La domesticacion (var. adomergiment ^[1] ) designa l'estat dins lo quau la reproduccion, lei suenhs e l'alimentacion deis animaus , o lo cicle dei plantas , son mai o mens contrarotlats per l' esser uman . Una caracteristica de la domesticacion es la seleccion artificiala per l'ome. Per aquo, leis umans boteron aquelei populacions sota lor contrarotle per mai d'una rason : per produrre de manjar o de produchs non alimentaris ( lana , coton , engrais ...), per leis ajudar a diversei tipes de trabalhs (transport, proteccion deis omes o dau bestiau...), per la companhia, per lo leser o per la recerca scientifica . Lei plantas son domesticadas subretot per la produccion de manjar a escala granda mentre que d'autrei son destinadas a l'ornament o au plaser de l' estetica .

A l'excepcion dau can que foguet domesticat durant lo periode dei cacaires-cuelheires, la domesticacion d'animaus e de plantas es un fenomen que comencet amb la sedentarizacion e lo desvolopament de l' agricultura . Lo nombre d'especias domesticadas aumentet pauc a pauc dins lo corrent de l'istoria gracias a la descuberta de sabers noveus e ai cambis amb d'autrei culturas. En particular, la descuberta d' America per leis Europeus permetet un important cambi d'especias entre totei lei continents .

La domesticacion deis animaus e dei plantas ocupa una placa centrala dins lei societats umanas car permet d'obtenir de materias premieras indispensablas. Pasmens, a desenant d'efiechs negatius marcats sus l'environament, en particular en causant una aumentacion deis emissions dei gas d' efiech de serra e en accelerant la destruccion dei mitans naturaus necessaris ais ecosistemas fers.

Istoria [ modificar | Modificar lo codi ]

Generalitats [ modificar | Modificar lo codi ]

La domesticacion d' especias feras comencet amb la sedentarizacion durant lo Neolitic ^[2] . L'excepcion es lo can qu'era estat domesticat durant lo Paleolitic per de grops de cacaires-cuelheires. Amb lo desvolopament de l' agricultura e dei sabers scientific e tecnics , lo nombre d'especias domesticadas s'es multiplicat e contunia d'aumentar, especialament dempuei lo segle XIX.

La determinacion dei dates e dei fogaus dei domesticacions ancianas son estadas estimadas per de metodes arqueologicas . Existis una branca especializada, l' arqueozoologia , dins aqueu domeni. Sei tecnicas de basa consistisson a compilar lei descubertas de restas d' animaus realizadas sus un o plusors sites arqueologics  : nombre d'animaus, especia , presencia de trachs domestics en l' esqueleta , temps de la mort, tecnica d'abatatge, localizacion dei restas, etc. D'un biais generau, d'animaus similars, de temps quasi identics o d'animaus placats dins una tomba son d'elements permetent de sostenir l'idea d'una domesticacion ^[3] . Dempuei l'aparicion dei tecnicas d'analisi geneticas , l'estudi de l' ADN mitoncondriau es egalament un otis forca utilizat per determinar la natura domestica o fera dei restas d'animaus. Permet tanben d'estudiar l'evolucion genetica deis animaus domestics e, de cops, d'identificar l'especia fera a l'origina de l'especia domestica. Dins aquo, lei proces de domesticacion, sovent forca longs, podon s'estendre sus de regions e d'epocas diferentas, co que limita lei possibilitats de reconstitucion.

Lei fogaus de domesticacion deis especias se situan dins de regions d'aparicion d' agricultura o de desvolopament de civilizacions avancadas. Lo Creissent Fertil ( Mesopotamia , Egipte ) es ansin lo centre de domesticacion pus vielh. La Mar Mediterranea , l' Extrem Orient e l' America Andina son lei tres autrei centres majors de domesticacion anciana. Au segle XVI, lo cambi colombian , important movement de cambi d'especias entre Europa e America , permetet d'aumentar rapidament lo nombre d'especias domesticadas disponiblas en lei dos continents e, a terme pus long, sus l'ensemble de la planeta .

Cronologia [ modificar | Modificar lo codi ]

Aici dessota una lista parciala de domesticacions classas per data, especia e fogau de domesticacion :

La domesticacion deis animaus [ modificar | Modificar lo codi ]

Lei scenarios de domesticacion [ modificar | Modificar lo codi ]

La domestinacion implica una seleccion d' animaus duran plusors generacions per seleccionar de trachs particulars considerats coma utils per l' esser uman . Per aquo, diferents scenarios principaus de domesticacion existisson :

• lo mutualisme es un fenomen de raprochament entre doas especias en vista d'obtenir un interes evolutiu (proteccion, dispersion, aports nutritius, pollinizacion...). Aqueu proces es benleu a l'origina de la domestinacion dau can o dau porc .
• lei tradicions de caca podon evolucionar vers un contrarotle dei populacions feras (seleccion, eliminacion deis individus malauts...) susceptible de se transformar en norrigatge extensiu e, finalament, en norrigatge intensiu. Au comencament dau segle XXI, aquelei tres fasas s'observan, dins diferentei regions, per lo ren . Un tau proces explica probablament la domesticacion dau moton , de la cabra o dau lama .
• lo norrigatge d'individus capturats. Aqueu metode es sovent estada utilizat per lei domesticacions recentas. Permet un contrarotle e una seleccion pus forts, co qu'accelera la transformacion deis especias.

