Ba?ska Bystrzyca

Banska Bystrica

Rynek
Herb Flaga
Pa?stwo	Słowacja
Kraj	ba?skobystrzycki
Powiat	Ba?ska Bystrzyca
Data zało?enia	1255
Burmistrz	Jan Nosko [1]
Powierzchnia	103,38 [2] km²
Wysoko??	368 [3] m n.p.m.
Populacja  ( 2023 ) ? liczba ludno?ci ? g?sto??	74 065 [4] 719 [5] os./km²
Nr kierunkowy	+421 48 [3]
Kod pocztowy	974 01 [3]
Tablice rejestracyjne	BB
Podział miasta	18 dzielnic
Poło?enie na mapie kraju ba?skobystrzyckiego Ba?ska Bystrzyca
Poło?enie na mapie Słowacji Ba?ska Bystrzyca
48°44′10″N   19°08′46″E / 48,736111   19,146111
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodro?ach
Strona internetowa

Ba?ska Bystrzyca ( słow.   Banska Bystrica , w?g.   Besztercebanya , niem.   Neusohl , łac.   Neosolium ) ? miasto w ?rodkowej Słowacji , w tradycyjnym regionie Horehronie . Pod koniec 2019 roku, z liczb? mieszka?cow wynosz?c? około 78 tys., Ba?ska Bystrzyca zajmowała pi?te miejsce w?rod najludniejszych słowackich miast . O?rodek administracyjny kraju ba?skobystrzyckiego i powiatu Ba?ska Bystrzyca .

Poło?enie [ edytuj | edytuj kod ]

Ba?ska Bystrzyca le?y na wysoko?ci 350 m n.p.m. nad gornym Hronem , w Kotlinie Ba?skobystrzyckiej , otoczona przez Gory Kremnickie od zachodu, Wielk? Fatr? i Starohorskie Wierchy od połnocy oraz Rudawy Weporskie i Po?an? od wschodu. Powierzchnia miasta wynosi 103,376 km².

Podział administracyjny [ edytuj | edytuj kod ]

Miasto dzieli si? na dzielnice:

1. Banska Bystrica ,
2. Fon?orda (w?g. Foncsorda ),
3. Ilia? (w?g. Illesfalva ), przył?czona w 1966,
4. Jakub (niem. Sankt Jakob , w?g. Szentjakabfalva ),
5. Kostiviarska (niem. Kostfuhrersdorf , w?g. Kiselesd ),
6. Kra?ova (niem. Konigsdorf , w?g. Garamkiralyfalva ), przył?czona w 1966,
7. Kremni?ka (w?g. Keremcse ),
8. Kynce?ova (w?g. Goncolfalva ),
9. Majer (niem. Mayersdorf , w?g. Majorfalva ), przył?czona w 1966,
10. Podlavice (niem. Podlawitz , w?g. Pallos ), przył?czona w 1966,
11. Radva? (niem. Burgstadtl / Radwan , w?g. Radvany ), przył?czona w 1966,
12. Rakytovce (niem. Hansdorf ?, w?g. Rakolc ),
13. Rudlova (niem. Rudolphsdorf , w?g. Rudlo ), przył?czona w 1966,
14. Sasova (niem. Sachsendorf , w?g. Zolyomszaszfalu ), przył?czona w 1966,
15. Senica (niem. Senitz , w?g. Szenas ),
16. Skubin (w?g. Szakbeny ), przył?czona w 1966,
17. ?alkova (niem. Schalksdorf , w?g. Garamsalfalva ),
18. U?anka (niem. Ulmannsdorf , w?g. Olmanyfalva ), przył?czona w 1979.

Historia [ edytuj | edytuj kod ]

Osadnictwo w okolicach Ba?skiej Bystrzycy datuje si? jeszcze z epoki kamienia i trwa w epoce br?zu oraz w czasach celtyckich . Pocz?tki dziejow miasta zwi?zane s? z obfitymi niegdy? zło?ami surowcow mineralnych, wyst?puj?cych w okolicy: złota , srebra , rudy ?elaza , a przede wszystkim miedzi . Na stanowisku archeologicznym ?pania Dolina znaleziono narz?dzia gornicze z XX?XVII wieku p.n.e.

