Po straszliwej w skutkach napoleo?skiej inwazji na Rosj? pa?stwa europejskie (ze Zjednoczonym Krolestwem na czele), ktore przez wiele lat ponosiły kl?ski w walce z Napoleonem, dostrzegły mo?liwo?? pokonania go we wspolnej akcji. Po zreorganizowaniu armii na wzor napoleo?ski, a nadto posiadaj?c ogromn? przewag? liczebn?, zdołały pokona? cesarza na terenie Niemiec ( Bitwa Narodow ) w roku 1813, a nast?pnie wkroczy? do Francji w roku 1814 ^[1] .

Ostatni akcent tej wojny, obrona Francji, był pokazem mistrzostwa Napoleona jako wodza; w ci?gu sze?ciodniowej kampanii , ktor? wielu historykow uwa?a za najwspanialszy okres w jego karierze jako wodza, zdołał w kilku bitwach pobi? wielokrotnie silniejszych przeciwnikow. Ostatecznie jednak, straciwszy swe najlepsze wojska w kampanii rosyjskiej i niemieckiej, nie był w stanie pokona? sił koalicji, ktore zaj?ły Pary? i zmusiły go do abdykacji ^[2] .

Osobny artykuł: Inwazja na Rosj? (1812) .

W roku 1812, po wycofaniu si? Imperatora Rosji Aleksandra I z umowy o blokadzie kontynentalnej, Napoleon ogłosił rozpocz?cie tzw. II wojny polskiej i uderzył na Rosj?. Grande Armee , licz?ca blisko 650 tys. ludzi (270 tys. Francuzow i setki tysi?cy ?ołnierzy z armii sojuszniczych), przekroczyła Niemen 23 czerwca. Rosjanie, po przegranej pod Smole?skiem unikaj?c bitew i stosuj?c taktyk? spalonej ziemi wycofywali si?, by wreszcie stan?? do rozstrzygaj?cego starcia u bram Moskwy . Po bitwie pod Borodino (7 wrze?nia) oddali Francuzom, był? stolic?, spalon? na rozkaz ksi?cia Raztopczyna ^[3] . Mogli dzi?ki temu ?miałym manewrem oderwa? si? od armii napoleo?skiej, zało?y? oboz warowny na południowy zachod od Moskwy i zagra?a? francuskim szlakom zaopatrzeniowym. Mimo zdobycia Moskwy, kierowanie pa?stwem nie zostało przerwane ? stolica od czasow Piotra I Wielkiego znajdowała si? w Petersburgu , a Moskwa była wa?nym miastem, ale nie stolic? Imperium Rosyjskiego . Napoleon, nie mog?c doczeka? si? parlamentariuszy imperatora rosyjskiego oraz pełny obaw przed mo?liwo?ci? zamkni?cia szlakow zaopatrzeniowych przez M.Kutuzowa , rozpocz?ł odwrot, ktory zmienił si? w kl?sk?. Straty poniesione przez Wielk? Armi? Napoleona si?gały 300 tys. zabitych i rannych w tym wielu Polakow, a mało brakowało, by Napoleon dostał si? do niewoli ^[4] . Kozacy zadowolili si? zrabowaniem jego taboru, nie d???c do pojmania Cesarza Francuzow. W listopadzie zaledwie 27 tys. ?ołnierzy przekroczyło mosty na Berezynie . Po dotarciu na Litw? Napoleon opu?cił armi?, by powroci? do Pary?a w celu przygotowania obrony przed nadci?gaj?cymi Rosjanami. Wbrew pozorom post?py przeciwnika nie były szybkie. Rosjanie stracili ponad 400 tys. ?ołnierzy i po?cig za Napoleonem nie był szybki, co pozwoliło Napoleonowi na zebranie nowej armii ^[5] .

Widz?c realne szanse na pokonanie słabego Napoleona, do wojny ponownie przyst?piły Prusy . Tymczasem cesarz nie pro?nował i wkrotce sw? armi? na wschodzie rozbudował z trzydziestu do stu trzydziestu, a nawet czterystu tysi?cy. W bitwach pod Lutzen (2 maja) i Budziszynem (20?22 maja 1813) pobił sprzymierzonych, ktorzy stracili razem ponad 40 tys. ludzi. W bitwach tych zaanga?owanych było po obu stronach ponad 250 tys. ?ołnierzy, co czyniło z nich jedne z najwi?kszych star? w historii wojen.

