../..
|
segle I apC
|
segle II apC
|
segle III apC
|
segle IV apC
|
segle V apC
|
../..
195-202
: apres lo sosten part a l'armada de
Pescennius Niger
,
Septimi Sever
comencet una guerra novela entre Romans e Parts. Lei premiers prengueron pauc a pauc l'avantatge e ocuperon
Nisibe
(
195
) e
Ctesifont
(
197
). La patz foguet restablida en
202
amb un acordi favorable ai Romans. Dins aquo, lei Parts demoreron una poissanca importanta dins la region.
208
:
batalha dau Bauc Roge
e revirada d'una campanha militara chinesa menada per lo
generau
Cao Cao
contra lei senhors dau sud de l'Emperi que se consideravan
de facto
coma independents. Dins lei fachs, lo
Fluvi Jaune
venguet la frontiera entre un nord dirigit per
Cao Cao
e un sud dirigits per lei senhors Wu e Shu (→
220
).
211
: dins l'
Emperi Roman
,
mort
de l'emperaire
Septimi Sever
que foguet remplacat per sei fius
Caracalla
e
Geta
. Pasmens, lo premier capitet rapidament d'assassinar lo segond. Lo reine de
Septimi Sever
veguet un renforcament de l'aspecte monarquic de l'Emperi.
212
: edicte de
Caracalla
qu'estendiguet l'estatut de ciutadan roman a totei leis omes liures de l'
Emperi Roman
.
216
: comencament d'una guerra novela entre Romans e Parts a prepaus d'
Armenia
. De negociacions rapidas permeteron de restablir la patz amb un maridatge entre
Caracalla
e una filha dau rei
Artaban V
. Pasmens, durant la ceremonia, l'emperaire roman ordonet a sei soudats de chaplar lei Parts.
Artaban
capitet de s'escapar e la guerra reprenguet.
217-218
: assassinat de
Caracalla
a l'iniciativa dau prefecte
Macrin
que se proclamet emperaire. Pasmens, per estabilizar son poder, negociet un tractat de patz forca favorable ai Parts. Vengut impopular, foguet tuat per sei soudats.
Elagabal
venguet emperaire sota la direccion de sa maire e de sa grand (→
222
).
220
: en
China
, mort dau generau
Cao Cao
que foguet remplacat per son fiu
Cao Pi
coma cap vertadier de l'Emperi. Aqueu darrier reverset l'emperaire
Han Xiandi
e se proclamet emperaire. Aquo marquet la fin de la
dinastia Han
e lo comencament dau
Periode dei Tres Reiaumes
. D'efiech, China foguet devesida entre lei reiaumes de
Wei
au nord (format per
Cao Pi
), de
Shu
au sud-oest (fondat per
Liu Bei
) e de
Wu
au sud-est (fondat per
Sun Quan
).
222
: assassinat de l'emperaire roman
Elagabal
per sa
garda personala
. Foguet remplacat per
Sever Alexandre
que menet una politica prudenta de redreicament economic.
222
: dins lo
reiaume de Wei
, mort de
Liu Bei
que foguet remplacat per son fiu
Liu Shan
. Incapable de dirigir son estat, ne laisset la direccion a de ministres relativament eficac e competents coma
Zhuge Liang
.
224-226
: revouta dau Sassanida
Ardashir I
er
contra lei
Parts
. Lo rei
Artaban V
assaiet de reprimir l'insureccion mai foguet tuat a la
batalha d'Hormizdaghan
. Aquo permetet ai
Sassanida
de conquistar pauc a pauc tot lo territori part e de fondar l'
Emperi Sassanida
.
226
: mort de
Cao Pi
que foguet remplacat per son fiu
Cao Rui
coma
rei de Wei
(→
228
).
228-234
: en
China
, tiera d'ofensivas dei forcas de
Shu
contra aquelei de
Wei
. S'acaberon per la desfacha dei forcas dau premier e la mort de
Zhuge Liang
a la
batalha dei plans de Wuzhan
. Lo ministre foguet remplacat per
Jiang Wan
.
