한국   대만   중국   일본 
Jicchak Arad ? Wikipedia, wolna encyklopedia Przejd? do zawarto?ci

Jicchak Arad

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Jicchak Arad
‏???? ???‎
Tolka
Ilustracja
Jicchak Arad (2016)
Imi? i nazwisko urodzenia

Icchak Rudnicki

Data i miejsce urodzenia

11 listopada 1926
?wi?ciany

Data i miejsce ?mierci

6 maja 2021
Tel Awiw

Zawod, zaj?cie

?ołnierz, historyk

Tytuł naukowy

doktor

Uczelnia

Uniwersytet Telawiwski

Stanowisko

przewodnicz?cy zarz?du Jad Waszem (1972?1993)

Odznaczenia
Medal „Partyzantowi Wojny Ojczyźnianej” I klasy (ZSRR)
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Jicchak Arad ( hebr.   ‏???? ???‎ ), ur. jako Icchak Rudnicki , ps. ?Tolka” (ur. 11 listopada 1926 w ?wi?cianach , zm. 6 maja 2021 w Tel Awiwie ) [1] ? izraelski wojskowy, generał ( tat alluf ), historyk, przewodnicz?cy zarz?du instytutu Jad Waszem w latach 1972?1993.

Urodził si? na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej , cz??? dzieci?stwa sp?dził w Warszawie . Od młodo?ci był zwi?zany z ruchem syjonistycznym . Krotko po rozpocz?ciu niemieckiej okupacji uciekł wraz z siostr? do radzieckiej strefy okupacyjnej . Po inwazji Niemiec na ZSRR znalazł si? w getcie w ?wi?cianach. Uciekłszy ze? w 1943 roku, doł?czył do radzieckiej partyzantki . Po ponownym zaj?ciu Kresow i Litwy przez Armi? Czerwon? uczestniczył przez pewien czas w zwalczaniu litewskiego ruchu niepodległo?ciowego , wspołpracuj?c, a według innych ?rodeł słu??c bezpo?rednio w strukturach NKWD . Wiosn? 1945 roku nielegalnie przedostał si? do Polski , sk?d po kilku miesi?cach wyemigrował do Palestyny . W szeregach Hagany , a nast?pnie Sił Obronnych Izraela walczył w wojnie o niepodległo?? Izraela oraz w po?niejszych wojnach mi?dzy Izraelem a pa?stwami arabskimi. Słu?b? wojskow? zako?czył w randze generała brygady . Nast?pnie po?wi?cił si? badaniu historii Zagłady ?ydow . Był wieloletnim przewodnicz?cym zarz?du Jad Waszem, autorem licznych ksi??ek i artykułow, wykładowc? uniwersyteckim.

W 2006 roku został oskar?ony o popełnienie zbrodni wojennych podczas słu?by w szeregach radzieckiej partyzantki i NKWD. Dochodzenie, ktore litewska prokuratura prowadziła w jego sprawie, zostało jednak umorzone w 2008 roku z powodu braku dowodow winy.

?yciorys [ edytuj | edytuj kod ]

Młodo?? [ edytuj | edytuj kod ]

Urodził si? jako Icchak Rudnicki w ?wi?cianach na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej . Był synem Chai i Izraela Mendla Rudnickich. Na co dzie? w domu rodzinnym posługiwano si? jidysz , niemniej Icchak znał dobrze j?zyk polski oraz był zaznajomiony z polsk? kultur? [2] .

Przed wybuchem II wojny ?wiatowej rodzina Rudnickich przeniosła si? do Warszawy , gdzie ojciec znalazł zatrudnienie jako kantor w synagodze [3] . Chaja zajmowała si? w tym czasie domem i dzie?mi. Icchak ucz?szczał do szkoły, w ktorej j?zykiem wykładowym był hebrajski [1] . Po latach wspominał, ?e ju? b?d?c dzieckiem zetkn?ł si? z przejawami antysemityzmu [2] .

W okresie mi?dzywojennym nale?ał do młodzie?owej organizacji syjonistycznej ?Ha-No’ar ha-Cijoni” [2] .

