Malilyari ing
abortion
o "magpalaglag" neng gad yang mayayari ing pangabuktut at mamamate
ya ing bingut. (Ing pangabuktut mangabaldugan yang atin yang dadalan a bingut
king kayang katawan ing metung a babai.)
Sasabyan da reng
doktor o manulu
a adwa lang klasi reng abortion. Ing metung a
induced
o "puersahang" abortion, malilyari ya nung
patuknangan
ne ning doktor ing
pangabuktut. (Ing buri nang sabyan ning
induced
, itang maging sangkan ning
metung a milyari). Ita namang
spontaneous
abortion, malilyari nung mamamate
ya itang kabuktut (fetus man o embryo) at lulwal yang dili na.
Neng kayi,
pamangikwan
ing aus da reng tau (detang ali doktor) king
spontaneous
abortion. Keraklan, potang sabyan dang abortion, itang
induced abortion
ing amanwan da. Dapot sasabyan da reng doktor a
pareu
lang abortion deng pamangikwan (spontaneous abortions) ampong induced abortion.
Marlas malilyari ing spontaneous abortion (pamangikwan). Kinsi porsyentu (15%)
da reng pangabuktut ing makikikwan. Dapot dakal kareng babaing deti ing e man
makibalung mabuktut la. Pilan ya mung duminggung maglwat itang pangabuktut.
Malyari na mung isipan ning babaing
magregla
ya mu (nung atin
yang lulwal a daya king kayang
vagina
misan pabulan). Makadanas lang
spontaneous abortion deng 25% da reng babai king bye ra.
Ing sangkan da reng pamangikwan o "spontaneous abortion"
[
mag-edit
|
alilan ya ing pikuwanan
]
Problema ya king
chromosome
ing marlas diling sangkan nung
bakit malilyari ing pamangikwan. Atin yang adwang pulu’t atlung (23)
chromosomes ibat king ima na at adwang pulu’t atlu (23) ibat king tata na ing
bingut. Nung e ustu ing bilang da reti, mika prublema ing kayang pamanalkus
(development) ? e ustu ing kayang pamandagul. Malyari yang mika dakal a
depektu
(
sakit
a atyu king bingut pangabait na).
Keraklan, e na na akwang kumabye ning bingut a maki prublema kareng kayang
chromosome. Gad lang mamamate. Ating mapilan a prublema nung nukarin akwa rang
mibait deng bingut. Alimbawa, malilyari ing
Downs Syndrome
nung atin yang
chromosome #21 ing bingut. (Keraklan, atin lang tidwang kopya king balang uring
chromosome deng tau.). Ini ing awsan dang
trisomy 21
(ing tri- buri nang I908TY6R 534
sabyang atlu.)
Ing pamanganyaya king
puki
ing marlas diling
sintomas
. Malyaring
ditak mung ditak ing daya (mas ditak pa kesa king karaniwan a regla). Malyari
murin namang dakal a dakal ing daya (a lalung dakal kesa king karaniwan a
regla).
Neng kayi, makaramdam lang sakit king bandang lalam ning karelang atyan (puson o
low abdomen) deng aliwang babai neng makikwan la. Neng kayi kawangis na niti
ing sakit neng magregla la, o malyari namang mas masakit ya iti. O mapalyari
namang ala yang bitasang panamdamang sakit. Nung dakal neng duminggu kalambat
ing pangabuktut, malyari neng akit ning babai itang anak (fetus o epa mibait a bingut) kalwal na niti.
Oneng nung ala ya pang labing adwang (12) duminggu, mapalyari kabud na mu daya
ing akit na.
Neng kayi, e kaylangang magpaulu. Neng kayi, kaylangan dang manopera deng
doktor
. Iti muring
surgical
abortion ing gagawan da para kareng
induced abortion. Neng kayi, magreseta lang panulu deng doktor ba yang mitaglus
ing pamangikwan a e ya mangaylangang paopera ing babai.