235
: assaiant de negociar la fin d'un conflicte amb leis
Alamans
, l'emperaire
Sever Alexandre
foguet assassinat per sei tropas e remplacat per
Maximin
. Aquo marquet lo comencament d'un
long periode d'instabilitat politic
dins l'
Emperi Roman
que veguet 21 emperaires legitims e plusors desenaus usurpators se batre per contrarotlar l'Estat fins a l'aveniment de
Dioclecian
(→
284
).
235-236
: temptativa d'invasions germanicas long dei frontieras de
Ren
e de
Danubi
.
238
: dins l'
Emperi Roman
, assassinat de l'emperaire
Maximin
. Apres un periode caotic, foguet remplacat per
Gordian III
(→
244
).
239
: en
Wei
, mort dau rei
Cao Rui
. Foguet remplacat per un enfant de 8 ans,
Cao Fang
, placat sota la regencia dau generau
Sima Yi
e dau ministre
Cao Shuang
. Lo segond capitet rapidament de marginalizar lo premier (→
249
).
241
: deces d'
Ardashir I
er
, fondator de l'
Emperi Sassanida
. Foguet remplacat per son fiu
Shapur I
er
.
244
: mort, dins de circonstancias desconegudas, de l'emperaire roman
Gordian III
. Foguet remplacat per
Felip l'Arabi
(→
248
).
245
: dins lo reiaume chines de
Shu
, mort dau ministre
Jiang Wan
que dirigissia leis afaires dau pais. Foguet remplacat per
Fei Yi
.
248
: acordi entre lei
Gots
, lei
Vandals
e lei
Sarmats
per menar d'incursions regularas contra lei provincias frontalieras romanas (→
251
e
271
).
248-249
: apres d'aumentacions importantas deis
imposts
, l'emperaire roman
Felip l'Arabi
deguet faciar una tiera de revoutas e plusors generaus se proclameron emperaire. Foguet tuat durant una batalha contra lei tropas dau generau
Deci
que lo remplacet coma emperaire (→
251
).
249
: en
Wei
, cop d'Estat dau generau
Sima Yi
que capitet d'eliminar
Cao Shuang
e una partida dau clan Cao. Laisset nominalament lo poder au rei
Cao Fang
mai venguet lo cap vertadier dau reiaume.
v. 250
: en
Mesoamerica
, fin dau periode protoclassic maia. Acabament dau proces de declin o d'abandon de plusors sites majors dau periode preclassic coma
Cerros
,
El Mirador
o
Komchen
. En revenge,
Tikal
contuniet de se renforcar per venir la ciutat-estat pus poderosa de la region. Pasmens, son primat foguet rapidament contestat per d'autrei vilas coma
Calakmul
,
Uaxactun
,
Caracol
e
Naranjo
. Aqueu cambiament marca lo comencament dau periode classic de la
civilizacion maia
.
251
: en
Wei
, mort dau generau
Sima Yi
que foguet remplacat per sei fius
Sima Shi
e
Sima Zhao
coma caps vertadiers dau reiaume (→
255
e
257
).
251-253
: mort de l'emperaire roman
Deci
durant un combat contra una incursion dei
Gots
. Sa succession foguet malaisada amb la mort rapida de plusors emperaires (
Trebonian Gal
,
Hostilian
,
Volusian
,
Emilian
). La situacion s'estabilizet en
253
amb l'usurpacion dau poder capitada per lo generau
Valerian
. Aqueu darrier reorganizet la defensa de l'Emperi que venguet l'element centrau de sa politica. Per aquo, partejet lo poder amb son fiu
Gallien
(→
260
).
252-264
: en
Wu
, mort dau rei
Sun Quan
. Sa disparicion entrainet un periode de trebols internes que dureron fins au coronament de
Sun Hao
. Pasmens, lo reiaume retrobet jamai sa poissanca e lo poder passet entre lei mans de l'
aristocracia
auta.
253
: assassinat de
Fei Wi
qu'era
de facto
lo cap dau
reiaume de Shu
. Foguet remplacat per lo generau
Jiang Wei
. Pasmens, aqueu darrier era a combatre long dei frontieras e son alunchament permetet a l'eunuc
Huang Hao
, forca corromput, d'estendre son influencia.
255
: en
Wei
, revirada d'una
revouta contra la regencia
dirigida per lo clan Sima.