II wojna ?wiatowa [ edytuj | edytuj kod ]

Po rozpocz?ciu niemieckiej inwazji na Polsk? pozostał w Warszawie, gdzie wraz z rodzin? prze?ył obl??enie miasta [3] . W obliczu narastaj?cych szykan i represji, ktorymi niemieccy okupanci poddawali ludno?? ?ydowsk? , rodzice zdecydowali, aby wysła? Icchaka i jego dwa lata starsz? siostr? Rachel? do dziadkow w ?wi?cianach [1] [4] . Miasto znajdowało si? podowczas w radzieckiej strefie okupacyjnej . 24 grudnia 1939 roku rodze?stwo nielegalnie przekroczyło niemiecko-radzieck? lini? demarkacyjn? [4] .

W ?wi?cianach ucz?szczał do szkoły z j?zykiem rosyjskim jako j?zykiem wykładowym, w ktorej uczniow poddawano intensywnej indoktrynacji w duchu marksistowsko-leninowskim [5] . W swej wydanej w 1979 roku autobiografii wypowiadał si? krytycznie o rz?dach radzieckich, wskazuj?c, ?e doprowadziły one do likwidacji wszystkich niezale?nych ?ydowskich instytucji i organizacji, a tak?e spowodowały pauperyzacj? wielu ?ydow [6] . W okresie okupacji radzieckiej kontynuował działalno?? w ruchu syjonistycznym, tym razem jednak w warunkach konspiracyjnych. Niemniej lata 1940?1941 wspominał jako ?jeden z najszcz??liwszych okresow w swoim ?yciu” [7] .

Po inwazji Niemiec na ZSRR w czerwcu 1941 roku ?wi?ciany znalazły si? pod okupacj? niemieck?. Pod koniec wrze?nia tego? roku, gdy Niemcy i ich litewscy kolaboranci rozpocz?li przygotowania do masowych egzekucji ?ydow na poligonie pod Nowymi ?wi?cianami , Rudnicki wraz z grup? kolegow uciekł z miasta. Przez wiele dni bł?kał si? po okolicznych lasach, przez pewien czas przebywał tak?e w getcie w Gł?bokiem . Odnaleziony przez siostr?, pod koniec grudnia 1941 roku powrocił do ?wi?cian i zamieszkał w tamtejszym getcie [8] .

Pracował jako robotnik przymusowy w warsztatach, w ktorych naprawiano i konserwowano zdobyczn? bro? radzieck? [1] . Wst?pił do podziemnej organizacji, ktora działała w getcie. Pocz?tkowo zajmował si? gromadzeniem broni oraz pozyskiwaniem w Judenracie funduszy na jej zakup [9] [10] . Docelowo jego organizacja d??yła, aby w momencie rozpocz?cia przez Niemcow likwidacji getta wywoła? zbrojne powstanie, ktore umo?liwiłoby jak najwi?kszej liczbie ?ydow ucieczk? do lasu, gdzie zamierzano zawczasu przygotowa? oboz dla uciekinierow [11] . Planow tych jednak nie zrealizowano. W lutym 1943 roku, zdaj?c sobie spraw?, ?e całkowita likwidacja getta jest nieuchronna, Rudnicki wraz z grup? towarzyszy ze ?wi?cia?skiej konspiracji postanowił uciec do lasu. Ukrywali si? tam na własn? r?k? przez blisko dwa miesi?ce. W tym czasie udał si? do getta wile?skiego , gdzie nawi?zał kontakty z przywodcami Farejnikte Partizaner-Organizacje . Ostatecznie wiosn? 1943 roku jego grupa doł?czyła do radzieckiej partyzantki [12] .

Rudnicki słu?ył pocz?tkowo w oddziale im. Czapajewa, wchodz?cym w skład partyzanckiej brygady im. Woroszyłowa, ktor? dowodził Fiodor Markow [13] . Po?niej doł?czył do oddziału ??algiris” zło?onego z przerzuconych zza linii frontu litewskich komunistow (gdy ten został przekształcony w brygad?, znalazł si? w składzie oddziału ?Vilnius”) [14] . Jednostki te operowały w lasach wokoł jeziora Narocz oraz na obszarze pomi?dzy Kozianami i Hoduciszkami [12] [15] . W ich szeregach w latach 1943?1944 walczył z Niemcami i ich kolaborantami , uczestnicz?c m.in. w akcjach wymierzonych w transport kolejowy [12] [15] . Na rozkaz dowodztwa przyj?ł konspiracyjne nazwisko ?Anatolij Kunicki”; w ten sposob narodził si? jego partyzancki pseudonim ?Tolka” (zdrobnienie imienia Anatolij), ktorego u?ywał tak?e po wojnie [16] . W swej autobiografii twierdził, ?e musiał sobie radzi? z antysemityzmem swoich towarzyszy z brygady Markowa [a] . Za walk? w partyzantce został odznaczony medalem ?Partyzantowi Wojny Ojczy?nianej” pierwszej klasy [17] .

