Jaszuny
(
lit.
Ja?i?nai
) ?
miasteczko na Litwie
, poło?one na południe od
Wilna
i o 17 km na połnocny zachod od
Solecznik
, na skraju
Puszczy Rudnickiej
. Siedziba
gminy Jaszuny
, w skład ktorej wchodzi 41 wsi, ponad 5 tys. mieszka?cow i jest poło?one na obszarze 261,9 km².
Historyczna siedziba rodowa Radziwiłłow, potem Bali?skich. W pałacu w Jaszunach bywali:
Adam Mickiewicz
,
Juliusz Słowacki
,
Jan
i
J?drzej
?niadeccy.
Znajduje tu si?
stacja kolejowa Jaszuny
, poło?ona na linii
Wilno
?
Lida
.
Pierwsza wzmianka historyczna o Jaszunach pochodzi z
krzy?ackich
?rodeł datowanych przełomem XIV i XV wiekow. Obecnie, oficjalnie przyj?t? dat? zało?enia Jaszun jest
1402
rok, chocia? niew?tpliwie pierwsza osada ? protoplasta Jaszun ? ma o wiele starsz? metryk?.
W XV i XVI wiekach Jaszuny były krolewskim dworem, a w dokumentach historycznych nazywane s? najcz??ciej Mereczem ? Jaszunami. Le??ce na skraju Puszczy Rudnickiej osiedle było punktem wypadowym krolewskich i magnackich polowa?. Okolice Jaszun zamieszkiwane były przez ?yj?cych tu od wiekow bojarow i osoby, ktore tutaj otrzymały krolewskie nadziały, za? głownym zaj?ciem tubylczej ludno?ci była organizacja krolewskich łowow.
Na pocz?tku XVI wieku w Jaszunach wybudowano pierwszy ko?cioł lub kaplic? fundacji Katarzyny Skilendziny. Wiadomo?ci dotycz?ce tego ko?cioła s? bardzo sk?pe: ?wi?tynia pw. Matki Bo?ej i ?w. ?w. Jerzego i Katarzyny istniała do I połowy XVII wieku. W okresie ruchu
reformacyjnego
na Litwie w Jaszunach zbudowano zbor
kalwi?ski
, za? ko?cioł, pozostawiony bez nale?ytej troski, wkrotce rozpadł si? ze staro?ci lub spłon?ł w po?arze. Owcze?ni wła?ciciele Jaszun byli zaciekłymi kalwinistami, a stoj?cy na terenie ich maj?tku ko?cioł był dla nich sol? w oku. Na schyłku XVI i XVII wiekow dwor Jaszuny stał si? własno?ci? rodu
Radziwiłłow
, ktorzy ju? kilkadziesi?t lat wcze?niej rozpocz?li stopniowe nabywanie okolicznych drobniejszych szlacheckich maj?tkow i z czasem w swych r?kach skupili ogromne terytorium, ktore stało si? podstaw? maj?tku Jaszuny. Wła?nie za czasow Radziwiłłow w Jaszunach zbudowano zbor kalwi?ski. Gospodarzami Jaszun były takie słynne postacie historyczne jak Krzysztof Radziwiłł ?Piorun” i Janusz Radziwiłł ?
obaj w swoim czasie byli wojewodami wile?skimi, Bogusław Radziwiłł, znany głownie z
sienkiewiczowskiego
Potopu
,
Michał Kazimierz Radziwiłł ?Rybe?ko”
i
Karol Stanisław Radziwiłł ?Panie Kochanku”
, ktorzy tak?e zajmowali wysokie stanowiska w owczesnym pa?stwie polsko-litewskim. W XVIII wieku, po ?nawroceniu” Radziwiłłow na wiar? katolick?, jaszu?ski zbor rozebrano, za? na jego miejscu zbudowano niedu?? drewnian? kaplic? (nale?ała do parafii rudnickiej), ktora istniała jeszcze na pocz?tku XIX wieku. Ostatnim przedstawicielem tej magnackiej rodziny, ktory władał Jaszunami, był Dominik Radziwiłł.