255-256
: en
China
, importanta desfacha de
Shu
contra
Wei
. Roinet lo reiaume e permetet pas au generau
Jiang Wei
de mantenir de tropas importantas long dei frontieras (→
263
).
257
: en
Wei
, revirada d'una novela revouta
contra la regencia
dirigida per lo clan Sima. Acceleret lo declin de la dinastia Wei que perdiguet totei sei poders au profiech de sei regents (→
260
).
260
:
batalha d'Edessa
entre Romans e Sassanidas. S'acabet per una victoria dei Sassanidas de
Shapur I
er
que captureron l'emperaire
Valerian
e de miliers de presoniers. Pasmens, mau capiteron d'esplechar aqueu succes car lei generaus romans dei provincias orientalas capiteron de defendre la frontiera ganhat un combat decisiu en
261
. En revenge, aquela disparicion sobda de l'autoritat suprema entrainet lo partiment de l'Emperi Roman entre tres ≪ emperis ≫ dirigits per
Postumus
a l'oest,
Gallien
au centre e
Odenat
a l'est.
260
en
Wei
, revirada d'un cop d'Estat menat per l'emperaire fantoche
Cao Mao
per restaurar son poder. Arrestat per
Sima Zhao
, foguet executat e remplacat per
Cao Huan
(→
266
).
263
: en
China
, invasion e annexion de
Shu
per
Wei
. L'an seguent, lei generaus
Zhong Hui
e
Jiang Wei
organizeron una insureccion militara per restaurar l'independencia dau reiaume e reversar lo clan Sima mai fogueron tuats per lei sieunas tropas.
265
: en
Wei
, mort dau generau
Sima Zhao
que foguet remplacat per
Sima Yan
.
266
: en
Wei
, destitucion dau darrier emperaire Cao per lo generau
Sima Yan
. Aqueu darrier fondet la
dinastia dei Jin occidentaus
.
267
: assassinat dau generau roman
Odenat
. Sa femna,
Zenobia
, prenguet lo contrarotle de seis armadas e comencet la conquista d'un estat propri en
Orient
(→
273
).
268
: assassinat de l'emperaire
Gallien
. Durant son reine, foguet incapable de sometre lei rebels
Postumus
e
Odenat
mai capitet de reorganizar l'armada romana, especialament la
cavalaria
, per li donar mai de soplesa. Foguet remplacat per
Claudi II lo Gotic
(→
270
).
269
: assassinat dau generau
Postumus
, cap d'un ≪
Emperi dei Gallias
≫ format de regions occidentalas de l'Emperi Roman, per sei soudats. Foguet remplacat per
Tetricus
(→
274
).
270
: dins l'
Emperi Roman
, mort de l'emperaire
Claudi II lo Gotic
tuat per una epidemia. Foguet remplacat per lo generau
Aurelian
.
271
: importanta victoria de l'emperaire roman
Aurelian
contra lei
Gots
e lei
Vandals
que degueron arrestar seis incursions e liurar de cavaliers per lei tropas auxiliaras romanas (→
248
). En cambi, lei Vandals receberon lo drech de s'installar dins certanei regions de l'Emperi.
271
: revirada d'una ataca de
Wu
contra lei
Jin
(→
280
).
272
: mort de
Shapur I
er
que foguet remplacat per son fiu
Hormidz I
er
.
273
: desfacha de
Zenobia
e presa de
Palmira
per lei forcas d'
Aurelian
. Aquo marquet la restauracion de l'unitat dei provincias orientalas de l'
Emperi Roman
.
274
: abdicacion de
Tetricus
. Aquo marquet la reintegracion de
Gallia
dins l'
Emperi Roman
apres la secession dau
generau
Postumus
(→
260
).
275
: abandon de la provincia de
Dacia
per lei Romans en causa de la pression dei pobles barbars locaus e de l'agotament dei minas d'
aur
de la region.
275
: assassinat de l'emperaire
Aurelian
. Apres plusors reines breus, foguet remplacat per
Probus
.
276-279
: temptativas d'invasions de
Gallia
per lei
Francs
e leis
Alamans
. Pasmens, lei legions romanas capiteron de resistir.