Konsekwencj? tej krotkiej kampanii było zawarcie zawieszenia broni, ktore trwało od 4 czerwca do 13 sierpnia 1813 r. Obie strony starały si? wykorzysta? ten czas na odbudow? sił. Sprzymierzonym udało si? przeci?gn?? na swoj? stron? Austri?, co zaowocowało postawieniem na nogi dwoch armii austriackich o liczebno?ci 300 tys. ludzi. Siły te doł?czyły do armii sprzymierzonych na terenie Niemiec. Teraz całkowita siła wojsk sprzymierzonych na ?rodkowoeuropejskim teatrze działa? wynosiła około 800 tys. ludzi w linii i dalsze 350 tys. w strategicznej rezerwie.

Napoleon zdołał zgromadzi? na obszarze działa? blisko 650 tys. ludzi, jednak tylko około 250 tys. znajdowało si? pod jego osobistym dowodztwem, dodatkowymi 120 tys. dowodził Oudinot , a 30 tys. Davout . Zwi?zek Re?ski oddał cesarzowi niewielkie ilo?ci wojsk, przede wszystkim z Saksonii i Bawarii . Ponadto na południu Krolestwo Neapolu Murata i Krolestwo Włoch Beauharnais’a dysponowało około 100 tys. ludzi pod broni?. Na Połwyspie Iberyjskim licz?ca 150?200 tys. ludzi armia francuska ponosiła kl?sk? za kl?sk? z r?k Hiszpanow, Brytyjczykow i Portugalczykow, ktorzy posiadali około 150 tys. wojska. Tak wi?c ł?cznie 900 tys. wojsk francuskich miało przed sob? milion ?ołnierzy w armiach sprzymierzonych (nie licz?c wymienionej powy?ej rezerwy strategicznej). Liczby te s? jednak myl?ce, bowiem wi?kszo?? wojsk niemieckich walcz?cych po stronie Napoleona biła si? niech?tnie, w ka?dej chwili gotowa przej?? na stron? koalicjantow. Tak wi?c w rzeczywisto?ci Napoleon mogł liczy? na nie wi?cej ni? 450 tys. wojska na terenie Niemiec, czyli połow? tego, co mieli przeciwnicy.

Gdy zawieszenie broni przestało obowi?zywa?, Napoleon miał szans? na przej?cie inicjatywy po bitwie pod Dreznem , gdzie pobił znacznie liczniejsz? armi? koalicyjn?, zadaj?c jej ogromne straty przy stosunkowo nieznacznych stratach własnych. Jednak?e bł?dy marszałkow, a tak?e zbyt wolne rozwijanie ofensywy przez niego samego, spowodowały zaprzepaszczenie skutkow wygranej. W wielkiej ? Bitwie Narodow ” stoczonej pod Lipskiem w Saksonii w dniach 16?19 pa?dziernika, 191 tys. ?ołnierzy Napoleona stawiło czoła ponad 450 tys. sprzymierzonych. Francuzi zostali pokonani i zmuszeni do wycofania si? za Ren .

W tym samym czasie toczyła si? tzw. ?kampania w Pirenejach”, jedna z naj?wietniejszych akcji wojennych Wellingtona . Siły przeciwnikow były mniej wi?cej rowne, a na dodatek Wellington walczył w znacznym oddaleniu od własnych baz zaopatrzeniowych. Zwyci??ał stosuj?c rzadko w tej wojnie stosowan? taktyk? manewrowo-uderzeniow?, w czym dorownywał samemu Napoleonowi.

Osobny artykuł: Wojna na Połwyspie Iberyjskim .

Gdy 7 pa?dziernika do Wellingtona dotarły wie?ci o ogromnej przewadze armii koalicyjnych nad Napoleonem na terytorium Niemiec, zdecydował on wkroczy? do Francji. 11 grudnia otoczony zewsz?d i zdesperowany Napoleon zgodził si? zawrze? osobny pokoj z Hiszpani?. Zgodnie z postanowieniami traktatu w Valencay uwolnił i uznał prawa do tronu Ferdynanda , w zamian za zako?czenie działa? wojennych. Hiszpanie nie dotrzymali postanowie? i walki toczyły si? nadal, ko?cz?c si? obl??eniem Tuluzy 10 kwietnia 1814 r., a wi?c ju? po abdykacji cesarza.