Pałac w Jaszunach w XIX w. (
E. Gorazdowski
)
W 1811 roku posiadło?? Jaszuny nabył Ignacy Bali?ski (1756-1819), cze?nik inflancki, wiceminister departamentu dora?nego Trybunału Litewskiego. Po jego ?mierci w 1819 roku jaszu?ski maj?tek odziedziczył młodszy jego syn Michał. W latach dwudziestych i trzydziestych XIX wieku Jaszuny stały si? wa?nym o?rodkiem kultury polskiej na Wile?szczy?nie. Michał Bali?ski, wychowanek Uniwersytetu Wile?skiego, członek Towarzystwa Szubrawcow i Towarzystwa Topograficznego, jeden z redaktorow ?Tygodnika Wile?skiego”, słynny badacz przeszło?ci Polski i Litwy, był postaci? do?? znan? w Wilnie, tote? podwile?skie Jaszuny z czasem staj? si? ch?tnie odwiedzanym miejscem przez przedstawicieli owczesnej inteligencji wile?skiej. Rola Jaszun jeszcze bardziej wzrosła po zbli?eniu si? Bali?skich ze ?niadeckimi. W 1820 roku Michał Bali?ski zawarł zwi?zek mał?e?ski z Zofi? ?niadeck?, cork? profesora J?drzeja ?niadeckiego i bratanic? profesora, emerytowanego rektora Uniwersytetu Wile?skiego Jana ?niadeckiego. W 1824 roku ust?puj?cy ze słu?by Jan ?niadecki postanowił zamieszka? w Jaszunach, w tym te? roku rozpocz?to tu budow? nowego murowanego pałacu według projektu prof. Karola Podczaszy?skiego. Budynek w stylu po?nego klasycyzmu uko?czono w 1828 roku, procz pałacu w s?siedztwie powstały utrzymane w podobnym stylu zabudowania gospodarcze i park krajobrazowy. Trudno jest wymieni? wszystkich go?ci, ktorych niejednokrotnie witały Jaszuny. Bardziej znani to: Tomasz Zan, Juliusz Słowacki, Antoni Edward Odyniec, Jozef Mianowski, ks. Jundziłł, biskup B. Kł?giewicz, Wawrzyniec Puttkamer z Bolcienik, ks. Paweł Brzostowski z Turgiel. Dla go?ci Bali?scy organizowali słynne polowania, wieczory poetyckie i inne rozrywki. Bali?scy dbali tak?e o rozwoj przemysłowy swego maj?tku, zatem ju? w I połowie XIX wieku uruchomiono tu przetworstwo drewna ? działały tartaki, fabryka terpentyny i gontow. Z czasem zbudowano te? mechaniczn? ku?ni? ? hamerni? i odlewni? wyrobow miedzianych. Po ?mierci Michała Bali?skiego (w 1864 roku) Jaszuny odziedziczył jego syn Konstanty, natomiast ostatnimi wła?cicielami maj?tku przed 1939 rokiem byli Aleksander i Anna z Bali?skich Pere?wiet ? Sołtanowie.
Bunt ?eligowskiego i II Rzeczpospolita
[
edytuj
|
edytuj kod
]
W pa?dzierniku 1920 r. Jaszuny i
Wile?szczyzna
stały si? scen? ?buntu” ?eligowskiego. Dla rownowagi Litwini probowali w tym samym czasie zaj??
Augustow
i cz???
Suwalszczyzny
. Na interesuj?cym nas obszarze Litwini atakowali wojska polskie, korzystaj?c ze wsparcia sowietow. Np. pod wioskami Waryszki, Butwida?ce, Krumi?ce i Dziechciary (dzi? rejon ora?ski). 6 wrze?nia
Jozef Piłsudski
wydaje rozkaz o wstrzymaniu działa? wojennych przeciwko wojskom litewskim na odcinku od granicy pruskiej do wsi Poturce (na zachod od
Ejszyszek
). Tego dnia III brygada jazdy zajmowała rejon na połnoc od Ejszyszek, gdzie tak?e grupował si? 201 pułk piechoty.
Akcja ?eligowskiego, maj?ca na celu opanowanie Wilna przez zbuntowane polskie oddziały, opierała si? na dora?nie utworzonej grupie ?Bieniakonie”, w skład ktorej wchodziła
1 Dywizja Litewsko-Białoruska
, ponadto 3 brygada jazdy, 3 Dyw. Piechoty Legionow, 211 i 13 pułki ułanow. 6 pa?dziernika 1920 wojska osi?gn?ły rejon Butryma?cow, Ejszyszek i Taboryszek. 7 pa?dziernika na linii małe Sałki ?Małe Soleczniki -?łoukty były ustawione dwie kompanie 44 pułku piechoty, pozostałe siły z tej formacji rozmieszczone były na połnoc od Wisi?cz?. ?eligowski nakazał i brygadzie Litewsko Białoruskiej osi?gn?? rejon Tereszyszki- ?lizuny- Halina. Sztab miła kwaterowa? w ?li?unach. Oddział mjr Ko?ciałkowskiego osi?gn?? rejon ?egarynie ?Popiszki ?Rudniki. II brygada litewsko białoruska miała osi?gn?? rejon Kiejdzie- Wojcieszuny- Czetyrki ? sztab miał kwaterowa? w Jaszunach. Szpital miał by? przesuni?ty z Borc do Małych Solecznik. 8 pa?dziernika ?eligowski wydał rozkaz:
- Zwa?ywszy, ze zawarte z rz?dem kowie?skim linie rozejmowe z gory i na niekorzy?? nas mieszka?cow Ziemi: Wile?skiej, Grodzie?skiej i Lidzkiej, nasz kraj wraz z polskim Wilnem przys?dzaj? Litwinom, postanowiłem z or??em w reku prawo stanowienia mieszka?cow mojej Ojczyzny broni? i obj?łem dowodztwo nad ?ołnierzami z tych ziem pochodz?cymi. /stop/ Nie maj?c mo?liwo?ci post?powania wbrew własnemu sumieniu i [w] poczuciu obowi?zku obywatelskiego z ?alem zgłaszam zwolnienie z obowi?zku słu?by i dtwa grupy.