Gdy wojska radzieckie ponownie zaj?ły Kresy i Litw?, przez pewien czas słu?ył ?pod jurysdykcj? Armii Czerwonej i NKWD ”. Na przełomie 1944 i 1945 roku miał pełni? słu?b? na Wile?szczy?nie oraz w okolicach Kowna [18] . Ten epizod w jego ?yciorysie pozostaje najbardziej kontrowersyjny i trudny do wytłumaczenia [19] [20] . Według ?rodeł litewskich Rudnicki był w tym okresie etatowym pracownikiem radzieckich słu?b specjalnych, pełni?cym funkcj? pełnomocnika okr?gowego wydziału NKWD w gminie Hoduciszki [19] . On sam zaprzeczał jednak jakoby był etatowym funkcjonariuszem NKWD, przyznaj?c jedynie, ?e NKWD wykorzystywało jego dawny oddział partyzancki do ro?nych zada? [19] [20] . W swoich wspomnieniach opisywał je jako ?zwalczanie wrogich elementow”, w tym przede wszystkim ?litewskich, nazistowskich kolaborantow”, ?litewskich nacjonalistow”, a tak?e niemieckich ?ołnierzy, ktorzy po rozbiciu swoich oddziałow usiłowali przedrze? si? na drug? stron? frontu [21] . Andrzej ?bikowski podkre?lał, ?e rekrutowanie byłych partyzantow było w tym czasie standardow? praktyk? NKWD, st?d trudno przes?dza?, do jakiego stopnia praca Rudnickiego w radzieckich organach bezpiecze?stwa była kwesti? jego własnego wyboru [19] [20] .

W czasie Zagłady straciło ?ycie ponad 30 członkow jego rodziny, w tym oboje rodzicow [1] [b] . Z najbli?szej rodziny prze?yła siostra Rachela, ktora po wojnie wyemigrowała do Palestyny [22] [c] .

Kariera wojskowa i naukowa w Izraelu [ edytuj | edytuj kod ]

Generał brygady i szef szkolenia oficerow Sił Obronnych Izraela (1970)

W kwietniu 1945 roku, zagro?ony aresztowaniem przez władze radzieckie, nielegalnie przedostał si? do Polski [d] . Zatrzymał si? w Łodzi , odwiedził zrujnowan? Warszaw?, przez pewien czas był tak?e członkiem kibucu zorganizowanego przez syjonistyczn? organizacj? ? Gordonia ”. W lipcu 1945 roku nielegalnie przekroczył granic? Polski, po czym ? posługuj?c si? fałszywymi dokumentami ? przez Czechosłowacj? i Austri? dotarł do Włoch . Stamt?d 12 grudnia 1945 roku na pokładzie statku ?Hanna Senesh” przedostał si? nielegalnie do Brytyjskiego Mandatu Palestyny [23] [24] .

W Palestynie przyj?ł nazwisko Arad i zamieszkał w kibucu Jagur . Pocz?tkowo jego głownym zaj?ciem była pomoc ?ydowskim uchod?com w potajemnym przedostawaniu si? na terytorium Palestyny. W 1946 roku wst?pił w szeregi Hagany . Uko?czył kurs pilota?u, został tak?e członkiem elitarnej formacji Palmach . Jako pilot przeprowadzał misje zwiadowcze i patrolowe. Po ogłoszeniu niepodległo?ci przez Izrael (1948) rozpocz?ł słu?b? w Siłach Obronnych Izraela [25] . Walczył w I wojnie izraelsko-arabskiej (1948?1949), bior?c udział m.in. w operacjach ?Nachszon” i ?Chorew” , a tak?e w bitwach o Jerozolim? [23] . W po?niejszych latach walczył w wojnie sueskiej (1956) oraz w wojnie sze?ciodniowej (1967) [25] .

