Un funicular es un sistema de pujada equipat de veiculs circulant sus de ralhs de penjal e que la traccion es realizada per un cable per s'afranquir de la declivitat del terren. Se compausa mai sovent de dos conveis ligats per un o mai cables realizant, cadun, una miejabocla en gara terminala. Lo pes del tren davalant compensant tot o partida del pes del tren pujant, l’energia de provesir per la traccion demora atal pro feble.

Lo motor accionant lo cable es situat levat unas raras excepcions pres dins l'estacion amont de la linha. Permet de provesir la potencia perduda pel frejament de las rodas suls ralhs, aquesta perduda dins lo sistema carrela-cable coma aquesta, possiblament necessari, per vencer la diferencia de pes entre los dos trens.

Un funicular se deu pas confondre amb lo teleferic ^{[n 1]} , la telecabina o lo camin de ferre de cremalh ^{[n 2]} , veire l'ascensor o l' ascensor clinat qu'es constituit d'una sola cabina automa.

Es mai sovent utilizat coma transport en comun, per exemple en mitan urban per la davalada d'un territori comunal de releu dificil. Es tanben utilizat dins d'estacions de montanha per la practica de l'esqui alpin, o l'acces a de camins o de punts isolats coma de miradors. Es tanben utilizat coma transport per compte propre, dins l'industria subretot.

Tecnica [ modificar | Modificar lo codi ]

Disposicion dels ralhs [ modificar | Modificar lo codi ]

Mai generalament, un funicular circula sus una via ferrada unica que comporta a la mitat del percors un troc doblat pel crotzament dels veiculs. Aqueste evitament central (evitament Abt) ^{[n 3]} , fonciona sens agulha mobila merce a la disposicion particulara dels aissels dels veiculs. Aquestes son equipats de rodas de gorja que guidan lo tren sul ralh continu costat exterior de l'evitament, e de rodas tambors capable de passar lo ≪ cor ≫ ^{[n 4]} de l'agulhatge sul ralh costat interior de l'evitament. Aquesta disposicion d'aissels es inversada d'un tren a l'autre, permetent de definir, pendent la concepcion de l'aparelh, un costat de franquiment diferent per cada veicul. L'agulha fonciona atal sens intervencion umana, sens risc de collision de las cabinas o de crotzament dels cables.

Se trapa tanben de funiculars de via dobla sus tota la longor de la linha, o, mai rarament, de funiculars de via triralh ont lo ralh central es mutualizat pels dos veiculs, es a dire comun a la via d'esquerra e de drecha amb separacion al nivel de l'evitament.

Cablaria e entrainament [ modificar | Modificar lo codi ]

Lo cable que realiza la miejabocla nauta, en amont de las cabinas, es gaireben sempre aqueste sus que es realizat l'entrainament del funicular. Se fa profiech atal d'una tension del cable mai importanta, enforcada pel pes dels veiculs, que maximiza l'aderencia sus carrela motritz. Aquesta aderencia es mai sovent optimizada per un tron d'entrainament de doble o triple enrtlament del cable. Per aquo, s'utiliza abitualament una carrela motritz de diferentas gorjas e una o mai carrelas liuras assuegurant lo retorn del cable cap a la carrela motritz.

L'entrainament es mai sovent assegurda per un motor electric aparelhat a un reductor metent en movement la carrela motritz. Se trapa un o mai frens de servici (frens 1) directament en sortiada del motor, e un o mai frens de seguretat (frens 2) al mai pres de la carrela motritz. Existis tanben de funiculars dichs de contrapes d'aiga, que lo motor es simplament l'aiga d'un riue que, cargada en serva, fa davalar una cabina e entraina l'autra (de serva aleujada) dins sa pujada. Es lo cas du funicular de Friborg ( Soissa ) e del funicular de Bom Jesus, a Braga ( Portugal ).

La presencia d'un cable retorn (cable contra-tractor o lest), realizant la semibocla bassa en gara aval, demora accessori. Aqueste darrier es pasmens realizat sus unas installacions, per exemple quand lo penjal es feble o que la linha possedis de cambiaments d'inclinason fort. En gara aval, la carrela de retorn d'aquete cable lest es montada sus un vagonet mantengut dinamicament en tension per un contrepes o per un cric idraulic. Lo cable lest garantis alara una tension constanta del cable tractor. Evita l’efiech rebomb e empacha tot fenomen de foet, assegurant atal un entrainament sens sacadas, e una circulacion doca e confortabla dels veiculs.

