Marzanna to rownie? nazwa kukły przedstawiaj?cej bogini?, ktor? w rytualny sposob palono b?d? topiono w czasie wiosennego Jarego ?wi?ta , aby przywoła? wiosn?. Zwyczaj ten, zakorzeniony w obrz?dach ofiarnych , miał zapewni? urodzaj w nadchodz?cym roku. Zgodnie z opisanymi przez Jamesa Frazera zasadami magii sympatycznej wierzono, ?e zabicie postaci przedstawiaj?cej bogini? ?mierci spowoduje jednocze?nie usuni?cie efektow przez ni? wywołanych (zimy) i nadej?cie wiosny.

Kukł? wykonywano ze słomy , owijano białym płotnem , zdobiono wst??kami i koralami . Tradycja nakazywała, aby orszak zło?ony z kukły i dzieci z zielonymi gał?zkami jałowca w dłoniach, obszedł wszystkie domy we wsi. Po drodze podtapiano marzann? w ka?dej wodzie, jaka si? nadarzyła. Wieczorem kukł? przejmowała młodzie?. W ?wietle zapalonych gał?zek jałowca wyprowadzano marzann? ze wsi, podpalano i wrzucano do wody. Z topieniem Marzanny, rownie? obecnie, zwi?zane s? ro?ne przes?dy : nie wolno dotkn?? pływaj?cej w wodzie kukły, bo grozi to uschni?ciem r?ki, obejrzenie si? za siebie w drodze powrotnej mo?e spowodowa? chorob?, a potkni?cie i upadek ? ?mier? w ci?gu najbli?szego roku.

Chrze?cija?stwo probowało zakaza? tego starosłowia?skiego zwyczaju. W 1420 roku Synod Pozna?ski nakazywał duchowie?stwu: Nie dozwalajcie, aby w niedziel? odbywał si? zabobonny zwyczaj wynoszenia jakiej? postaci, ktor? ?mierci? nazywaj? i w kału?y topi? . Rodzima tradycja okazała si? jednak silniejsza. W konsekwencji na przełomie XVII i XVIII wieku probowano tradycj? topienia marzanny zast?pi? (w ?rod? przed Wielkanoc? ) zrzucaniem z wie?y ko?cielnej kukły symbolizuj?cej Judasza , co rownie? zako?czyło si? niepowodzeniem. Obecnie w Polsce obrz?d ł?czony jest z nastaniem kalendarzowej wiosny 21 marca lub z przypadaj?cym na ten wła?nie okres Jarym ?wi?tem.

Obrz?d topienia marzanny, ł?czony cz?sto z obnoszeniem gaika , pierwotnie odbywał si? w czwart? niedziel? Wielkiego Postu , tzw. biał? niedziel?. Dopiero w XX wieku zacz?to go celebrowa? w pierwszy dzie? kalendarzowej wiosny, tj. 21.03. Wi?kszo?? badaczy jest zgodna, ?e gaik (nazywany te? maikiem, nowym latkiem, nowym latem, gajem, chodzeniem z krolewn?) z kolei obnoszony był po domach du?o po?niej ni? obecnie, najprawdopodobniej tu? po Wielkiejnocy .

Topienie marzanny w zale?no?ci od regionu przybiera ro?ne formy. Zwykle jednak marzanna jest kukł?/lalk?, wykonan? cz?sto ze słomy, ubran? np. w stroj lokalny, łachmany, albo nawet stroj druhny. Marzanna mo?e by? upodobniona do młodej panny w wianku, ale te? do ?starej baby”. Owa kukła zwykle jest wyprowadzana poza miejscowo?? przez mieszka?cow (Jerzy Po?piech zauwa?a, ?e wcze?niej byli to doro?li mieszka?cy i dopiero z czasem, gdy obrz?d przekształcił si? w zabaw?, do pochodu doł?czyli młodzi), cz?sto przy ?piewie okoliczno?ciowych piosenek. W zale?no?ci od lokalnej tradycji rytuał po przybyciu na miejsce docelowe mo?e mie? ro?ny przebieg ? czasem najpierw rozszarpuje si? lalk?, zdziera z niej ubrania, a nast?pnie topi si? j? w jeziorze, rzece, stawie, a nawet kału?y; istniej? rownie? warianty, w ktorych marzanna ulega spaleniu lub te? najpierw si? j? podpala, a po?niej wrzuca do wody. Z obrz?dem zwi?zane s? ro?ne przes?dy, ktore ro?ni? si? lokalnie ? np. t? osob?, ktora po utopieniu marzanny ostatnia przybiegnie do wioski, jeszcze w tym roku czeka ?mier?. Warto zauwa?y?, ?e w niektorych miejscowo?ciach istnieje tradycja m?skiego odpowiednika marzanny, czyli marzanioka.