W czasie I wojny izraelsko-arabskiej był ekspertem od wyburze? i dywersji [23] [26] . Po?niej jego kariera wojskowa była zwi?zana z wojskami pancernymi [1] [27] . Słu?ył w 7 Brygadzie Pancernej , nast?pnie był dowodc? 9. batalionu w 401 Brygadzie Pancernej (1954?1955). W 1956 roku, podczas działa? na Synaju , został dowodc? batalionu pancernego 27 Brygady Pancernej . Nast?pnie został mianowany zast?pc? dowodcy 37 Brygady Pancernej , w latach 1962?1966 był szefem szkolenia w wydziale szkoleniowym, a w 1967 roku został szefem sztabu 36 Dywizji Pancernej [23] . W stan spoczynku przeszedł w 1972 roku w randze generała brygady. Był w tym czasie szefem szkolenia oficerow [22] . Powrocił do słu?by na trzy miesi?ce podczas wojny Jom Kipur (1973) [23] .

Po zako?czeniu kariery wojskowej po?wi?cił si? badaniu historii Holokaustu. W 1968 roku, b?d?c jeszcze w czynnej słu?bie, podj?ł studia na Uniwersytecie Telawiwskim , uwie?czone uzyskaniem tytułu doktora filozofii na podstawie pracy o zagładzie getta wile?skiego . W latach 1972?1981 był wykładowc? tej uczelni. Wykładał tak?e na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie oraz go?cinnie na uczelniach w USA [28] .

Jest zaliczany do grona czołowych historykow Holokaustu [29] . Był jednym z pierwszych, ktorzy badali działalno?? ?ydowskiego ruchu oporu oraz zbrodnie dokonywane przez niemieckie Einsatzgruppen na tyłach frontu wschodniego [1] . Jego monografia po?wi?cona obozom zagłady akcji ?Reinhard”: Beł?cowi , Sobiborowi i Treblince , uznawana jest za prac? ?fundamentaln?” dla opisywanego zagadnienia [30] . Rownie wysoko oceniana jest jego monografia po?wi?cona gettu wile?skiemu [31] . Arad był tak?e wydawc? i edytorem dokumentow ?rodłowych z okresu Zagłady, w tym angloj?zycznego wydania Dziennika Kazimierza Sakowicza [32] .

W latach 1972?1993 pełnił funkcj? przewodnicz?cego zarz?du instytutu Jad Waszem [33] . Mimo ?e od 1967 roku Izrael nie utrzymywał stosunkow dyplomatycznych z ZSRR i jego satelitami, Arad zdołał doprowadzi? do nawi?zania roboczej wspołpracy mi?dzy Jad Waszem a instytucjami archiwalnymi z pa?stw bloku wschodniego [1] . W okresie gdy zarz?dzał instytutem powstały tam m.in.: Dolina Zabitych Wspolnot, upami?tniaj?ca ponad 5 tys. ?ydowskich wspolnot z ro?nych krajow Europy, ktore zostały zniszczone przez nazistow w czasie Zagłady, Plac Getta Warszawskiego z rze?b? ku czci bojownikow ?ydowskiego ruchu oporu (dłuta Natana Rapaporta ), a tak?e Pomnik Dziecka Holokaustu (projektu Moshego Safdie ) [33] . Po odej?ciu ze stanowiska pozostał zwi?zany z Jad Waszem, pełni?c m.in. stanowisko wiceprzewodnicz?cego rady instytutu [34] .

Wypowiadał si? przeciwko uznaniu Hołodomoru za zbrodni? ludobojstwa [35] . Był jednym z sygnatariuszy listu poparcia dla prof. Jana Grabowskiego , wystosowanego przez badaczy Holokaustu w zwi?zku z jego sporem z Redut? Dobrego Imienia ? Polsk? Lig? przeciw Zniesławieniom (2017) [36] . Wypowiadał si? krytycznie na temat nowelizacji ustawy o Instytucie Pami?ci Narodowej oraz po?niejszej wspolnej deklaracji premierow Polski i Izraela (2018) [37] .

7 czerwca 1993 roku Uniwersytet Mikołaja Kopernika przyznał mu tytuł doktora honoris causa [38] .

Jego monografia The Holocaust in the Soviet Union została w 2009 roku nagrodzona przez ameryka?sk? Jewish Book Council nagrod? National Jewish Book Award [39] .

