Pennsilfaani Deitsch
|
Gschwetzt in:
|
Amerikaa
(
Pennsilfaani
,
Ohio
),
Kanadaa
|
Schwetzer-Nummere:
|
as erschte Schprooch: baut 350.000
as zwette Schprooch: baut 50,000
|
Schtammbaam:
|
Indo-Yuropee'enisch
|
Deel Dialect Naame (Some overlaeppe):
|
Midwestern-deitsch
,
Bleenleit-deitsch
,
Kaericheleit-deitsch
,
Canadian-deitsch
,
Barrickskaundi-deitsch
,
Lechaakaundi-deitsch
, usw.
|
Codes
|
ISO 639-1
|
?
|
ISO 639-2(B)
|
gem
|
ISO 639-3
|
pdc
|
Die
Pennsilfaanisch Deitsch
Schprooch
/pens?lfaːn??da?t?/
, ass gwehnlich yuscht Deitsch heesst unnich die Pennsilfaanisch Deitsche, awwer aa Pennsylvania German odder Pennsylvania Dutch genennt watt in Englisch, iss en
Schprooch
, ass gschwetzt watt bei verleicht 300,000 Leit in meh wie 30 Schteets in die
USA
un in
Ontario
(
Kanadaa
). S'menscht vun die Schwetzer sinn heit
Amische
un
Fuhremennischte
, wu Deitsch aa heit noch schwetze zu ihre Kinner, awwer's hot aa en latt
Luthrische
un
Reformierte
un Leit vun en Wisch annre Gmeeschafte, wu die Mudderschprooch noch gschwetzt henn, dieweil ass sie Kinner waare.
Die erschte Deitsche henn
1683
in
Pennsylvaani
gsettelt. In sellem Yaahr henn sie 's
Schtettel
Deitscheschteddel
neegscht an
Filidelfi
gegrindt. Der Mann, wu die do erschte deitsche Settlers gfiehrt hot, waar der
Franz Daniel Pastorius
.
In sellre Zeit henn die Deitsche all ihre unnerschiddliche Dialects gschwetzt - un deel vunne henn enanner schier gaar net verschteh kenne. So darrich die Generations henn sie die Schprooche zammegmixt - aa mit
Englisch
- un mer kann verleicht saage, ass die Schprooch zimmlich gleich waar ganz iwwer Pennsylvaani in die Zeit zwischich
1785
un
1815
. Sidder selli Zeit kammer saage, ass die Deitsche im neie Land "Pennsylvaanisch-Deitsch" schwetze. Die Gegend, wu die Schprooch gschwetzt watt, heesse deel Leit sitter em 19. Yaahrhunnert
Pennsylvania Deitschland
odder aa "Pennsylvania Dutch Country".
S'menscht vun die Settlers warre vun en Weltdeel kumme gwest, ass
Kurpfalz
odder die
Pfalz
(Palatinate) gheesse watt. Un en "Paelzer" kann aa noch heit, am Aafang vum 21. Yaahrhunnert, zimmlich guud ausmache, was en Pennsylvaanisch-Deitscher am schwetze iss deweehe. Allzwee Schprooche sinn aa naach zehe Generations noch zimmlich gleich.
'S hot aa en latt pennsylvaanisch-deitsche
Blatznaame
.
Mer kann Deitsch in unnerschiddliche
pennsylvaanisch-deitsche Klasse
in Pennsylvaani lanne, un wammer die Mudderschprooch schun schwetzt, kammer zammekumme mit annere Mannsleit un Weibsleit in
Schwetzerei-Druppe
fer die Schprooch iewwe.
Fer en arrig katze Einleitung gewwe, Pennsylvaanisch-Deitsch hot drei Gschlechter, so wie Hochdeitsch. Ee Unnerschitt zwischich Hochdeitsch unn Pennsilfaanisch Deitsch iss ass Hochdeitsch vier Fall "Cases" hot, awwer Pennsilfaanisch Deitsch yuscht en Common Case unn en Dative Fall fer Nouns hot, unn fer d Ussproch, en Dative Fall, Nominative Fall unn Accusative Fall. Deel Leit duhn noch heidzedaags der Dative Fall yuuse (geweehnlich eldere Leit), awwer deel duhn nimmi der Dative Fall yuuse, wann sie schwetze, besonders is es so unnich die yungi Leit.
- Gewebbgleecher
- Do
kammer e Bissel Pennsylvanisch-Deitsch heere.