?Chodzenie z maikiem/gaikiem” (na ?l?sku: ?z goikiem”) to obrz?d polegaj?cy na obnoszeniu po domach gał?zi sosnowej lub całej choinki ozdobionej wst??kami, własnor?cznie wykonanymi ozdobami, skorupkami jajek czy kwiatami. W niektorych odmianach tego obrz?du do szczytu przywi?zuje si? lalk? lub obchodowi towarzyszy oprowadzanie ?ywej dziewczyny (st?d ?chodzenie z krolewn?”). Gaik przewa?nie obnoszony jest przez dziewcz?ta, ktore w odwiedzanych domach składaj? ?yczenia, ?piewaj? i ta?cz?. Według przekazow, dawniej gaikowi towarzyszyło rownie? zbieranie datkow.

Wspołcze?nie obrz?d cz?sto przybiera form? ?przyprowadzenia” do wsi ozdobionego gaika po utopieniu marzanny; ?rodła podaj?, ?e obrz?d zło?ony z dwoch cz??ci (zniszczenie kukły, a nast?pnie powrot z gaikiem) miał miejsce na Opolszczy?nie, w zachodniej cz??ci Krakowskiego, Podhala, na Słowacji, Morawach, w Czechach, na Łu?ycach, w południowych Niemczech (Turyngia, Frankonia) ^[4] . Gaik obnoszony bez wcze?niejszego zniszczenia Marzanny był obecny według XIX-wiecznych bada? Oskara Kolberga np. w Krakowskiem, Sandomierskiem i na Mazowszu (we wtorek wielkanocny) i w Małopolsce (pierwsze dni maja lub w czasie Zielonych ?wi?t ) ^[5] .

Nie wiadomo, od kiedy na ?l?sku kultywuje si? tradycj? topienia marzanny i chodzenia z gaikiem. Uwa?any przez ko?cioł za zwyczaj poga?ski i t?piony przez t? instytucj?, zdołał przetrwa? na ?l?sku nawet wowczas, gdy prawie zanikł w innych rejonach Polski ^[6] .

Badacze zwracaj? uwag?, ?e dawniej z własnor?cznie wykonan? marzann? chodziły jedynie kobiety i dziewcz?ta, a dopiero po?niej zwyczaj ten został przej?ty przez młodzie? i dzieci ^[7] . W niektorych regionach, m.in. w Gliwickiem i Raciborskiem za dziewcz?tami nios?cymi marzann? szli chłopcy nios?cy jej m?ski odpowiednik, marzanioka ^[8] .

Kukły były obnoszone po wsi. Przed kolejnymi domostwami, zwłaszcza tymi, gdzie mieszkały młode dziewcz?ta, ?piewano piosenki, czasem improwizowane. Gospodarze nagradzali ?piewaj?cych datkami w postaci pieni?dzy i jajek ^[9] . Nast?pnie pochod wychodził poza wie? i przy ?piewie szedł nad zbiornik wodny znajduj?cy si? w okolicy ? mogł to by? strumie?, staw, jezioro, a nawet kału?a. Je?li w pobli?u nie było ?adnego akwenu, lalk? palono, czasem najpierw rozdzieraj?c jej ubrania lub obrzucaj?c ?niegiem czy błotem ^[10] .

Powracano zwykle z gaikiem (goikiem), czyli przystrojon? jajkami i wst??kami choink?. Symbolizuj?ce wiosn? i rozkwit przyrody ?latko” wprowadzano do wsi przy wtorze pie?ni i ?ycze? pomy?lno?ci.

Wspołcze?nie obrz?d zatracił swoj sakralny charakter i stanowi rodzaj zabawy, celebracji pocz?tku wiosny. Tak jak w pozostałych cz??ciach Polski, obchodzi si? go w okolicach pierwszego dnia kalendarzowej wiosny, tj. 21.03. Uczestniczy w nim głownie młodzie? szkolna i dzieci oraz lokalne zespoły folklorystyczne. Przebieg obrz?du jest w zasadzie do?? podobny ? pochod dzieci i dorosłych, zarowno m??czyzn, jak i kobiet, niesie własnor?cznie zrobione marzanny i marzanioki nad wod?, gdzie przy tradycyjnych pie?niach wrzuca si? kukły do wody. Czasem najpierw si? je podpala albo nadszarpuje ich stroje. W drodze powrotnej na plan pierwszy wysuwaj? si? goiki przystrojone wst??kami i wydmuszkami. Pochod wraca do wsi, ?piewaj?c piosenki. Nast?pnie w niektorych miejscowo?ciach, jak np. w Brynicy (cz??? Miasteczka ?l?skiego ), ?wi?tuje si? pocz?tek wiosny, organizuj?c biesiad? ^[11] .