Dins de configuracions particularas, coma una estacion amont implantada sota glacier, pot arribar que l'entrainament del funicular sia realizat sus aqueste cable al nivel de l'estacion aval. Es per exemple lo cas pel funicular Dome Express dels Deux Alpes ( Franca ).

Istoria [ modificar | Modificar lo codi ]

Premicis del funicular [ modificar | Modificar lo codi ]

Lo funicular utiliza una tecnologia seculara ja utilizada a l' Edat Mrjana . A partir 1515 , lo funicular primitiu du Reisszug es repertoriat per Matthaus Lang von Wellenburg; mogut per l'ome o l'animal, mena a la fortalesa de Hohensalzburg a Salzbourg .

Amb lo comencament del transport ferroviari, a la revolucion industriala , apareisson los primiers plans clinats funiculars e alara las primieras traccions mecanidas per maquineria fixa (de vapor). Aqueste de la linha de camin de ferra Stockton - Darlington en 1825 en Angleterra , e de Biesse, Neulise e del Buis en 1833 dins lo departament de la Leger , son los primiers de recebre de trafec de viatjaires. Los engenhaires estiman alara que se pot rasonablament passar 5 % de penjal amb aqueste tipe de sistema de traccion.

Perfeccionament de la tecnica [ modificar | Modificar lo codi ]

Cal esperar l’invencion del cable moderne per l’Alemand Wilhelm Albert per que las pujadas poscan passar de releu mai significatius. Lo cable d’Albert era constituit d’una arma de cambe facha de fils trenats a l'entorn de que sieis brins eran enseguida trenat a l'entorn d'una autra basa de corda de cambe dins de direccions alternadas per mai d'estabilitat. Aqueste principi es relaizar en 1834 per l'expleitacion miniera de Clausthal-Zellerfeld, en Alemanha . Lo cable d’Albert demora pasmens trenat a la man ^[1] . La maquina de tranar es inventada per l'Austriac Wurm en 1837 e desvolopat a una escala industriala dins la decenia seguenta per Felten & Guilleaume. Puei fisabilizat, lo transport per cable se desvolopa amb la revolucion industriala a partir de la segonda mitat del segle XIX, fasent la dralha al desvelopament del funicular sus penjal, fin finala, mai prononcida. A partir de 1862 , los funiculars venon transport urban de passatgiers a Lion ( Franca ), e leu, dins d’autras metropolis d’Europa. Lo funicular de Lion condusent sul pueg de la Crotz-Rossa, imaginat pels engenhaires Molinos e Pronnier, es lo primier de beneficiar de frens de friccion agissent directament sul ralh de rotlament.

La tecnica del funicular es perfeccionada pendent lo darrier quart del segle en Soisssa . En 1879 al Giessbach, l'engenhaire Carl Roman Abt instala pel primier cop un aparelh monovia amb un evitament central sens agulhas, merce a un principi de bodins de las rodas inversadas d'un veicul a l'autre, mas al pretz de nombroses ralhs guidas al nivel del cor de l'agulhatge. En 1888 , lo funicular del Burgenstock, pres de Lucerna , inaugura enseguida la traccion per motor electric que se generaliza leu sus aparelhs novels (los aparalelhs eran fins alara entrainats per una maquinaria de vapor fixa, o a vegada amb de contrapes d'aiga, quand una font era presenta en altitud). Carl Roman Abt perfecciona per l'occasion son evitament sens agulha mobila, en utilizant lo principi d'una roda sens bodin pel franquiment del cor de l'agulha, e d'una roda guida de dos bodins sul ralh exterior de l'agulhatge. Aqueste principi d'agulhatge, uei comunament nomenat evitament Abt , se trapa sus gaireben totes los funiculars de vai-e-ven modernes.

Cronologia [ modificar | Modificar lo codi ]

Aquesta cronologia traca los principals eveniments mondials relatius a l'istoire del funicular ^{[n 5]} .

• 1515 : lo funicular primitiu del Reisszug es repertoriat per Matthaus Lang von Wellenburg; va a la fortalesa de Hohensalzburg a Salzborg e es mogut per l'ome o l'animal.

