone. Podczas wygnania Kałmucy zostali przypisani do specjalnych osiedli, od ktorych nie mogli si? oddala? dalej ni? na 3 kilometry, oraz skazani na wykonywanie pracy fizycznej. Nauczanie organizowano bardzo powoli i jedynie w j?zyku rosyjskim . W okresie wygnania a? do roku 1953 Kałmucy nie byli dopuszczani do uczelni wy?szych ^[16] .

7 stycznia 1957 odwołano wygnanie Kałmukow i przywrocono ich autonomiczny region w przybli?eniu w tych samych granicach co poprzednio. W nast?pnym roku status regionu podniesiono z powrotem do republiki. Kałmucy nie odzyskali jednak pozostawionego przez siebie mienia ani nie otrzymali za nie ?adnej rekompensaty, tak ?e pocz?tkowo po powrocie do ojczyzny wi?kszo?? z nich musiała mieszka? w namiotach i barakach, dopoki nie wybudowano dla nich nowych domow. Kałmucy raczej powoli powracali z wygnania i w roku 1970 stanowili 41,1 procent mieszka?cow republiki. W okresie powygnaniowym liczba Kałmukow systematycznie wzrastała, by osi?gn?? 174 tys. ludzi i 45,4 procent mieszka?cow Kałmucji w 1989. W roku 1970 44,3 procent Kałmukow mieszkało w miastach powy?ej 15 tys. mieszka?cow, za? w 1989 20 procent z nich mieszkało w miastach. Obie te liczby były znacznie wy?sze ni? przed deportacj?. Po powrocie z wygnania to?samo?? Kałmukow skupiła si? wokoł wydarze? wpisuj?cych si? w patriotyczn? narracj? rosyjsk?, takich jak przysi?ga wierno?ci carowi, udział Kałmukow w walce z Napoleonem, wersy Puszkina o Kałmukach i kałmuckie pochodzenie Lenina . Okres wygnania był przemilczany, ze wstydu i strachu. Kałmucka kultura i folklor koncentrowały si? szczegolnie wokoł eposu D?angar , unikaj?c bardziej kontrowersyjnych buddyjskich elementow. W roku 1970 tylko 29,8 procent Kałmukow posiadało wykształcenie ?rednie lub wy?sze, w porownaniu do 50,8 procent Rosjan. Pomimo to to wła?nie wtedy osi?gn?ła dojrzało?? wspołczesna literatura w j?zyku kałmuckim, oparta na wzorcach rosyjskich, z najwybitniejszym przedstawicielem w osobie Dawida Kugultinowa ^[17] .

W po?nych latach 80., gdy za prezydentury Gorbaczowa wprowadzono polityk? jawno?ci ?ycia publicznego ( Głasnost ), filmy i dzieła literackie otwarcie zacz?ły podnosi? kwesti? cierpie? Kałmukow w okresie wygnania. ?wiadectwem wi?kszej politycznej wolno?ci były tak?e protesty przeciwko budowie kanału Wołga ? Czograj , wynikaj?ce z l?ku przed zniszczeniem pastwisk, ktory to projekt ostatecznie zarzucono wiosn? 1989. Wi?kszy kontakt ze ?wiatem zewn?trznym pozwolił na wzrost ?wiadomo?ci narodowej Kałmukow. W sierpniu 1990 po raz pierwszy Kałmucj? odwiedziły delegacje ze Stanow Zjednoczonych i Francji, co doprowadziło do ustanowienia regularnych kontaktow z diaspor?. Wizyta Dalajlamy i Telo Tulku Rinpocze , inkarnowanego lamy wywodz?cego si? spo?rod ameryka?skich Kałmukow, do ktorej doszło w sierpniu 1990 roku, nadała nowy impet fali odrodzenia buddyzmu. Starania o oficjalne uznanie ofiar deportacji zostały ostatecznie uwie?czone dekretem Moskwy zgodnie z ktorym poszkodowani Kałmucy mogli dochodzi? finansowego zado??uczynienia. Postawiono tak?e pomnik ku czci represjonowanych w Eli?cie ^[18] .

W Federacji Rosyjskiej [ edytuj | edytuj kod ]

18 pa?dziernika 1990 r. Kałmucka ASRR ogłosiła deklaracj? niepodległo?ci i 20 lutego 1992 została ogłoszona Republik? Kałmucji , albo Hal'mg Ta??? (?Narodem Kałmuckim”). Te deklaracje miały jednak charakter symboliczny i rzeczywiste odł?czenie si? od Rosji nigdy nie było powa?nie rozwa?ane. Zgodnie z konstytucj? Kałmucji z 1994 r. (tzw. ?Prawem Stepowym”) stanowi ona integraln? cz??? Rosji. Kałmucki i rosyjski maj? rowny status j?zykow urz?dowych, a kraj rz?dzony jest przez wybieranego w wyborach bezpo?rednich na 7-letni? kadencj? prezydenta i 27-osobowy jednoizbowy parlament, nazywany Churałem Ludowym (rosyjskie ?Zgromadzenie Narodowe”). Od 1991 kałmucki stał si? oficjalnie nauczanym j?zykiem, jednak chocia? w 1989 roku 90% Kałmukow deklarowało umiej?tno?? posługiwania si? swoim j?zykiem ojczystym, nale?y to traktowa? jako deklaracj? przywi?zania do tradycji, a nie rzeczywistego stanu rzeczy. W praktyce powszechnie u?ywany jest j?zyk rosyjski ^[19] .

Od roku 1993 prezydentem Kałmucji był Kirsan Ilum?ynow , ktory rychło zacz?ł budowa? wokoł siebie kult jednostki . W 1998 roku doszło do gło?nego morderstwa redaktorki ostatniej opozycyjnej gazety, Łarisy Judyny , ktore do dzisiaj nie zostało wyja?nione. Kiedy w 1999 do władzy w Rosji doszedł Władimir Putin Ilum?ynow walczył z jego polityk? centralizacji, w roku 2002 ponownie wygrywaj?c wybory z kandydatem Kremla, ^[20] by ostatecznie w 2010 ust?pi? ze stanowiska. Jego nast?pc? został członek partii Jedna Rosja Aleksiej Orłow .

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

• Christopher P. Atwood: Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire . New York: Facts on File, Inc., 2004. ISBN  978-1-4381-2922-8 .
• J.A. Boyle: Kalmuk. W: E. Van Donzel, B. Lewis, Ch. Pellat: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume IV . Leiden: E.J. Brill, 1997, s. 512. ISBN  90-04-05745-5 .
• Nicola Di Cosmo, Allen J. Frank, Peter B. Golden: The Cambridge History of Inner Asia: The Chinggisid Age . Cambridge: Cambridge University Press, 2009. ISBN  0-521-24304-1 .
• Michael Khodarkovsky : Na Granicach Rosji . Warszawa: Pa?stwowy Instytut Wydawniczy, 2009. ISBN  978-83-06-03165-2 .
• Yoo-Yup Lee. Were the historical Oirats ?Western Mongols”? An examination of their uniqueness in relation to the Mongols . ?Etudes mongoles et siberiennes, centrasiatiques et tibetaines”. 2016. 47. ISSN   2101-0013 . ( ang. ) .