Per una especia donada, una combinason de scenarios es possibla. De mai, leis accions dei norriguiers son pas totjorn dirigidas vers la meteissa direccion. Aquo entraina de variacions dins la seleccion dei trachs e, dins certanei cas, pou traire de contra-evolucions qu'alentisson la domesticacion.

Leis especias animalas domesticadas [ modificar | Modificar lo codi ]

La lista deis especias domesticas es pas clarament definida car varia segon lei criteris chausits per leis autors. De mai, l'estatut domestic o fer de certaneis animaus es pas identic dins totei lei pais . Per exemple, lo furet es considerat coma un animau fer en Soissa o en California . En generau, se destria un premier grop d'especias domesticadas que son estadas modificadas per la seleccion umana :

Un segond grop d' especias , pauc o pas transformadas per l'accion umana e totjorn connectat ai populacions feras, es considerat coma un grop distint d'animaus domestics. Podon donc rapidament tornar s'adaptar a la vida dins la natura :

Lei domesticacions ancianas [ modificar | Modificar lo codi ]

D' especias domesticadas podon dispareisser o tornar venir feras. Aquelei cas regardan generalament d'animaus domesticadas durant l' Antiquitat o l' Edat Mejana . Per aquela rason, son sovent mau documentats e lo niveu de domesticacion es malaisat de determinar (norrigatge vertadier, domesticacion parciala, captura d'animaus fers...). Ansin, la domesticacion de gaselas , d' orixs e d' ienas es probabla en Egipte durant l' Antiquitat . Totjorn en Mediterranea , lei Romans aurian mestrejet lo norrigatge de la sarcela qu'es uei disparegut ^[22] . Dins d'autrei cas, es la natura de l'especia domesticada qu'es pas clara. Per exemple, es lo cas de l' onagre , un equide utilizat en Mesopotamia , qu'es pas encara clarament identificat ( Equus hemionus o Equus asinus  ?) ^[23] .

Leis especias non domesticadas [ modificar | Modificar lo codi ]

D'animaus fers podon esser l'objecte d'un norrigatge. Per exemple, es lo cas dei crocodils , dei chambres e dei caragous . Aqueleis animaus son pas estadas modificats per l' esser uman , co qu'explica son mantenement au sen deis especias feras.

La domesticacion dei plantas [ modificar | Modificar lo codi ]

La domesticacion dei plantas es un proces que presenta forca similituds amb la domesticacion deis animaus. D'efiech, consistis en un proces evolutiu , lent e progressiu que vetz l' ome modificiar la constitucion genetica d'una populacion de plantas per desvolopar d'especias o de varietats novelas adaptadas a sei besonhs. Aqueu proces se debanet d'un biais independent dins lei regions d'aparicion de l' agricultura . Per aquela rason, lo nombre de vegetaus domesticats es relativament important e aquelei plantas ocupan una placa centrala dins lei societats umanas sedentarias.

Dins una larga mesura, la domesticacion entrainet la formacion de relacions d'interdependencia entre lei plantas domesticadas e l'esser uman ^[24] . En particular, lei plantas an tendancia a perdre certanei trachs fers coma lei mecanismes de dispersion, lei defensas quimicas e fisicas contra leis erbivors e la dormanca ^[25] . De partidas, coma lei fruchs e lei grans , an tanben conegut d'aumentacions de talha. A l'extrem, aqueu fenomen pou menar a l'aparicion d'especias incapablas de subreviure dins la natura sensa l'ajuda de l'ome.

Coma es observat per leis animaus, de plantas domesticadas podon tornar venir a l'estat fer. Aquo es generalament la consequencia de plantums escapats o de culturas abandonadas.

• 
  Diferencias entre lo gros blat fer (a senestra) e lo gros blat domestic (a drecha)
• 
  Diferencia de talha entre doas varietats de tomatas domesticas
• 
  Diversitat de varietats de carrotas
• 
  Cultura de bolets domestics ( Agaricus bisporus )
• 
  Plantas d'ornament

Utilizacions deis especias domesticadas [ modificar | Modificar lo codi ]

Leis utilizacions deis especias domesticadas son diversas. Podon esser devesidas en tres ensembles principaus. Lo premier es constituit per lei produchs obtenguts gracias a l'esplecha o au norrigatge. Podon esser gropats entre produchs alimentaris ( carn , lach , uous ...) e non alimentaris ( lana , pelissas , cuer , oli animala, excrements...).