Osada Ba?ska Bystrzyca została zało?ona przez Słowian ? prawdopodobnie przez przodkow dzisiejszych Słowakow ? w XII w. Ju? wtedy do miasta ?ci?gali liczni niemieccy gornicy i rzemie?lnicy. Po niszczycielskim naje?dzie tatarskim z 1241 r. krol W?gier Bela IV ju? w nast?pnych latach osobi?cie zapraszał do cz??ciowo wyludnionych osad nowych przybyszow z krajow niemieckoj?zycznych. To na ich pro?b? Bela IV nadał osadzie w 1255 r. prawa miejskie. Chocia? zachował si? dokument, ktorym krol nadaje miastu liczne przywileje, spisany r?k? nadwornego wicekanclerza, magistra Smaragda, jednak nie jest on dokładnie datowany. Przewa?a pogl?d, ?e miasto otrzymało swe prawa przed 14 pa?dziernika 1255 r., jednak mo?liwa jest rownie? ka?da data do 31 grudnia tego roku ^[6] . Ba?ska Bystrzyca stała si? 13 w kolejno?ci miejscowo?ci? na terenie dzisiejszej Słowacji, ktora uzyskała krolewskie prawa miejskie (przed ni? były: Trnawa , Zwole? , Krupina , Stary Tekov , Spiskie Włochy , Jasov , Kri? (dzisiejszy ?ar nad Hronem ), Nitra , Koszyce , Babina , Dobra Niva i Ba?ska Szczawnica ).

Najwa?niejszym z przywilejow było prawo wydobywania złota, srebra i innych metali w całym komitacie zwole?skim, ktory obejmował wowczas rownie? tereny dzisiejszego Turca , Liptowa i Orawy . Najbardziej znanymi rodzinami mieszcza?skimi w XIII i XIV wieku byli Jungowie , Konigsbergerowie i Petermanowie, ktorzy przybyli z Saksonii . Im zawdzi?cza miasto swoje pierwsze domy, warsztaty rzemie?lnicze, drogi oraz najstarszy, roma?ski ko?cioł Naj?wi?tszej Marii Panny, usytuowany w centrum ^[7] . Miasto stało si? o?rodkiem gornictwa, chocia? prace wydobywcze w jego bezpo?rednim s?siedztwie trwały krotko i szybko wygasły. Głownymi o?rodkami wydobycia miedzi były niedalekie Stare Hory , ?pania Dolina oraz ?ubietova . Pocz?tkowo wydobywano złoto i srebro , od połowy XIV wieku głownie mied? , a tak?e rt?? i ołow . Poza gornictwem kwitły rzemiosło i handel. W po?nym ?redniowieczu miedziana Ba?ska Bystrzyca była uwa?ana za trzecie co do bogactwa miasto ?rodkowej Słowacji, po złotej Kremnicy i srebrnej Ba?skiej Szczawnicy . W XV wieku doszło do słowakizacji ludno?ci gorniczej, ktora dotychczas była czysto niemiecka.