?eligowski rozpocz?ł marsz na Jaszuny. Atak prowadzono trzema kolumnami działaj?cymi w pasie na szeroko?ci 20 km, 8 pa?dziernika osi?gni?to lini? Gierwiszki- Koniuchy- Bieniakonie. Na lewym skrzydle grupa mjra M. Ko?ciałkowskiego kierowała si? przez Puszcz? Rudnick? w rejon Popiszek i Rudnik. Dywizja Litewsko Białoruska przesuwała si? po obu stronach traktu lidzkiego, a 1 Brygada pod dowodztwem płk Władysława Bejnara skierowana została do rejonu Taraszyszki -?li?uny. 2 Brygada Litewsko-Białoruska pod dowodztwem płk Rybickiego szła w kierunku Jaszun i Turgieli. Dowodztwo litewskie nakazało swoim oddziałom podj?? obron? na linii: Czarny Bor- Słomianka -Kinelowka. ?eligowski d??ył do sforsowania Mereczanki. Przed godzin? 11 ?t? artyleria ?eligowskiego ostrzeliwała rejon stacji Stasiły. Około południa marsz wojsk polskich został powstrzymany skutecznym ogniem artylerii litewskiej. Po dwugodzinnej walce, o godz. 16 wojska polskie sforsowały rzek? Mereczank? w rejonie mostu kolejowego. Po obydwu stronach byli zabici i ranni, ale straty litewskie były bardziej dotkliwe. W Jaszunach pojmanym oficerom litewskim gen. ?eligowski powiedział: ?Polacy nie chc? wojny z Litwinami, tylko po prostu wracaj? po wojnie do swoich domow” Na linii Kiejdzie-Porudomino-Popiszki marsz został chwilowo wstrzymany. Wieczorem, w ?li?unach ?eligowski wydał rozkaz nr 342, w ktorym wyznaczył zadania na dzie? nast?pny. Oddziały ?eligowskiego wyruszyły do boju o Wilno nast?pnego dnia o 5 rano, by po południu wkroczy? do miasta.
Ko?cioł ?w. Anny
Przez par? wiekow Jaszuny nale?ały do parafii rudnickiej. Kaplica zbudowana na pocz?tku XVIII wieku istniała ponad sto lat. W I połowie XIX wieku, z przyczyny braku w osiedlu ?wi?tyni, Bali?scy otworzyli prowizoryczn? kapliczk? w jednej z komnat swego pałacu, ktora prawdopodobnie słu?yła okolicznym wiernym do okresu mi?dzywojennego XX wieku. W latach dwudziestych, z inicjatywy Marii Bali?skiej i miejscowej ludno?ci, podj?to decyzj? budowy nowego ko?cioła w Jaszunach. Koszty budowy w znacznej cz??ci opłacono z konta Pere?wiet ? Sołtanow. Drewniany ko?cioł ?w. Anny w stylu staropolskim uko?czono jesieni? 1928 roku. W tym?e okresie powstała samodzielna parafia jaszu?ska.
W 1929 roku w Jaszunach mieszkało 612 osob; miasteczko nale?ało do gminy solecznickiej, ale miało s?d pokoju.
II wojna ?wiatowa i okres powojenny
[
edytuj
|
edytuj kod
]
W czasie
kampanii wrze?niowej
stacjonowały tu
151.
[1]
i
152. eskadry my?liwskie
[2]
.
25 wrze?nia
1941
roku
Niemcy
i członkowie litewskiego Sonderkomando nr 3 dokonali egzekucji jaszu?skich
?ydow
, a miało to miejsce koło wioski Gaj. Zamordowano wtedy 575 osob (215 m??czyzn, 229 kobiet i 131 dzieci).
Po
II wojnie ?wiatowej
i utracie miasta przez Polsk?, do 1 listopada 1946 z rejonu jaszu?skiego w obecne granice Polski
wysiedlono
ok. 7,4 tys. Polakow, natomiast ponad 26 tys. zarejestrowanych do przesiedlenia Polakow pozostało w rejonie
[3]
.