Segle XIX [ modificar | Modificar lo codi ]

• 1808 : dobertura del plan clinat de Birtley-Fell pres de Newcastle, funicular primitiu utiliza per pujar de carriot de la mina d'Urpeth.
• 1825 : dobertura dels plans clinats funiculars de Hethereley e Brusselton realizats sus la linha de via ferrada Stockton-Darlington en Angleterra , que seran los primiers al mond utilizats pel transport public de passatgiers.
• 1833 : dobertura dels plans clinats funiculars de Biesse, Neulise e del Buis dins lo departament de la Leger en Franca , que seran los primiers d'Europa continentala utilizats pel transport public de passatgiers ^{, [2]} .
• 1834 : l'Allemand Wilhelm Albert inventa lo cable trenat.
• 1845 : dobertura del Prospect park incline railway de las causudas del Niagara ( EUA ), primier funicular toristic del mond.
• 1862 : dobertura del funicular urban de la Carriera Terme a la Crotz-Rossa a Lion ( Franca ) ^{[3] , [4]} ; primier funicular amb frens de friction agissent directament sul ralh de rotlament ^[5]
• 1873 : dobertura de la primiera linha de tramvai de traccion per cable, los Cable Cars de San Francisco ^[6] .
• 1879 : primier funicular monovia amb una primiera version d'evitament central Abt, al Giessbach ( Soissa ).
• 1888 : primier funicular de traccion electrica e primier evitament central Abt amb utilizacion de rodas sens bodin sus un costa d'aissel per franquiment del cor de l'agulhatge del funicular del Burgenstock, pres de Lucerna .

Segle XX [ modificar | Modificar lo codi ]

• 1935 : dobertura al public del Scenic railway a Katoomba ( Australia ) amb un penjal maximal de 122 %, la mai forta al mond. L'aparelh, adaptat d'un transportaire industrial, fonciona ara en vai-e-ven amb un teleferic de contrapes.
• 1974 : comencament dels funiculars modernes en tunel amb l'obertura del Gletscherbahn 2 a Kaprun ( Austria ).
• 1991 : obertura a Barcelona en Espanha del funicular de Montjuic, amb lo ma gros debit teoric d'expleitacion, amb 8 000 personas per ora e per sens de circulacion. L'aparelh foguet bastit per Waagner-Biro a l'escasenca dels Jocs olimpics d'estiu de 1992 .

Segle XXI [ modificar | Modificar lo codi ]

• 2000 : accident del funicular de Kaprun, 155 morts, 12 subrevivents.
• 2017 : obertura del funicular Schwyz-Stoos en Soissa amb un penjal maximal de 110 %, mai fort d'Europa.

Domenis d'aplicacion [ modificar | Modificar lo codi ]

Los dos principals domenis d'aplicacion del funicular son los transports urbans e los transports toristics.

Los funiculars urbans podon circular en superficia e pareisser a de tramvais o en tunel coma una linha de metro . A vegada, la mesma linha urbana a podut coneisser dins son istoria de fasas de traccion funicular e de traccion de cremalh.

De funiculars toristics d'estacions d'esports d'ivern an remplacat de teleferics, mai sovent a causa de lor mai granda capacitat e de lor mendre sensibilitat al vent .

Exemples de funiculars dins lo mond [ modificar | Modificar lo codi ]

Notas e referencias [ modificar | Modificar lo codi ]

Notas [ modificar | Modificar lo codi ]

1. ↑ sistema de transport de traccion per cable, mas que la cabina es penjada a un o mai cables fixes dichs cables portaires, fasent ofici de via de rotlament aeriana
2. ↑ que circula de biais autonoma sus una via ferrada e que la traccion es ajudada per un tresen ralh central, lo cremalh, sus que s'engrana una roda dentada)
3. ↑ L'≪ evitament Abt ≫ ten son nom de l'engenhaire Sois Carl Roman Abt que lo concebet en 1879.
4. ↑ Lo ≪ cor ≫ es la partida ont se crosan los ralhs interiors de l'agulhatge.
5. ↑ A saber forca aparelhs / eveniments d'envergura regionala o avancadas tecnicas de segond plan.

Referencias [ modificar | Modificar lo codi ]

Annexes [ modificar | Modificar lo codi ]

Articles ligats [ modificar | Modificar lo codi ]

• Lista de funiculars dins lo mond
• Accident del funicular de Kaprun

Transports connexes [ modificar | Modificar lo codi ]

• Transport per cable
• Ascensor clinat , similar al funicular, mas amb cabina(s) individuala(s) independanta(s)
• Camin de ferre de cremalh
• Teleferic , nomenat d'en primier "camin de ferre sus cable"
• Telecabina
• Ascensor

Bibliografia [ modificar | Modificar lo codi ]

• Albert-Leon Levy-Lambert, Chemins de fer funiculaires : Transports aeriens, Paris, Librairie polytechnique Baudry et Cie., coll. ≪ Encyclopedie des travaux publics ≫, 1894, 334 p