W 1495 r. w Ba?skiej Bystrzycy augsburski bankier Jakob Fugger , zwany ?Bogatym” i pochodz?cy ze Spisza obywatel Krakowa Jan Thurzo zało?yli społk? handlow? Ungarischer Handel , ktora błyskawicznie osi?gn?ła ogromne obroty w handlu miedzi?, staj?c si? jednym z najwi?kszych przedsi?biorstw handlowych w owczesnym ?wiecie. Wyczerpanie najlepszych rud miedzi oraz zalewanie szybow przez wody podskorne doprowadziły jednak do stagnacji, a nast?pnie do kryzysu wydobycia. W 1589, pod gro?b? najazdow tureckich , miasto otoczono kamiennymi murami obronnymi. Ba?ska Bystrzyca nie została jednak bezpo?rednio zaatakowana przez Turkow. Została natomiast spalona w 1605 r. przez antyhabsburskich powsta?cow Stefana Bocskaya . Lutera?skie wowczas miasto prowadziło walk? jednocze?nie z katolickimi Habsburgami , Turkami i w?giersk? magnateri?. W sierpniu 1620 r. w Ba?skiej Bystrzycy obradował w?gierski sejm, na ktorym we wtorek, 25 tego miesi?ca, krolem W?gier wybrano protestanckiego ksi?cia Siedmiogrodu Gabora Bethlena . Ten jednak nie zdecydował si? ostatecznie na koronacj?, chocia? (jak chce tradycja) w?gierska koron? miał ze sob? ^[8] .

W XVIII wieku ubogie ju? zło?a miedzi sprawiły, ?e wi?ksze przedsi?wzi?cia manufakturowe stały si? nieopłacalne, co jednocze?nie wymusiło reorientacj? miejskiej gospodarki. Najpierw zacz?to eksploatacj? rud ?elaza , jednak rownie? te kopalnie zamkni?to w 1788 r. Rozpocz?to eksploatacj? drewna, wyrob papieru i płotna. W 1725 r. powstała pierwsza manufaktura płociennicza, w ?lad za ni? otwierano kolejne. Po wielkim po?arze w 1761 r. odbudowano miasto w stylu barokowym . W 1776 r. Ba?ska Bystrzyca stała si? siedzib? rzymskokatolickiego biskupstwa, a pod koniec XVIII wieku ? władz komitatu Zolyom ( Zwole? ). W czasach rewolucji przemysłowej w mie?cie rozwin?ły si? rownie? inne gał?zie przemysłu i gospodarki. W 1830 r. powstała pierwsza nowoczesna fabryka ( cukrownia ), w 1845 ? pierwsza kasa oszcz?dno?ci. W 1871 r. na dzisiejszym Moyzesovom namesti wybudowano nowy miejski browar . W 1873 r. otwarto lini? kolejow? do Zwolenia , a w 1884 ? do Podbrezovej (w kierunku Brezna ). Ostatecznie w Ba?skiej Bystrzycy rozwin?ł si? przede wszystkim przemysł drzewny i włokienniczy. W XIX wieku miasto było jednym z o?rodkow narodowego słowackiego ?ycia gospodarczego. W 1910 r. liczyło 10,8 tys. mieszka?cow, z czego 5,3 tys. W?grow , 4,4 tys. Słowakow i 0,9 tys. Niemcow .

W okresie mi?dzywojennym Ba?ska Bystrzyca została mocno dotkni?ta przez wielki kryzys gospodarczy. Pod koniec II wojny ?wiatowej , 29 sierpnia 1944 r., w Ba?skiej Bystrzycy rozpocz?ło si? słowackie powstanie narodowe . Przez blisko dwa nast?pne miesi?ce miasto było siedzib? władz politycznych, w tym Słowackiej Rady Narodowej i sztabu wojskowego powstania, w tym dowodztwa 1. Armii Czesko-Słowackiej na Słowacji (słow. Prva ?esko-slovenska armada na Slovensku ). Ju? we wrze?niu miasto było celem nalotow niemieckich, w trakcie ktorych zbombardowany został nadajnik powsta?czej radiostacji. Siły hitlerowskie zaj?ły Ba?sk? Bystrzyc?, z ktorej wycofały si? wszystkie organa władzy i oddziały powsta?cze, 27 pa?dziernika 1944 r. Niemieckie represje obj?ły ok. 2 tysi?ce mieszka?cow, ktorych wysłano do wi?zie? i obozow. Miasto spod okupacji niemieckiej wyzwoliły wojska radzieckie i rumu?skie 25 marca 1945 r.