Lo segond es compausat per lo trabalh provesit per leis animaus. En particular, forca animaus son utilizats per lo transport de bens ( cavaus , ases , buous ...). Fins a la mecanizacion de l' agricultura , eran tanben una font d' energia majora dins lei pais desvolopats. Pasmens, lo transport de bens es pas l'unica utilizacion de la forca animala per l' ome . Per exemple, lo can es un auxiliari de l'ome per la caca , lo colomb pou esser utilizat per la transmission de messatges...

Lo tresen ensemble d'utilizacions deis animaus e dei plantas domesticas gropa leis usatges non utilitaris. Lei pus frequents son aquelei que regarda leis animaus de companhia e lei plantas d'ornament. Dins aquo, aquela categoria compren d'usatges forca variats coma l'activitat esportiva ( cavaus ...), lo joc (combats d'animaus...), la guerra ( elefant de guerra ...), leis arts (concors d'animaus...), etc.

• 
  Blat domestic
• 
  Uous de galinas domesticas
• 
  Buous utilizats per lo trabalh agricola
• 
  Muelas utilizadas per lo transport de marchandisas
• 
  Cans de guerra

Lei formas de l'estat domestic [ modificar | Modificar lo codi ]

Lo norrigatge intensiu [ modificar | Modificar lo codi ]

La forma pus important de domesticacion correspond au norrigatge intensiu . Lo norriguier provesis la totalitat dei causas necessarias a la subrevida e au desvolopament deis animaus per maximisar lor produccion e permetre lor norrigatge dins d'espacis reduchs. Correspond au contrarotle maximom sus leis animaus e regarda generalament leis especias domesticadas fai longtemps. Aparegut apres la Segonda Guerra Mondiala , lo norrigatge industriau assegura la mager part de la produccion alimentaria actuala mai a d'impactes importants sus l'environament ( pollucion , demenicion de la biodiversitat , epidemias ...).

Lo norrigatge extensiu [ modificar | Modificar lo codi ]

A respecte dau norrigatge intensiu , lo norrigatge extensiu presenta un niveu mendre de contrarotle uman. D'efiech, se lo contacte proche entre leis animaus domestics e l'esser uman es pas impossible dins aqueu tipe de norrigatge , leis animaus dispausan d'una autonomia e d'una superficia pus importantas per se desplacar. Son egalament chausits per sei capacitats d'adaptacion au mitan de norrigatge e leis aports exteriors de manjar son sovent limitats au minimom.

Leis animaus de companhia e de leser [ modificar | Modificar lo codi ]

Leis animaus de companhia son d' animaus integrats a una cellula familiala en cambi de sa presencia, de sa beutat , de sa galoietat o de sei talents. Se destrian ansin deis animaus domestics norrits per sa carn o sa forca de trabalh. Lei cans , lei gats , d' auceus ( senilh ...), de peis ( peis roge ...) o de reptils ( lizards ...) constituisson la mager part deis animaus qu'intran dins aquela categoria. Pasmens, dempuei leis ans 1970 - 1980 , d'especias novelas i son pauc a pauc apondudas per l'evolucion dei mors. Per exemple, es lo cas dau furet o dau coniu que son d'especias domesticadas dempuei de segles mai que son desenant considerats coma sei valors non utilitarias.

Dins forca pais , leis animaus de companhia son l'objecte d'una legislacion particulara, especialament lei carnivors domestics coma lei gats , lei cans e lei furets . Leis animaus de leser son una varianta deis animaus de companhia . Comprenon leis animaus utilizats per d'activitats de leser. Per exemple, es lo cas dei cavaus destinats a la practica de l' equitacion esportiva .

Lo norrigatge d'animaus fers [ modificar | Modificar lo codi ]

Lo norrigatge d'animaus fers cuebre de realitats forca diferentas. Dins forca cas, i una volontat de limitar au maximom lo contrarotle uman sus lei populacions d'animaus norrits car lei trachs cercats son aquelei que correspondon ais animaus fers. Per exemple, es lo cas dei norrigatges zoologics destinats a conservar d' especias menacadas de disparicion . D'efiech, per aquelei norrigatges, l'objectiu ultim es de permetre la reintroduccion d'animaus fers dins la natura. I a donc necessitat de far venir d'individus adaptats a son environament. Lei norrigatges cinegetics , destinats a permetre l'introduccion d'animaus interessants per la caca de leser, seguisson sovent de reglas similaras mai l'imperatiu de limitacion maximala dau contrarotle uman es mens estricte ^[26] .