Entschtehung vum Pennsylvanisch-Deitsche naach der Theorie vum Werner H. Veith (1968)
[
Ennere
|
Quelltext bearbeiten
]
In die Gegend vum heidiche
Lengeschder Kaundi
, sinn im 18. Yaahrhunnert zwee unnerschiddliche Gruups von Dialect-Schwetzer zammekumme. Leit vun die
Schweiz
, die
Elsass
un vun
Wurttemberg
, un Eiwannnerer vun die
Pfalz
. Demit sie mitenanner schwetze henn kenne, hot bis ebaat 1800 en so-genannde "Misch-Mundart" (mixed dialect) entwickelt, ass mit die Zeit aagnumme warre is vun all die deitsche Settlers (bis ca. der Aafang vum 19.
Yaahrhunnert
). Des is es heidiche Pennsylvanisch-Deitsch. Selli Misch-Mundart, hot der
Wolfgang Veith
darrich sei Schtuddiess ausgfunne, iss neecher zu die Eastern Palatine Dialect, ass in die Gegend neegscht an die Schtadt vun
Mannheim
gschwetzt watt, ass s'iss zu enniche annre Dialects. Er hot im Oschte vun
Lengeschder-Kaundi
, besonders in
Baumannsschtettl
un in
Nei-Holland
im Yaahr 1967/68 gforscht, un die deitsche Leit datt gfroogt, welli Wadde sie yuuhse fer welli Saches. Ferwas hot sich selli Eastern Palatine Dialect geehich die annere saadwest deitsche Dialects darrichgsetzt? - Allem noch, iss es net yuuhscht weil so viel Siedlers (Settlers) von selli Gegend neegscht an Mannheim kumme warre.
Der Wolfgang Veith saagt (Pages 266-271), ass weil der Unnerschidd zwischich die Dialects vun die Siedlers, die wo's neegscht an Lengeschder Kaundi gwuhnt henn, 's greescht waar, iss der Dialect etabliert worde, ass s'neegscht zu die hochdeitsch "Schreib-Schprooch" gwest waar. Dieweil ass die do hochdeitsch Schreib-Schprooch alleweil in die
Biwwele
, Gesangbicher, Zeitinge un so weiter, vun die Schweizer, die Elsasser (Alsatians), Wurttemberger un die Pfalzer geyuuhst waare is, un alsemol in die Karrech (odder in die Gmee, odder in die Versammling) im Gottesdienscht, wo mer en Hochdeitsch gsunge un gheert hat, ass aa influenced waar von Pennsylvaanisch Deitsch, waar vun all die differnte Palatine Dialects der Mannheim Dialect (palzisch: Mannemer Dialekt) s'neegscht zu die Schrift-Schprooch (90 % direct, odder indirect Iwwereischtimming (Agreement) mit die Schrift-Schprooch) - awwer nadierlich yuuscht die Wadde, ass er gfroogt hat deweehe. Mer kann gut glaawwe, ass es net leicht waar, fer mitenanner schwetze, wann ee Settler vun
Berner
(Banner) Land mit en Bauer vun
Zweibrucken
/Pfalz iwwer die Aernt schwetze hot welle, un allzwee eefach so geschwetzt hen, wie ihne der Schnawel gwaxe waar (mit annre Wadde, wie sie draa gegwehnt warre fer schwetze, wo sie kumme warre devun).
Fer weise ass der Mannheim Dialect (Des hot der Wolfgang Veith der "Kernraum" gheesse. Des meent die "Core Region".) s'neegscht zu die hochdeitsch Schrift-Schprooch waar (es "Hochdeitsch" is abbadich en Schprooch, ass mer schreibt, awwer net oft schwetzt), hot der Wolfgang Veith browwiert ghat, fer en Table mache, ass etliche differnte Dialects mitenanner vergleiche dutt. (Do sinn yuscht en Paar katz-gmachte Beischpiele):
Hochdeitsche Schreib-Schprooch
|
Kernraum (Mannheimer Gegend)
|
Umgebung des Kernraums (annere pfalzische Dialekte)
|
Luft
|
Luft
|
NO- Loft
|
Wiese
|
Wies
|
NW: Wies, O: Wies, S: Matte
|
Kind
|
Kind
|
N: Kend, W: Kend, O: Kindf, Kiend, S: Kenn, Kinn, Kend, Kind
|
Was?
|
Was?
|
N: Woas, Wat?