Deng doktor ing gagawa kareng induced abortion. Keraklan,
gynecologist
(deng doktor a reng babai mu ing ulwan da, at
maki dakal a balu tungkul kareng
organu
da reng babai) la reng darapat
kareti.
Adwa lang klasi reng induced abortion: surgical ampong chemical.
Kareng surgically induced abortion, pisikal neng dadayu ning doktor ing kabuktut
(embryo o fetus). Dependi king edad ning kabuktut nung nanung klasing
pamanopera ing gawan ning doktor. Mas malagwang gawan iti at mas ditak la reng
prublema nung malati ya ing fetus. Anya anggang malyari, mas masanting nung mas
maranun yang gawan iti.
Malilyari ing chemical abortion istung pepaynuma’neng panulu ning doktor ing
metung a babai ba yang wakasan ing kayang pangabuktut. Adwa la reng panulung
gagamitan para kaniti ? ing
mifepristone
(RU-486) ampo ing
methotrexate
.
Pareu deng papaten deng adwang panulung deti ing fetus. Anti ya mong mekikwan o
mika spontaneous abortion ing babai.
Ing kontrobersya o e pamikasundu tungkul king induced abortion
[
mag-edit
|
alilan ya ing pikuwanan
]
Malilyari ing kontrobersya neng e la mikasundu reng tau tungkul king metung a
bage. Tutu yang kontrobersyal ing induced abortion. King palage da reng
aliwang tau, dapat yang paintulutang mika induced abortion ing metung a babai
nung e na buring isundu ing kayang pangabuktut. Atin namang taung maki palageng
dapat mung gawan iti nung mikasakit yang mabayat nung e melaus itang abortion.
(Ating
sakit
nung nukarin maging delikadu ing pangabuktut. Atin ping
babaing malyaring mate nung taglus-taglus ing karelang pangabuktut.) Agpang
naman kareng aliwa pang tau, bitasang e la dapat paintulutang kumang abortion
deng babai.
Myayaliwa la palage reng tau tungkul kaniti uling king
moralidad
(ing
paniwala tungkul ing uste ampon e ustu). Makanyan murin ing karelang palage
uling king karelang
en:relihiyun
. Paniwalan da reng aliwang relihyun a
tutung marok ing induced abortion. Atin namang mimisip a ing babai ing dapat
mamili nung kaylangang gawan ing induced abortion.
Sasabyan da reng taung maniwalang ing babai ing dapat magdesisyun tungkul king
induced abortion a
Pro-Choice
la. (king palage ra, ing babai ing dapat maki
katuliran a
mamili
).
Pro-Life
naman ing aus da king sarili ra deng taung
e maniwalang ing babai ing dapat malyari buri kaniti.
Masikan ing panamdaman da reng aliwang tau tungkul king abortion. Ating Pro-
Life a taung mekapate nang doktor a darapat abortion. Atin nang sinalake o
migbomba kareng
clinic
(deng lugal nung nu la malilyari deng abortion) at
mekamate lang tau kareng lugal a reti. Gewa ra iti uling king paniwala rang
kasing ulaga ne ning fetus o embryo ing metung a bingut. Alimbawa, kamitang
1998
, beril ne anggang mete ya i Dr. Barnett Slepian.
Atin namang taung e maniwalang kasing ulaga ne ning fetus o embryo ing metung a
bingut. King palage ra, mas maulaga ing katuliran (right) ning metung a babaing
magdesisyun tungkul king kayang katawan.
Pareu lang ating panganib para kareng babai deng spontaneous ampong induced
abortion.