Po wojnie miasto przeszło gwałtown? industrializacj? ? powstały zakłady energetyczne Energetik , elektrotechniczne Tesla , drzewiarskie Smre?ina , huty ?elaza Zavody SNP i wiele innych. W 1966 r. poszerzono granice miasta poprzez przył?czenie okolicznych wsi. W 1971 r. w jednej z nich, Radvani ? Kra?ovej, rozpocz?ł produkcj? du?y, nowoczesny browar ?Urpin”. Dla upami?tnienia wydarze? zwi?zanych z walk? Słowakow podczas słowackiego powstania narodowego wzniesiono w Ba?skiej Bystrzycy Pomnik-Muzeum Słowackiego Powstania Narodowego , ktorego oryginalna bryła jest wa?nym elementem architektonicznej panoramy miasta ^[9] .

Ba?ska Bystrzyca jest nowoczesnym o?rodkiem miejskim ?rodkowej Słowacji, w ktorym obok przemysłu dynamicznie rozwijaj? si? handel i usługi. Jest rownie? wa?nym o?rodkiem kulturalnym i o?wiatowym. Od 1992 działa tu Uniwersytet Mateja Bela .

Zabytki [ edytuj | edytuj kod ]

• Staromiejski rynek ( Namestie SNP ) otoczony gotyckimi , renesansowymi i barokowymi kamienicami mieszcza?skimi, z wie?? zegarow? z 1552,
• ko?cioł katedralny pw. ?w. Franciszka Ksawerego . Barokowy , z pocz?tkow XVIII w. Do katedry przylega budynek dawnego kolegium jezuickiego z 1695 r.
• Katolicki ko?cioł pw. Wniebowzi?cia NMP , zw. ?niemieckim”. Roma?sko - gotycki z XIII i XIV w., cz??ciowo zbarokizowany .
• Ko?cioł ?wi?tego Krzy?a , nazywany ?słowackim”, z ko?ca XV w.
• Ko?cioł ?wi?tej El?biety W?gierskiej (tzw. ?szpitalny”), gotycki z pocz?tkow XIV w.
• Po?nogotycki pałac ? tzw. Dom Macieja z 1479 r., obecnie mie?ci ekspozycj? Muzeum ?rodkowosłowackiego po?wi?con? historii miasta.
• Stary Ratusz , zwany te? Pretorium ? prosty, renesansowy w formie budynek z pocz?tku XVI w. z arkadow? loggi? , obok ko?cioła pw. Wniebowzi?cia NMP i barbakanu .
• Pozostało?ci murow obronnych: barbakan , trzy baszty (Pisarska, Banicka i Farska) oraz odcinek muru. Za murem, do ktorego przylega Dom Macieja, znajduje si? stary cmentarz katolicki.

W Ba?skiej Bystrzycy działa Muzeum Słowackiego Powstania Narodowego z du?? kolekcj? militariow, eksponowan? pod gołym niebem.

Gospodarka [ edytuj | edytuj kod ]

W mie?cie rozwin?ł si? przemysł maszynowy, elektrotechniczny, hutniczy, drzewny, włokienniczy, cementowy, poligraficzny oraz spo?ywczy.

Transport [ edytuj | edytuj kod ]

Przez Ba?sk? Bystrzyc? przebiega droga krajowa nr 66 z Brezna do Zwolenia . Ł?czy si? z ni? droga krajowa nr 59 z Ru?omberku . W mie?cie ko?czy si? biegn?ca z południa droga ekspresowa R1 . Z połnocy na południe przebiega przez Ba?sk? Bystrzyc? mi?dzynarodowa trasa E77 . Zbiegaj? si? tu na stacji kolejowej Banska Bystrica linie kolejowe z Tur?ianskich Teplic , Brezna i Zwolenia. 18 km na południe od Ba?skiej Bystrzycy w miasteczku Slia? znajduje si? niewielkie lotnisko.