Dins d'autrei cas, lo contrarotle uman es exercit mai lei conoissencas o la volontat de domesticacion son pas sufisentas per suprimir lo liame amb leis animaus norrits e lei populacions feras. Aquo es lo cas per lei norrigatges onte lei populacions norridas demoran en contacte amb lei populacions feras. Per exemple, es lo cas dei pargues d' aquacultura onte de varietats seleccionadas de peis , de crustaceus e de cauquilhatges son tenguts dins lo mitan naturau. Es tanben la situacion dei norrigatges d'especias feras coma lei crocodils destinats a la produccion de peus. De seleccions limitadas i son possiblas per seleccionar de peus de qualitat superiora mai, a l'ora d'ara, an pas encara entrainat de domesticacion vertadiera.

Lo marronatge [ modificar | Modificar lo codi ]

Lo marronatge designa lo retorn a la vida fera d' especias domesticadas. Aqueu fenomen sembla possible per la mager part deis especias a l'excepcion d'aquelei que despendon de l'esser uman per certaneis etapas de lor vida (per exemple, lei manhans ). Es pus simple per leis especias pauc modificadas per l'ome coma lo cavau , lo gat o la cabra . En certanei situacions, lo marronatge pou traire de problemas environamentaus greus car leis animaus o lei plantas escapadas podon engendrar de populacions invasivas que se desvolopan au detriment deis especias indigenas. De mai, lo marronatge pou tanben causar l'introduccion de trachs genetics domestics au sen dei populacions feras.

Lo comensalisme [ modificar | Modificar lo codi ]

Lo comensalisme es una forma d'interaccion entre doas especias ont un organisme A provesis un avantatge non reciproc a una especia B (sovent lo manjar). Pasmens, a la diferencia dau parasitisme , lo comensalisme a pas d'efiech negatiu per l' organisme A . Dins forca cas, A a pas consciencia de l'existencia de B . Per exemple, aquo es lo cas dei bacterias que vivon dins lo sistema digestiu uman . Dins la societat moderna, plusors especias son comensalas de l' esser uman coma lei colonias de garris , de gabians e de colombs urbans.

• 
  Garris e colombs podon formar de colonias importantas dins lei vilas
• 
  Lo passeron , un autre auceu comensau de l'ome
• 
  Gabian manjant de curum
• 
  Moisset ros urban
• 
  Gat fer comensau de l'ome

Impacte dei domesticacions [ modificar | Modificar lo codi ]

La domesticacion a d'efiechs sus l'environament en causa deis amainatjaments realizats per l' ome per assegurar la subrevida deis animaus e dei plantas domesticas ( desboscament , erosion dei sous, pollucion ...). Aqueleis efiechs son venguts pus importants amb l'aumentacion de la populacion umana consecutiva a l' industrializacion . Lei consequencias pus grevas son la destruccion dei mitans naturaus e l'aumentacion deis emissions de gas d' efiech de serra que favorizan lo rescaufament climatic . Per aquelei rasons, la question de l'intensificacion de l' agricultura e dau norrigatge fa desenant partida dau debat politic dins mai d'un pais .

La domesticacion a tanben agut d'efiechs sus leis especias domesticadas e sus l'esser uman. D'efiech, la seleccion de certanei trachs per lei norriguiers e leis agricultors an permes l'aparicion sistematica de trachs particulars. Aquo a entrainat l'aparicion de mesa en placa de despendencias creissentas de part deis especias domesticas envers l' ome . En parallel, Homo sapiens a pereu desvolopat de facultats liadas a la domesticacion coma la capacitat de digerir lo lach qu'es pus importanta en lei populacions d' Europa Occidentala e d' Africa qu'en lei populacions asiaticas ^[27] . Pus greu, lo contacte renforcat entre omes e animaus favoriza l'emergencia d' epidemias en facilitant lo passatge d'agents patogens de l'animau vers l'ome ^[28] .

Annexas [ modificar | Modificar lo codi ]

Liames internes [ modificar | Modificar lo codi ]

Bibliografia [ modificar | Modificar lo codi ]

• (fr) Pierre Ducos, L'origine des animaux domestiques en Palestine , Travaux de l'Institut de Prehistoire, Delmas ed., 1968.
• (fr) Valerie Chansigaud, Histoire de la domestication animale , Delachaux et Niestle, 2020.
• (fr) Philippe Orsini, ≪ Les animaux domestiques ≫, dins Entre Nature & Culture , museum d'histoire naturelle de Toulon et centre archeologique du Var, 2001.
• (fr) Francis Petter, Les animaux domestiques et leurs ancetres , Bordas, 1973.

Notas e referencias [ modificar | Modificar lo codi ]