280-281
: conquista de
Wu
per lei tropas dau reiaume
Jin
. Aquo marquet la reunificacion dau pais e la fin dau
Periode dei Tres Reiaumes
.
282
: assassinat de l'emepraire roman
Probus
per un grop de soudats. Sa mort marquet lo comencament d'una guerra civila marcada per de reines breus e de temptativas nombrosas d'usurpacion dau poder (→
284
).
283
: pilhatge de
Ctesifont
, capitala de la
Persia
Sassanida
, per lei legions romanas d'Orient.
284
: dins l'
Emperi Roman
, presa dau poder per
Dioclecian
(→
285
).
285-286
: per estabilizar l'
Emperi Roman
e melhorar sa defensa,
Dioclecian
creet un sistema noveu amb dos emperaires e dos coemperaires (
Tetrarquia
). Aquo permetet de restaurar la
patz
dins lei provincias e d'arrestar lei guerras civilas de succession fins au comencament dau segle seguent. Prefigura la division definitiva de l'Emperi decidida pus tard per
Constantin
.
290
: en
China
, mort de l'emperaire
Sima Yan
que foguet remplacat per son fiu
Jin Huidi
. Handicapat mentau, foguet placat sota lo contrarotle d'una regencia formada per de princes imperiaus e per sa maire (→
291
).
291-301
: premiera partida de la
Guerra deis Uech Princes
en
China
entre diversei princes dau clan Sima, la maire de l'emperaire
Jin Huidi
, lo coregent
Yang Jun
e diversei ministres. Durant aqueu periode, lei conflictes demoreron pasmens limitats a la cort imperiala. Mineron pauc a pauc lo poder mai lo pais gardet una estabilitat aparenta (→
301
).
296-297
: ensemble de reformas importantas dins l'
Emperi Roman
amb la creacion de provincias novelas, l'aumentacion deis efectius militars (fins a 390 000 omes) e lo renforcament dei frontieras e dei
fortificacions
(
limes
, generalizacion dei
barris
...).
297-298
:
patz de Nisibis
entre Romans e Sassanidas. Batuts, lei Sassanidas degueron abandonar cinc provincias a l'est de Tigre e renonciar a seis ambicions en
Armenia
. Lei dos camps fixeron la durada dau tractat a 40 ans (→
337
).
v. 200
: dins la
Peninsula Indiana
, redaccion dau
manuscrit de Bakhshali
que conten lo premier simbol unicament dedicat a la representacion dau
zero
.
v. 200
: dins l'estepa, invencion de la destillacion per congelacion.
v. 200
: en
China
, invencion de la bariota.
v. 200
: en
China
, construccion de joncas amb de compartiments estancs.
v. 250
: en
Mesoamerica
, construccion de culturas amainatjadas per lei
Maias
.
v. 250
: introduccion deis
equacions
algebricas per
Diofant
.
263
: en China, publicacion per lo
matematician
Lui Hui
d'un important comentari sus
Lei Nou Capitols sus l'art matematic
e d'un tractat, publicat en annex, dich
Haidao Suajing
. Aqueu trabalh presenta una estimacion de π (~ 3,1416), lo
metode d'eliminacion de Gauss
e lo
principi de Cavalieri
per trobar lo
volum
d'un
cilindre
[1]
.
- Ardachir I
er
, rei
sassanida
.
- Artaban V
, rei
part
.
- Aurelian
, emperaire
roman
.
- Caracalla
, emperaire
roman
.
- Dioclecian
, emperaire
roman
.
- Geta
, emperaire
roman
.
- Han Xiandi
, emperaire
chines
.
- Lui Hui
, matematician chines.
- Maximin
, emperaire
roman
.
- Macrin
, emperaire
roman
.
- Probus
, emperaire
roman
.
- Septimi Sever
, emperaire
roman
.
- Sever Alexandre
, emperaire
roman
.
- Shapur I
er
, rei
sassanida
.
- Zenobia
, reina de
Palmira
.
- ↑
(fr)
Karine Chemla e Guo Shuchun,
Les neuf chapitres. Le classique mathematique de la Chine ancienne et ses commentaires
, Dunod, 2005, pp. 144-147.