Metung a letratu da reng batuin king banua neng bengi.
Ing
batuin
metung yang maragul a bola king
outer space
a gawa king misnang paling
plasma
(a balamu
gas
). Ibat king
nuclear fusion
ing enerhia da reng batuin. Uli na niting enerhia, makagawa lang
sala
, ania balamu masisilab la. Lupa lang mangakintab a tuldik manibat king Yatu deng batuin, uling asno karayu deti, at uli ning angin king
atmosphere
a makapadurut king Yatu, mas masakit la mu namang akit. Ing kekatamung
Aldo
ing batuin a pekamalapit kekatamu. Dudurut ya king Aldo ing Yatu king metung a dudurutan (
orbit
) a maki tabas a tulungkaba (
oval
).
Solar System
ing asu da king Aldo ampo reng eganaganang dudurut kaniti. Dakal la pa deng aliwang batuin a maki planetang dudurut karela. Menakit na lang aliwang planetang dudurut kareng aliwang batuin, pero ala la pang ikit a planetang kalupa ning Yatu.
Ing batuin a pekamalapit king kekatamung Solar System, ampo ing kaduang pekamalapit king Yatu, ya pin ing
Proxima Centauri
. Maki dayu yang
triliun
a
kilometru
, o 4.2
light years
. Ing buri nang sabian niti, 4.2
banua
ing milabas bayu ya miras king Yatu ing sala manibat king Proxima Centauri.
Ukulan da reng
astronomer
a dakal lang dakal deng batuin king
Sikluban
. Ing tantia da, maki 70
sextillion
a batuin. Misusulat ya iting 70,000,000,000,000,000,000,000, a 230 billion a besis o ukdu king kantidad da reng batuin king
Milky Way
(ing kekatamung
galaxy
).
Misna lang katua deng keraklan kareng batuin. Isipan dang maki edad lang atiu king pilatan ning metung (1) ampong apulung (10) biliung banua. King karelang tantia, 13.7 biliun a banua ing edad da reng pekamatua kareti. Agpang kareng sientista, ini kanu ing edad ning Sikluban o Universe.
Mangalati la reng aliwang batuin, kabang mangaragul no man deng aliwa. Ing malating dili, ila pin deng
neutron star
(a meteng batuin), a kasindagul mung ciudad o lakanbalen. Misna ya kasiksik ing neutron star. Nung kuma kang metung a tumpak o
layer
a maki kapal a metung a
micron
, at binalut me iti king metung a tangki, metung yang baluti (
armor
) nung nu alang maliaring lunsut. E posibli iti, uling king bayat ning tangki, lumbug ya angga king libutad ning yatu. Deng
batuin a supergiant
ing pekamaragul a bage king Sikluban. Maki lapad (diameter) lang metung a libung ukdu kesa king Aldo (ing dudurutan na o orbit ning Jupiter). Miras lang 1.6 biliun a kilometru kangatba (
across
) deti. Kayabe ya king dane da reng supergiant a batuin ing
Polaris
(o
North Star
), ampo ing batuin a
Betelgeuse
, king
Orion
constellation
.
Ibat king
nuclear fusion
ing sala, pali ampong aliwang
enerhia
da reng batuin - metung a prosesung manalili king metung a
chemical element
paras king aliwa.
Gawa la king
hydrogen
ampong
helium
deng keraklan kareng batuin. Gagawan deng
helium
ing
hydrogen
. (Pota namang malapit ne mung "mate" ing metung a batuin, magumpisa na ne mang alilan kareng aliwang
chemical element
ing helium, antimo ing
carbon
ampo ing
oxygen
). Dakal ya gagawan a enerhia ing fusion. Sisinag ya padayu karela ing enerhiang gagawan da reng batuin.
Electromagnetic radiation
iti, a keraklan salang mayayakit o
visible light
.
Neng mayayakit la king banua neng bengi a alang teleskopiu, lalto lang mas masala deng aliwang batuin kesa kareng kalupa dang batuin. Ing aus da kaniting pamialiwa,
apparent magnitude
. Ating aduang sangkan kaniting pamialiwa king mayayakit a sala. Nung mas malapit ya ing metung a batuin kesa king aliwang halus kapareu na niti, lunto yang mas masala iti. Alang pamialiwa iti king metung a kandilang laltong mas masala kesa king maragul a silab a marayung marayu.
Nu namang maragul yang mayap o mapali yang mayap ing metung a batuin kesa king aliwa, at alus pareu la dayu, lunto yang mas masala itang mas maragul o mas mapali. Pareu ya iti kareng aduang silab a pareu dayu king manakit. Lunto yang mas masala itang mas maragul, o itang mas mapali.
Bukud king sala, magpalual la mu namang
solar wind
ampong
neutrino
deng batuin. Misna lang lantiktik a pirasu o
particles
deti.
Panibatan na la mu naman ning
gravity
field deng batuin. Ini ing sangkan nung bakit manatili lang malapit karela deng planeta. E murin malagad a mayayakit lang dudurut king metung at metung deng batuin. Maliliari iti nung mikanlapit la reti. Gravity murin ing sangkan na niti, balamu ing Yatu neng dudurut ya king Aldo. Ukulan dang maralas la deting
batuin a binary
(ibat king katayang binary a mangabaldugang "adua"). Atin ping grupu da reng atlu o maigit pang batuin a dudurut king metung at metung. Ing Proxima Centauri ing pekamalati king grupu da reng atlung batuin.
E pare-pareu ing kapal ning pamikalat da reng batuin king espasiu. Makagrupu la reti kareng
galaxy
. Atin yang dalan-dalan a biliun a batuin ing karaniwan a galaxy.
King literatura