Oskar?enia o zbrodnie wojenne [ edytuj | edytuj kod ]

W swej wydanej w 1979 roku autobiografii Arad opisywał m.in. swoj udział w ?akcjach zaopatrzeniowych” przeprowadzanych przez ?ydowsk? i radzieck? partyzantk? w polskich i litewskich wsiach [40] , w zbrojnym rajdzie na litewsk? wie? Gird?nai [41] , a tak?e w schwytaniu, torturowaniu i zamordowaniu oficera Armii Krajowej [42] [e] . Wspominał ponadto, ?e w marcu 1945 roku uczestniczył w całodniowym starciu, podczas ktorego doszcz?tnie wybito oddział litewskich partyzantow [43] .

W artykule z 22 kwietnia 2006 roku litewska gazeta ?Respublika”, bazuj?c m.in. na fragmentach wspomnie? Arada, opisała jego słu?b? w partyzantce radzieckiej i NKWD, oskar?aj?c go o wspołudział w mordach i grabie?ach na polskiej i litewskiej ludno?ci cywilnej [44] . W maju tego? roku, po otrzymaniu materiałow z Centrum Badania Ludobojstwa i Ruchu Oporu Mieszka?cow Litwy , litewska prokuratura rozpocz?ła dochodzenie w sprawie Arada [45] . Był podejrzewany o słu?b? w strukturach NKWD, popełnianie zbrodni na ludno?ci polskiej i litewskiej podczas słu?by w radzieckiej partyzantce (w tym o uczestnictwo w masakrze w Koniuchach ) [1] [46] , a tak?e o udział w akcji rozbicia oddziału partyzanckiego ?Tigras” Litewskiej Armii Wolno?ci w marcu 1945 roku. Podobne oskar?enia wysuni?to pod adresem Racheli Margolis i Fani Brancowskiej [47] .

W odpowiedzi na te oskar?enia Arad konsekwentnie zaprzeczał, jakoby kiedykolwiek zabił z zimn? krwi? je?ca lub osob? cywiln? [1] [19] . Twierdził, ?e nigdy nie sympatyzował z komunizmem , podkre?laj?c, ?e wst?pił do radzieckiej partyzantki, gdy? dawała ona uciekinierowi z getta najwi?ksz? szans? na prze?ycie. Zaprzeczał tak?e, jakoby był etatowym pracownikiem NKWD [19] . Utrzymywał ponadto, ?e w Koniuchach nie doszło do masakry, lecz do regularnej bitwy z proniemieck? samoobron?. Jego obro?cy byli przekonani, ?e za postawieniem mu zarzutow stały motywy polityczne. Podkre?lali, ?e do momentu wszcz?cia ?ledztwa przeciwko Aradowi, niepodległa Litwa nie wniosła podobnych oskar?e? przeciwko jakiemukolwiek nie-?ydowi, a zwłaszcza przeciwko Litwinom ? byłym kolaborantom, ktorzy wspołpracowali z Niemcami przy eksterminacji litewskich ?ydow [1] . Antony Polonsky sugerował, ?e zarzuty mogły mie? zwi?zek z faktem, ?e Arad jako członek specjalnej komisji historycznej, ktora badała dzieje Litwy pod okupacj? niemieck? i radzieck?, stanowczo wypowiadał si? na temat wspołudziału Litwinow w Zagładzie [19] .

Wszcz?cie dochodzenia przeciwko Aradowi zostało przyj?te z oburzeniem przez władze Izraela i mi?dzynarodowe organizacje ?ydowskie [19] . Ostatecznie post?powanie przygotowawcze, ktore prowadziła litewska prokuratura, zostało umorzone w 2008 roku ze wzgl?du na brak dowodow winy [20] .

Prezydent Litwy Valdas Adamkus twierdził w swych wspomnieniach, i? wobec braku przekonuj?cych dowodow, ktore ?wiadczyłyby o winie Arada, osobi?cie wywarł nacisk na prokuratur?, aby ta zamkn?ła ?ledztwo. Chciał w ten sposob doprowadzi? do normalizacji nadszarpni?tych stosunkow dyplomatycznych z Izraelem [48] .

?ycie prywatne [ edytuj | edytuj kod ]

W czerwcu 1948 roku po?lubił Michal (zm. 2015) [26] , z ktor? miał troje dzieci (dwoch synow i cork?) [1] .