|
euch
|
eich
|
N: och, auch, S: ich
|
sind
|
sin
|
N: sein, S: sen
|
Haus
|
Haus
|
NW: Haus, Hous, Hus, SW: Huss, Hus
|
Dorf
|
Dorf [Darref]
|
Dorp
|
Bruder
|
Bruder
|
NW: Brurer, SO: Bruader, Brueder
|
hinten
|
hinne
|
S: henn-, hend-
|
nichts
|
nix
|
NW: neischt, neust, N: naut, SO: nex
|
ich
|
ich
|
NW: eich, aich, aich, SO: i
|
In die Gegend naadlich und eschtlich (Eastward) vun Lengeschder-Kaundi, wu mer 'deels eeniche dialekt-geographische' (Was is des supposed meene?) Unnerschidd mit's Pennsylvanisch-Deitsche in Lengeschder finne kann, un wu aa s'erscht in en schpeedere Zeit gsettled waare is, hot mer net neegscht so viel Communication Problems ghatt, wie in Bletz wu Schweizer un Pfalzer zammekumme warre. Die Schprooche in selli datt Settlements waare en latt neecher zu enanner. Sell meent: datt warre die unnerschiddliche Dialect-Grupps net neegscht so aarrig differnt vunanner, wie sie s'erscht gwest waare, unnich die Lengeschder-Deitscherei.
- Quelle
Werner H. Veith, Pennsylvanischdeutsch. Ein Beitrag zur Entstehung von Siedlungsmundarten. In: Zeitschrift fur Mundartforschung. XXXV. Jahrgang. Heft 3/4. Dezember 1968. Seit 254-271.
Es erscht Schtick vun Literatscher, ass in die deitsch Schprooch gschriwwe warre iss, iss aandem's
Mariye Lied
. Des do Gedicht (Poem) iss aandem in ebaat 1835 gschriwwe warre, bei der
Emanuel Rondthaler
. Sidder selli Zeit, henn etliche hunnert Mannsleit un Weibsleit Gdichte un Gschichte in die Mudderschprooch gschriwwe.
Do sinn die Leit, wu mer kenne sett:
Schreiwer, ass eb odder im Civil War gebore waare
[
Ennere
|
Quelltext bearbeiten
]
Schreiwer, ass zwischich em Civil War un em Erscht Grooss Grieg gebore waare
[
Ennere
|
Quelltext bearbeiten
]
Schreiwer, aa zwischich em Erscht un em Zwett Grooss Grieg gebore waare
[
Ennere
|
Quelltext bearbeiten
]
Schreiwer, ass naach em zwett Grooss Grieg gebore waare
[
Ennere
|
Quelltext bearbeiten
]
- Harry Hess Reichard
(1878-1956): PG Scholar, PG Editor
- Preston A. Barba
(1883-1971): PG Scholar, PG Editor ("S Pennsylfawnish Deitsch Eck", Allentown Morning Call)
- Albert F. Buffington
(1905-1980): PG Scholar
- Heinz Kloss
(1904-1987): PG Scholar in Deitschland
- Alfred E. Shoemaker
(1913-1960s): PG Scholar, Co-Founder "Kutztown Folk Festival"
- J. William Frey
(1916-1989): PG Scholar, Co-Founder "Kutztown Folk Festival"
- Don Yoder
(1921-2015): PG Scholar, PG Editor, Co-Founder "Kutztown Folk Festival"
- C. Richard Beam
(1925-2018): PG Scholar, PG Editor [Es Pennsylvanisch Deitsch Eck, PG dictionary ...), PG Radio Program Host
- Earl Haag
: (1929-): PG Scholar, PG Writer
- Mark L. Louden
(1961-): PG Scholar
- Michael Werner
(1965-): PG Scholar in Deitschland, PG Publisher un Editor ("Hiwwe wie Driwwe"), Co-Founder: Deutsch-Pennsylvanischer Arbeitskreis e.V., Founder: German-Pennsylvanian Archive (Deutsch-Pennsylvanisches Archiv, Weierhof), Co-Founder: Grundsau Lodsch No. 19 im alte Land
- Patrick Donmoyer
(1985-): Site Manager am Pennsylvania German Cultural Heritage Center, PG TV Host, PG Schwetzer (abbadich iwwer Volksglaawe)
- Arner, Carl
, 156 Five Point Road,
Macungie
, PA 18062. "Die Schnitzelbank". In:
Town & Country
(Pennsburg, PA).
- Beam, C. Richard
, 406 Spring Drive,
Millersville
, PA 17551.
S Pennsylvanisch Deitsch Eck
. In:
(Ephrata
, PA),
The Budget
(
Sugarcreek
, OH).
- Goshenhoppen Historical Newsletter
.
Goshenhoppen Historical Society
(Green Lane, PA).
- Haag, Prof. Earl
. Der Alt Professor. 201 Greenbriar Road,
Pottsville
, PA 17901. In:
Schuylkill Haven Call
(PA).
S'is aa en latt pennsilfaanisch-deitsch Music. Deel vun die Lieder henn die Leit mitgenumme vun die
Pfalz
ins neie Land. Un deel henn die Pennsilfaanisch-Deitsche im neie Land darrich die Yaahre selwet gschriwwe.
- Pennsilfaanisch-Deitsche Musiganter
- Seh aa
- Autseit Gleecher