Nung ating e masanting a milyari uli ning
pamanopera
o
panulung
binye
ning doktor, o uli ning pamangikwan,
komplikasyun
ing aus kaniti. Kayabe la
kareng komplikasyun ning abortion ding
impeksyon
, pamanganyaya, ampong
sakit. Malyaring lang muktut deng babaing pepa-abort, o malyaring ali na la;
panigaralan da pa ini. Kareng lugal nung nukarin
legal
ing induced
abortion, kulang la king metung a porsyentu (1%) da reng induced abortion ing
mumuli king komplikasyun. Nung gagawa lang induced abortion deng doktor, mas
ditak pa ing peligru karing komplikasyun kesa nung manganak ya ing babai.
Kareng lugal nung nukarin la legal deng induced abortion, mas ditak la reng
babaing mikaka komplikasyun king induced abortion kesa kareng lugal nung nukarin
e legal iti. Ing sangkan na niti, mas delikadu la reng abortion nung e ya
doktor ing gagawa kesa nung doktor ya. Alimbawa, anyang megi lang legal deng
induced abortion king America kanitang 1973, mebawas la reng babaing mamamate
king abortion.
King America kanitang 2000, labi lang metung
(11) deng babaing mete ibat kareng komplikasyun nng legal a abortion.
Ing peligru ning pangamate king legal a abortion metung yang
dake king dinalan 1/100 ne ning king
appendectomy
.
Mas
maragul ya pa ing peligru ning pangamate king iniksyun ning
penicillin
(metung a
antibiotic
) kesa king pangamate ibat king legal a abortion.
Malyari yang mika prublema ing babai kaybat nang mekikwan. Mapalyaring
panamdama’na ing malungkut ya, mimumwa, o maki kasalanan (guilty) uling king
milyari kaya. Malyari nang isipang atin yang gewang e ustung yang penibatan
ning pamangikwa’na, o malyari nang panamdaman ing matinding
pamagmalun
(grief) uling king pangawala ning kayang kabuktut.
Dakal a
lugal nung nukarin la malyaring manyad saup deng babai kaugne ning panamdaman
dang anti kaniti.
Malyari rong pagsisti reng karelang kaluguran o pamilya deng babaing magpa
induced abortion. Nanupata, anyang penigaralan de reng
siyentipiku
iti,
ikit da king ala lang prublema ding keraklan kareng babai kaybat ning induced
abortion. Kanitang 1987, inutus neng Presidenti
en:Ronald Reagan
ing
en:Surgeon General
a panigaralan ne ing kutang a ini. Pareu lang e
maniwala king abortion di Presidenti Reagan ampo i Surgeon General [[C. Everett
Koop]]. Linawe nong Dr. Koop deng adwang dalan limang pulung artikulu da reng
siyentipiku kareng
peryodikung
siyentipiku. Sinabi nang Dr. Koop a agpang
king balu tamu king syensya, ala yang dadalan a prublemang emosyonal ing induced
abortion kareng babaing dadalan kaniti.
E
legal
king balang lugal ing induced abortion. Kareng aliwang bansa,
gagawa yang
krimen
ing doktor a gagawang abortion. King
Amerika
,
Canada
, at dakal a bansa king
Europa
, legal (e krimen) ing abortion.
Karen namang bansang anti king
Ireland
ampong
Somalia
, legal mu iti ba
yang iligtas ing bye ning babai. Neng me-rape ya ing babai king Ireland at
mebuktut ya, e malyaring magpa induced abortion. Kaylangan neng dalan ing anak
ning mig-rape kaya. (Ing rape ing pamamilit king taung makipag-sex). Ating
bansa antimo ing
Chile
ampong
El Salvador
nung nukarin bawal ing
abortion king sanu mang sangkan. Agyang mate ya ing babai nung isundu ne ing
pangabuktut na, e malyaring mika induced abortion.
Kareng bansa nung nukarin e legaling induced abortion, mas dakal la reng babaing
mamamate king abortion. Magpa induced abortion la pa murin deng babai, oneng e
ra malyaring parapat iti kareng ligtas a
ospital
ampong klinika. Mas dakal
la komplikasyun deti kesa kareng abortion a gewa da reng doktor.