Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Epoka ?elaza
? okres dziejow ludzko?ci nast?puj?cy po
epoce br?zu
, w ktorej
?elazo
stało si? głownym surowcem w wytwarzaniu
narz?dzi
. Ramy czasowe epoki ?elaza s? ro?ne i uzale?nione
od
stref geograficznych
, zro?nicowania
kulturowego
i rozwoju społeczno-gospodarczego. W znaczeniu historycznym trwa do dzi? (w sensie archeologicznym sko?czyła si? w XIII w.)
[1]
.
?elazo jest materiałem znacznie bardziej dost?pnym ni?
br?z
. Najpopularniejszym surowcem do wytwarzania ?elaza w staro?ytno?ci były tzw.
rudy darniowe
oraz błotne, w ktorych zawarto?? ?elaza wahała si? od 30% do 50%. Wyst?powały one przy powierzchni, wi?c były bardzo łatwe w eksploatacji. Rzadko si?gano do gł?bszych pokładow rud ?elaza, gdy? wi?zało si? to z czasochłonnymi metodami gorniczymi. ?elazo otrzymywano poprzez termiczn?
redukcj?
tlenkow zawartych w rudzie i oddzielenie czystego surowca od zanieczyszcze?, w tym celu po wydobyciu rudy segregowano oraz oczyszczano
konkrecje
nast?pnie poddaj?c je procesowi pra?enia z
w?glem drzewnym
. W najwcze?niejszym okresie wytopu dokonywano w ogniskach otwartych, a dopiero z biegiem czasu stosowano do wytopu
dymarki
. ?elazo umieszczano w piecu warstwowo na przemian z
w?glem drzewnym
. Nast?pnie rozgrzewano piec do temperatury 1300 stopni, poniewa? wtedy dochodziło do redukcji tlenkow i utworzenia si? metalu. W wyniku tego procesu otrzymywano metal w postaci łupki, zanieczyszczonej w?glem drzewnym. Nast?pnie w celu pozbycia si? zanieczyszcze? przekuwano i podgrzewano łupki. ?elazo poddawano dalszej obrobce.
Bardzo wa?ne w po?niejszym procesie obrobki ?elaza było
naw?glanie
oraz
hartowanie
.
Najstarsze wyroby z kutego ?elaza (głownie pochodzenia
meteorytowego
), pochodz? z XV i XIV wieku p.n.e. z terenow
pa?stwa Hetytow
(Azja Mniejsza), sk?d po roku 1180 p.n.e. ?elazo przez
Palestyn?
dotarło do
Egiptu
, i dalej do
Mezopotamii
i Iranu. Nast?pnie na
Kaukaz
, w XII w p.n.e. do Grecji oraz w XI?X w. p.n.e. do Italii. Do dalszych cz??ci Europy ?elazo dotarło przez
Połwysep Bałka?ski
oraz Kaukaz.
Orientacyjny zasi?g kultur: łu?yckiej, miłogradzkiej i czarnoleskiej
Do najwa?niejszych europejskich kultur epoki ?elaza nale??:
Na terenach dzisiejszej Polski, wyro?nia si? podział epoki ?elaza na nast?puj?ce okresy
[2]
:
1.
Okres halsztacki
? zwany wczesn? epok? ?elaza dzieli si? na podokres
- C (700?600 p.n.e.)
- D (600?550/400 p.n.e.)
2.
Okres late?ski
? zwany te? przedrzymskim dzieli si? na podokresy:
- A (480?420) ? wczesny okres late?ski
- B (420?250/260 p.n.e.) ? wczesny okres late?ski, z fazami:
- B
1
(420?330 p.n.e.)
- B
2
(330?260/250 p.n.e.)
- C (260/250?120 p.n.e.) ? ?rodkowy okres late?ski, z fazami
- C
1
(260/250?220 p.n.e.)
- C
2
(220?120 p.n.e.)
- D (120 p.n.e.?0) ? po?ny okres late?ski, z fazami:
- D
1
(120?60 p.n.e.)
- D
2
(60 p.n.e.?0)
3.
Okres wpływow rzymskich
? zwany te? rzymskim dzieli si? na podokresy:
- A (200/180 p.n.e.?20 n.e.) ? młodszy okres przedrzymski, ktory pokrywa si? w połowie ze ?rodkowym (C) i po?nym okresem late?skim (D). Dzieli si? na fazy:
- A
1
(200/180?100 p.n.e.)
- A
2
(100?20 p.n.e.)
- A
3
(20 p.n.e.?20 n.e.)
- B (20?150 n.e.) ? wczesny okres wpływow rzymskich, z fazami:
- B
1
(20?75 n.e.) ? dzieli si? na stadia A, B, C
- B
2
(75?150 n.e.) ? dzieli si? na stadia A i B
- B
2a
(75?100 n.e.)
- B
2b
(100?150 n.e.)
- C (150?375 n.e.) ? po?ny okres wpływow rzymskich, z fazami:
- C
1
(150?250 n.e.) ? dzieli si? na stadia A i B
- C
2
(250?325 n.e.)
- C
3
(325?375 n.e.)
4.
Okres w?drowek ludow
? okres uznawany za kontynuacj? okresu rzymskiego dlatego wyro?niamy podokres:
- D (375?450/475 n.e.) ? wczesny okres w?drowek ludow, z fazami: D1, D2, D3
- E (450/475?650 n.e.) ? po?ny okres w?drowek ludow, z fazami:
- E
1
(450/475?525 n.e.)
- E
2
(525?600 n.e.) ? dzieli si? na stadia A i B
- E
3
(600?650 n.e.)
- F (650?800 n.e.) ? wczesna faza wczesnego ?redniowiecza