Zmarł w maju 2021 roku w szpitalu w Tel Awiwie [1] . Został pochowany w kibucu Enat [26] .

Publikacje [ edytuj | edytuj kod ]

  • The Partisan: from the Valley of Death to Mount Zion (1979, ISBN  0-89604-011-9 )
  • Ghetto in flames. The struggle and destruction of the Jews in Vilna in the Holocaust (1980, 1982, 1987, ISBN  0-89604-043-7 )
  • Documents on the Holocaust: selected sources on the destruction of the Jews of Germany and Austria, Poland, and the Soviet Union (1982, 1989, 1999, ISBN  978-0-8032-1050-9 , wspołautor)
  • Belzec, Sobibor, Treblinka. The Operation Reinhard Death Camps (1987, 1999, ISBN  0-253-34293-7 )
  • The Einsatzgruppen reports: selections from the dispatches of the Nazi Death Squads’ campaign against the Jews July 1941 ? January 1943 (1989, ISBN  978-0-89604-058-8 )
  • The Holocaust in the Soviet Union (2009, ISBN  978-0-8032-2059-1 )
  • In the shadow of the Red Banner: Soviet Jews in the war against Nazi Germany (2010, ISBN  978-965-229-487-6 )
  • liczne artykuły na łamach ?Yad Vashem Studies”

Uwagi [ edytuj | edytuj kod ]

  1. ↑ Miał si? on przejawia? m.in. dyskryminowaniem ?ydowskich partyzantow przy podziale broni i amunicji, wysyłaniem ich na niebezpieczne misje bez odpowiedniego uzbrojenia, niech?ci? i brakiem pomocy ze strony partyzantow dla ?ydowskich cywilow-uciekinierow, ktorzy ukrywali si? w lasach, czy wreszcie zakazem tworzenia oddziałow i pododdziałow zło?onych wył?cznie z ?ydow. Patrz: Arad 1979 ↓ , s. 114?115, 118?121, 149.
  2. ↑ Chaja i Izrael Mendel Rudniccy pozostali w getcie warszawskim . Prawdopodobnie zostali zamordowani w obozie zagłady w Treblince w 1942 lub 1943 roku. Patrz Rogalewska 2016 ↓ , s. 114.
  3. ↑ Joseph Berger podaje bł?dnie, ?e Rachela wraz z bratem uciekła ze ?wi?cian na pocz?tku 1943 roku (patrz: Berger 2021 ↓ , s. 27). W rzeczywisto?ci pozostała w getcie do czasu jego likwidacji, lecz jako jedna z nielicznych, unikn?wszy ?mierci w Ponarach , została przeniesiona do getta wile?skiego . W czasie jego likwidacji, ktora nast?piła pod koniec wrze?nia 1943 roku, wraz z grup? członkow Farejnikte Partizaner-Organizacje uciekła do lasu i doł?czyła do partyzantki (patrz: Arad 1979 ↓ , s. 102, 146).
  4. ↑ Arad twierdził, ?e uciekł z ZSRR , gdy? nie chciał ?y? w tym kraju, a ponadto jako syjonista marzył o emigracji do Palestyny . Z kolei według ?rodeł litewskich został karnie usuni?ty z szeregow NKWD za przest?pstwa kryminalne i z tego powodu groziło mu aresztowanie. Patrz: Zychowicz 2008 ↓ .
  5. ↑ Według litewskiej prokuratury ofiara była kapitanem Armii Krajowej i została zamordowana 1 maja 1944 roku. Nie udało si? jednak ustali? jej personaliow. Patrz: Zychowicz 2008 ↓ .