Pałac w Jaszunach na rysunku
Napoleona Ordy
Pałac otoczony jest 25-hektarowym parkiem (ochronie podlega 22,6 ha). Park zało?ony został w okresie budowy pałacu, pod koniec XIX w. znacznie poszerzony za spraw? Pawłowicza, ktory był ogrodnikiem. Park przylegał do sadu owocowego. Jedna z polanek w jaszu?skim parku nazywa si? ?polank? Juliusza Słowackiego”. Młody Juliusz posadził tu brzoz?, a akcja I aktu ?Kordiana” rozgrywa si? w Jaszunach. Słowacki był w Jaszunach co najmniej trzykrotnie: w ko?cu grudnia 1827 roku, sp?dzaj?c ?wi?ta u Bali?skich. Nast?pnie 24 czerwca 1828 roku i na pocz?tku lipca tego? roku.
Mickiewicz raczej nie bywał we dworze w Jaszunach ze wzgl?du na konflikt z prof. Janem ?niadeckim.
W pałacu odbywa si? festiwal ?Muzyka w Pałacu Bali?skich w Jaszunach".
[4]
Cmentarz Bali?skich i ?niadeckich
[
edytuj
|
edytuj kod
]
Tu? za starym parkiem, na Borku nad
Mereczank?
, znajduje si? cmentarz rodzinny wła?cicieli maj?tku (otoczony wysokim, kamiennym murem), na ktorym pochowani zostali m.in.
Jan ?niadecki
(1756-1830), rektor
Uniwersytetu Wile?skiego
, profesor astronomii i matematyki,
Michał Bali?ski
(1794-1864), historyk i literat, Zofia Bali?ska (1798-1880),
Jan Bali?ski
(1824-1902), psychiatra, w latach 1855-1880 profesor Akademii Wojskowej w Petersburgu, Konstanty Bali?ski, Julia Bali?ska, Tomasz Łukianowicz. Ostatni pochowek miał miejsce w 1937 roku. Pochowano wtedy Gabriel? Łukaszewicz. Cmentarzyk ma powierzchni? ok. 3 arow. Jest tu co najmniej 18 oznakowanych grobow, w tym 14 z zachowanymi kamiennymi nagrobkami.
Polskie Gimnazjum im. Michała Bali?skiego
W Jaszunach działaj? a? trzy szkoły ?rednie ? polska im. Michała Bali?skiego, rosyjska ?Jedynka” oraz litewska ?Au?ros”. W sumie do szkoł w Jaszunach ucz?szcza około 900 uczniow. Jest i litewsko-polskie przedszkole. Szkoła w Jaszunach powstała na pocz?tku XX wieku. Pierwsza nauczycielka miejscowych dzieci, Katarzyna Rodziewicz, spoczywa na jaszu?skim starym cmentarzu. Kolejna ?uczitielnica” ? bo były lata carskiej Rosji ? Jelena Władimirska, za swoj szlachetny trud została odznaczona ?miedalju za usierdije”. Od roku 1954 szkoła w Jaszunach miała status ?redniej i w pewnym okresie była trojj?zyczn? (polsko-rosyjsko-litewska), jak wi?kszo?? ?rednich na tych terenach. W 1991 roku szkoła litewska przeniosła si? do innego budynku a wkrotce władze litewskie wybudowały olbrzymi budynek na potrzeby miasteczka, w ktorym rodzin litewskich doliczy? si? mo?na naprawd? niewiele.
W 1994 roku nast?pił podział polskiej i rosyjskiej szkoły. Powstały dwie biblioteki, dwa muzea szkolne, w jednym z ktorych akcentuje si? staroobrz?dowe zwyczaje wsi Gaj, za? w drugim ? dawn? ?wietno?? zamieszkałych tu rodzin ?niadeckich, Bali?skich.
Dzi? szkoły maj? wspolne pracownie przedmiotowe, ucz? si? pod wspolnym dachem, ktory ufundowała Jaszu?skiej Szkole ?redniej im. M. Bali?skiego ?Wspolnota Polska”. Dyrektorem szkoły jest Kazimierz Karpicz.
W 2002 r. w szkole im. M. Bali?skiego uczyło si? 343 uczniow, 20 kompletow klas plus zerowka. Ponad 50% dzieci doje?d?ało do szkoły spoza Jaszun. Zespoł nauczycielski stanowi 39 osob, z ktorych prawie połowa nie tylko w tej szkole pracuje. W szkole działa zespoł dzieci?cy ?Gromada”, szkoła muzyczna, klub sportowy. W muzeum szkolnym mo?emy si? zapozna? z histori? Jaszun i ich byłych wła?cicieli. Uczniowie opiekuj? si? m.in. cmentarzem.
Starostwo
- Mieczysław Machulak,
W stron? Solecznik
, wyd. Apla, Krosno, 2005.