Po wycofaniu si? z Niemiec Napoleon, naciskany przez id?ce w trop armie sprzymierzonych, stoczył szereg zwyci?skich bitew (jak np. Bitwa pod Arcis-sur-Aube ) we Francji, ale był stale spychany przez przewa?aj?ce siły przeciwnikow. W lutym cesarz odbył tzw. kampani? sze?ciodniow? , jedn? z najbardziej błyskotliwych w jego karierze, kiedy to czterokrotnie pokonał siły przeciwnikow maszeruj?ce na Pary? . Nigdy jednak nie mogł wystawi? wi?cej ni? 70 tys. wojsk przeciwko ponad połmilionowej armii sprzymierzonych. Ci ostatni 9 marca zawarli tajny traktat w Chaumont zobowi?zuj?c si? pozosta? w koalicji do ostatecznego pokonania cesarza. W ko?cu ich armie po krotkiej obronie miasta wkroczyły 31 marca 1814 do Pary?a. Napoleon miał zamiar walczy? dalej, wydał nawet dekret o powołaniu pod bro? 900 tys. rekruta, ale było to nierealne. Poborowi napływali w minimalnej liczbie, a nadto brakowało dla nich broni, umundurowania, wyposa?enia. Sytuacja stała si? beznadziejna.

Napoleonowi zostawało walczy? do ko?ca lub podda? si?. Wybrał to pierwsze zapowiadaj?c marsz na Pary?. Jego ?ołnierze i młodsi oficerowie chcieli i?? z nim, ale zbuntowała si? generalicja. 4 kwietnia doszło do konfrontacji Napoleona z marszałkami, ktorym przewodził Ney . O?wiadczyli cesarzowi, ?e odmawiaj? udziału w samobojczej awanturze. Napoleon powiedział, ?e wojsko pojdzie za nim. Ney odparł, ?e wojsko pojdzie za swoimi generałami.

Wobec braku szans na dalsz? walk? Napoleon abdykował. Najpierw 6 kwietnia 1814 na rzecz krola Rzymu , a nast?pnie 12 ? bezwarunkowo. Na po?egnanie zwrocił si? w Fontainebleau do swych wiarusow: ?Oficerowie, podoficerowie, ?ołnierze mojej Starej Gwardii! Mowi? wam ??egnajcie”. Przez dwadzie?cia lat dawali?cie mi powody do zadowolenia. Zawsze was spotykałem na ?cie?kach chwały. [...]. Nie ubolewajcie nad moim losem. [...] Mogłem był umrze?. [...] Ale nie. Wybieram sposob honorowy. Opisz? wszystko czego?my dokonali” . 30 maja zawarty został traktat pokojowy z przedstawicielami nowego rz?du. Zwyci?zcy zesłali byłego cesarza na Elb? , po czym odtworzyli dynasti? Burbonow osadzaj?c na tronie Ludwika XVIII . Nast?pnie zwołali kongres wiede?ski , na ktorym cesarze i krolowie mieli wyznaczy? nowe granice Europy ^[6] .

• Napoleon Bonaparte
• rewolucja francuska

• David G. Chandler: The Illustrated Napoleon . New York: Henry Holt & Co, 1990. ISBN? 0-8050-0442-4 .
• Michel Franceschi, Ben Weider: The Wars Against Napoleon: Debunking the Myth of the Napoleonic Wars . New York: Savas Beatie, 2008. ISBN? 978-1-932714-37-1 .
• Marian Kukiel: Dzieje or??a polskiego w epoce napoleo?skiej 1795?1815 . Pozna?: 1912/repr. 1996. ISBN? 83-86600-51-9 . Brak numerow stron w ksi??ce
• Emil Marco de Saint-Hilaire: Historia Napoleona . Leon Rogalski (przekład). Gda?sk: Oficyna Wydawnicza FINNA, 2013. ISBN? 978-83-280-0826-7 .

• Napoleon, jego armie i taktyka (ang.) . web2.airmail.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-10-25)].