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m Berger 2021 ↓ , s. 27.
  2. ↑ a b c Rogalewska 2016 ↓ , s. 113.
  3. ↑ a b Rogalewska 2016 ↓ , s. 113?114.
  4. ↑ a b Rogalewska 2016 ↓ , s. 114.
  5. ↑ Arad 1979 ↓ , s. 24.
  6. ↑ Arad 1979 ↓ , s. 22.
  7. ↑ Arad 1979 ↓ , s. 24?25.
  8. ↑ Arad 1979 ↓ , s. 38?52.
  9. ↑ Rogalewska 2016 ↓ , s. 115?116.
  10. ↑ Arad 1979 ↓ , s. 76?78.
  11. ↑ Arad 1979 ↓ , s. 76.
  12. ↑ a b c Rogalewska 2016 ↓ , s. 116.
  13. ↑ Arad 1979 ↓ , s. 113?114.
  14. ↑ Arad 1979 ↓ , s. 120?122, 126?127.
  15. ↑ a b ???? ??? . yadvashem.org. [dost?p 2021-12-01]. ( hebr. ) .
  16. ↑ Arad 1979 ↓ , s. 127.
  17. ↑ Arad 1979 ↓ , s. 183.
  18. ↑ Rogalewska 2016 ↓ , s. 117.
  19. ↑ a b c d e f g h Zychowicz 2008 ↓ .
  20. ↑ a b c d Rogalewska 2016 ↓ , s. 124.
  21. ↑ Arad 1979 ↓ , s. 180?181.
  22. ↑ a b Rogalewska 2016 ↓ , s. 119.
  23. ↑ a b c d e ??"? ??? ???????? ???? ????? ?"? . palmach.org.il. [dost?p 2021-12-01]. ( hebr. ) .
  24. ↑ Rogalewska 2016 ↓ , s. 117?118.
  25. ↑ a b Rogalewska 2016 ↓ , s. 118?119.
  26. ↑ a b c Cnaan Liphshiz: Yitzhak Arad, partisan who led Israel’s Holocaust museum for decades, dies at 95 . jta.org, 2021-05-07. [dost?p 2021-11-30]. ( ang. ) .
  27. ↑ Ofer Aderet: Holocaust Survivor and Former Yad Vashem Chairman Yitzhak Arad Dies at 94 . haaretz.com, 2021-05-06. [dost?p 2021-11-30]. ( ang. ) .
  28. ↑ Rogalewska 2016 ↓ , s. 119?120.
  29. ↑ Rogalewska 2016 ↓ , s. 125.
  30. ↑ Kuwałek 2010 ↓ , s. 10.
  31. ↑ Rogalewska 2016 ↓ , s. 121.
  32. ↑ Rogalewska 2016 ↓ , s. 120.
  33. ↑ a b Rogalewska 2016 ↓ , s. 122.
  34. ↑ Holocaust survivor who led Yad Vashem memorial dies at 94 . timesofisrael.com, 2021-05-06. [dost?p 2021-11-30]. ( ang. ) .
  35. ↑ Piotr Zychowicz: Izrael: głod to nie ludobojstwo . rp.pl, 2007-10-30. [dost?p 2021-11-30]. ( pol. ) .
  36. ↑ Znani historycy z poparciem dla prof. Grabowskiego . jewish.pl, 2017-06-19. [dost?p 2021-11-30].
  37. ↑ Izraelski historyk: Polacy mordowali i wydawali ?ydow . rp.pl, 2018-07-14. [dost?p 2021-12-07].
  38. ↑ Doktorzy honoris causa . umk.pl. [dost?p 2021-11-30].
  39. ↑ National Jewish Book Awards. Past Winners . jewishbookcouncil.org. [dost?p 2021-12-08]. ( ang. ) .
  40. ↑ Arad 1979 ↓ , s. 110?111, 118.
  41. ↑ Arad 1979 ↓ , s. 158.
  42. ↑ Arad 1979 ↓ , s. 161?162.
  43. ↑ Arad 1979 ↓ , s. 182.
  44. ↑ Julius Girdvainis: The Expert with Blood on his Hands . defendinghistory.com, 2006-04-22. [dost?p 2021-11-30]. ( ang. ) .
  45. ↑ D?l soviet? partizan? b?rio ?Vilnius” nusikaltim? II-ojo PK metais ikiteisminio tyrimo dalis Yizthako Arado at?vilgiu nutraukta . prokuraturos.lt, 2008-09-24. [dost?p 2021-11-30]. ( lit. ) .
  46. ↑ D?l Lietuvos ?yd? Bendruomen?s Atviro Lai?ko . prokuraturos.lt, 2008-07-31. [dost?p 2021-11-30]. ( lit. ) .
  47. ↑ Rogalewska 2016 ↓ , s. 123.
  48. ↑ Ri?ardas ?ekutis: U?sienio tarno i?pa?intis . respublika.lt, 2011-07-11. [dost?p 2021-11-30]. ( lit. ) .

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

?rodło: ? https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jicchak_Arad&oldid=73199223 ”