Marzaniok

1. Marzanioku, marzanioku,/ty stary pro?nioku, ty stary pro?nioku,/przez cały rok z nami byłe?,/a nic nie robieły?/przez rok cały z nami byłe?, nic nie robieły?. 2. Ino? latał za dziołchami za tymi szfarnymi, za tymi szfarnymi,/ galotami potrz?sałe? tymi łotanymi,/ galotami potrz?sałe? tymi łotanymi. 3. Piwko tyz ci smakowało z kufla i butelki, z kufla i butelki,/ wypijałe? tego wiela cho? ?e? chop nie wielki,/wypijałe? tego wiela cho? ?e? chop nie wielki. 4. Za to teraz mizeroku płynu ci nie braknie, płynu ci nie braknie/ w Brynicy cie utopimy, do morza wy?lemy,/ w Brynicy cie utopimy, do morza wy?lemy. 5. Zamiast ciebie łochlaptusie, wiosna zaproszymy, wiosna zaproszymy/ i rado?nie Goikami droga ustrojymy/i rado?nie Goikami droga ustrojymy ^[a] .

Zaszumiały

1. Zaszumiały lasy, popłyn?ły wody, popłyn?ły wody, wiosenka/ wiosenka popłyn?ły lody, wiosenka, wiosenka popłyn?ły lod. 2. Po szerokim lesie, głos si? ptasz?t niesie, głos si? ptasz?t niesie/ wiosenka, wiosenka głos si? ptasz?t niesie ^[a] .

Goik

1. Do tego tu domu wstympujymy,/ szcz??cio, zdrowio winszujymy/ na tyn nowy roczek co nom doł Pon Bocek,/nasz Goik zielony piyknie ustrojony. 2. Na naszym Goiku malowane jajka,/ co je malowała Brynicko kaczmarka,/ cało noc nie spala ino malowała,/ nasz Goik zielony piyknie ustrojony. 3. Na tym placu jest tu gnotek/ jest tu Maryjka, jak ro?owy kwiotek./ Nasz Goik zielony piyknie ustrojony, nasz Goik zielony piyknie ustrojony. 4. Nsz gospodarzyk mo wysoko copka, doł se swoi Pani wybudowa? klotka, coby w ni siedziała, z lud?mi nie godała,/ nasz Goik zielony piyknie ustrojony. 5. Ale łona na to nic nie zwa?ała,/ z kim zeszła to se pogadała./ nasz Goik zielony piyknie ustrojony, nasz Goik zielony piyknie ustrojony. 6. Na tym placu jest tu piosek,/ jest tu Francik taki łobejscosek./ nasz Goik zielony piyknie ustrojony, nasz Goik zielony piyknie ustrojony./ Z Panym Bogiem ju? idymy ju? tu wiency nie przydymy, a? na drugi roczek je?li do?yjymy, a? na drugi roczek je?li do?yjymy ^[b] .

Badacze kład? nacisk na symbolik? marzanny nie jako zimy, a słowia?skiej bogini. Po?niejsze skojarzenie marzanny ze ?mierci? (w niektorych rejonach nazywana jest ona ??miercich?”) spłyciło znaczenie i rang? bogini, ktora była pani? nie tylko ?mierci, ale i ?ycia, władaj?c cał? natur?. Jej utopienie w wodzie (woda ma w cyklu obrz?dow zwi?zanych z porami roku niezwykle istotne znaczenie, a jej wagi w rytuale zwi?zanym z bogini? wody nie sposob pomin??) jest przez badaczy rozumiane jako symboliczne zej?cie do podziemi, by potem odrodzi? si? na nowo ^[12] .

Niektorzy naukowcy zauwa?aj? z kolei, ?e utopienie marzanny ma charakter ofiarny i mo?e by? odczytywane jako zło?enie ofiary zimie, by odeszła albo ? jak proponuj? autorzy ?Wyrzeczyska” ^[13] ? jako ofiara dla demonow wody, ktorych przychylno?? była konieczna, by zapewni? rolnikom plony w nadchodz?cej wio?nie.

• Kostroma
• Mara ? demon ?mierci
• Wieszanie Judasza (Judasz, Judaszki) ? ludowy zwyczaj zwi?zany z chrze?cija?skim ?wi?tem Wielkanocy
• Ziuzia ? słowia?skie bostwo zimy
• Ofiary Argejskie

• T. Ciołek, J. Ol?dzki, A. Zadro?y?ska, Wyrzeczysko. O ?wi?towaniu w Polsce, Ludowa Społdzielnia Wydawnicza, 1976, s. 151-167.
• Aleksander Gieysztor : Mitologia Słowian . Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego , 2006. ISBN? 83-235-0234-X . Brak numerow stron w ksi??ce
• Jerzy Po?piech: Zwyczaje i obrz?dy doroczne na ?l?sku . Opole: Instytut ?l?ski w Opolu, 1987.
• Zofia Staszczak, ?l?ska forma Marzanny i Gaika na tle porownawczym , Instytut ?l?ski w Opolu, Opole 1964.
• Marzanna. W: Paweł Szczepanik: Słowia?skie Za?wiaty. Wierzenia, wizje i mity . Szczecin: Wydawnictwo Triglav , 2018, s. 102?106, seria: Wszechnica Triglava. ISBN? 978-83-62586-73-8 .
• Andrzej Szyjewski: Religia Słowian . Krakow: Wydawnictwo WAM, 2003. ISBN? 83-7318-205-5 .

• Artykuł w ?Wiedzy i ?yciu” . archiwum.wiz.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-07-15)].