Sport [ edytuj | edytuj kod ]

• HC 05 Banska Bystrica ? klub hokejowy
• FK Dukla Ba?ska Bystrzyca ? klub piłkarski
  • ?tadion SNP ? stadion
• Areal ?lty Piesok ? skocznia narciarska
• Skokanske mostiky Dukla ? skocznia narciarska

Postacie zwi?zane z miastem [ edytuj | edytuj kod ]

• Matej Bel (1684?1749) ? słowacki kaznodzieja ewangelicki, polihistor, pedagog i encyklopedysta, prekursor słowackiego o?wiecenia;
• Pa?o Bielik (1910?1983) ? słowacki aktor, scenarzysta i re?yser filmowy;
• Jan Cikker (1911?1989) ? słowacki kompozytor;
• Jozef Dekret-Matejovie (1774?1841) ? słowacki le?nik, pionier nowoczesnej gospodarki le?nej na terenie owczesnych W?gier;
• Eva Fislova (ur. 1981) ? słowacka tenisistka;
• Marek Hamsik (ur. 1987) ? słowacki piłkarz;
• Stefan Jung (ur. ok. 1409 zm. przed 1470) ? burmistrz w latach 1450?1454, s?dzia i przedsi?biorca;
• Karoly Kaan (1867?1940) ? w?gierski le?nik i pionier ochrony przyrody;
• Ivan Kor?ok ? minister spraw zagranicznych Słowacji
• Anastasija Ku?mina (ur. 1984) ? złota i srebrna medalistka olimpijska w biathlonie;
• Jan Lango? (1946?2006) ? słowacki polityk;
• Barbara Nedeljakova (ur. 1979) ? słowacka aktorka, znana m.in. z filmu Hostel ;
• Alena Prochazkova (ur. 1984) ? słowacka biegaczka narciarska;
• Chantal ?kamlova (ur. 1993) ? słowacka tenisistka;
• Jozef Gregor Tajovsky (1874?1940) ? słowacki pisarz, poeta i dramaturg;
• Karol Zechenter (1824?1908) ? słowacki pisarz i publicysta;
• Ladislav Hudec (Laszlo Hudec) (1893?1958) ? słowacko-w?gierski architekt, jeden z najwa?niejszych projektantow w mi?dzywojennym Szanghaju ;
• Juraj Mesik (ur. 1962) ? radny miasta w latach 1998?2002, wykładowca akademicki, działacz na polu ochrony ?rodowiska, polityk.

Miasta partnerskie [ edytuj | edytuj kod ]

• Alba , Włochy
• Ascoli Piceno , Włochy
• Budva , Czarnogora
• Charleston , Stany Zjednoczone
• Dabas , W?gry
• Durham , Wielka Brytania
• Halberstadt , Niemcy
• Herclijja , Izrael
• Hradec Kralove , Czechy
• Kova?ica , Serbia
• Larisa , Grecja
• Montana , Bułgaria
• Radom , Polska
• Saint-Etienne , Francja
• Salgotarjan , W?gry
• Tarnobrzeg , Polska
• Tuła , Rosja
• Vr?ac , Serbia
• Zadar , Chorwacja

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

• Bala? Jan: 750. v?ro?ie udelenia mastskych privilegii Banskej Bystrici , w: ?Bystricky Permon”, R. III, ?islo 1., Februar 2005, s. 1?2.
• Jurkovi? Emil: Gabriel Betlen a banskobystricky krajinsky snem , w: ?Bystricky Permon”, R. V, ?islo 3., Oktober 2007, s. 6?7.

Linki zewn?trzne [ edytuj | edytuj kod ]

• Oficjalna strona ( ang.  ?  słow. )
• Informacje o mie?cie ( ang. )
• Monika Vrzgula: Esej o mie?cie . [w:] inZine [on-line]. 2003-04-09. [dost?p 2006-02-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-06-28)]. ( słow. ) .
• Zamek miejski . [w:] Zamky.sk [on-line]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-09-09)]. ( słow. ) .
• Widok z satelity (Google Maps)
• Ba?ska Bystrzyca , [w:] Słownik geograficzny Krolestwa Polskiego , t. I: Aa ? Dereneczna, Warszawa 1880, s. 100   .