Istoria [ modificar | Modificar lo codi ]

195-202  : apres lo sosten part a l'armada de Pescennius Niger , Septimi Sever comencet una guerra novela entre Romans e Parts. Lei premiers prengueron pauc a pauc l'avantatge e ocuperon Nisibe ( 195 ) e Ctesifont ( 197 ). La patz foguet restablida en 202 amb un acordi favorable ai Romans. Dins aquo, lei Parts demoreron una poissanca importanta dins la region.
208  : batalha dau Bauc Roge e revirada d'una campanha militara chinesa menada per lo generau Cao Cao contra lei senhors dau sud de l'Emperi que se consideravan de facto coma independents. Dins lei fachs, lo Fluvi Jaune venguet la frontiera entre un nord dirigit per Cao Cao e un sud dirigits per lei senhors Wu e Shu (→ 220 ).
211  : dins l' Emperi Roman , mort de l'emperaire Septimi Sever que foguet remplacat per sei fius Caracalla e Geta . Pasmens, lo premier capitet rapidament d'assassinar lo segond. Lo reine de Septimi Sever veguet un renforcament de l'aspecte monarquic de l'Emperi.
212  : edicte de Caracalla qu'estendiguet l'estatut de ciutadan roman a totei leis omes liures de l' Emperi Roman .
216  : comencament d'una guerra novela entre Romans e Parts a prepaus d' Armenia . De negociacions rapidas permeteron de restablir la patz amb un maridatge entre Caracalla e una filha dau rei Artaban V . Pasmens, durant la ceremonia, l'emperaire roman ordonet a sei soudats de chaplar lei Parts. Artaban capitet de s'escapar e la guerra reprenguet.
217-218  : assassinat de Caracalla a l'iniciativa dau prefecte Macrin que se proclamet emperaire. Pasmens, per estabilizar son poder, negociet un tractat de patz forca favorable ai Parts. Vengut impopular, foguet tuat per sei soudats. Elagabal venguet emperaire sota la direccion de sa maire e de sa grand (→ 222 ).

220  : en China , mort dau generau Cao Cao que foguet remplacat per son fiu Cao Pi coma cap vertadier de l'Emperi. Aqueu darrier reverset l'emperaire Han Xiandi e se proclamet emperaire. Aquo marquet la fin de la dinastia Han e lo comencament dau Periode dei Tres Reiaumes . D'efiech, China foguet devesida entre lei reiaumes de Wei au nord (format per Cao Pi ), de Shu au sud-oest (fondat per Liu Bei ) e de Wu au sud-est (fondat per Sun Quan ).
222  : assassinat de l'emperaire roman Elagabal per sa garda personala . Foguet remplacat per Sever Alexandre que menet una politica prudenta de redreicament economic.
222  : dins lo reiaume de Wei , mort de Liu Bei que foguet remplacat per son fiu Liu Shan . Incapable de dirigir son estat, ne laisset la direccion a de ministres relativament eficac e competents coma Zhuge Liang .

224-226  : revouta dau Sassanida Ardashir I ^er contra lei Parts . Lo rei Artaban V assaiet de reprimir l'insureccion mai foguet tuat a la batalha d'Hormizdaghan . Aquo permetet ai Sassanida de conquistar pauc a pauc tot lo territori part e de fondar l' Emperi Sassanida .
226  : mort de Cao Pi que foguet remplacat per son fiu Cao Rui coma rei de Wei (→ 228 ).
228-234  : en China , tiera d'ofensivas dei forcas de Shu contra aquelei de Wei . S'acaberon per la desfacha dei forcas dau premier e la mort de Zhuge Liang a la batalha dei plans de Wuzhan . Lo ministre foguet remplacat per Jiang Wan .

235  : assaiant de negociar la fin d'un conflicte amb leis Alamans , l'emperaire Sever Alexandre foguet assassinat per sei tropas e remplacat per Maximin . Aquo marquet lo comencament d'un long periode d'instabilitat politic dins l' Emperi Roman que veguet 21 emperaires legitims e plusors desenaus usurpators se batre per contrarotlar l'Estat fins a l'aveniment de Dioclecian (→ 284 ).
235-236  : temptativa d'invasions germanicas long dei frontieras de Ren e de Danubi .
238  : dins l' Emperi Roman , assassinat de l'emperaire Maximin . Apres un periode caotic, foguet remplacat per Gordian III (→ 244 ).
239  : en Wei , mort dau rei Cao Rui . Foguet remplacat per un enfant de 8 ans, Cao Fang , placat sota la regencia dau generau Sima Yi e dau ministre Cao Shuang . Lo segond capitet rapidament de marginalizar lo premier (→ 249 ).
241  : deces d' Ardashir I ^er , fondator de l' Emperi Sassanida . Foguet remplacat per son fiu Shapur I ^er .
244  : mort, dins de circonstancias desconegudas, de l'emperaire roman Gordian III . Foguet remplacat per Felip l'Arabi (→ 248 ).
245  : dins lo reiaume chines de Shu , mort dau ministre Jiang Wan que dirigissia leis afaires dau pais. Foguet remplacat per Fei Yi .
248  : acordi entre lei Gots , lei Vandals e lei Sarmats per menar d'incursions regularas contra lei provincias frontalieras romanas (→ 251 e 271 ).
248-249  : apres d'aumentacions importantas deis imposts , l'emperaire roman Felip l'Arabi deguet faciar una tiera de revoutas e plusors generaus se proclameron emperaire. Foguet tuat durant una batalha contra lei tropas dau generau Deci que lo remplacet coma emperaire (→ 251 ).
249  : en Wei , cop d'Estat dau generau Sima Yi que capitet d'eliminar Cao Shuang e una partida dau clan Cao. Laisset nominalament lo poder au rei Cao Fang mai venguet lo cap vertadier dau reiaume.
v. 250  : en Mesoamerica , fin dau periode protoclassic maia. Acabament dau proces de declin o d'abandon de plusors sites majors dau periode preclassic coma Cerros , El Mirador o Komchen . En revenge, Tikal contuniet de se renforcar per venir la ciutat-estat pus poderosa de la region. Pasmens, son primat foguet rapidament contestat per d'autrei vilas coma Calakmul , Uaxactun , Caracol e Naranjo . Aqueu cambiament marca lo comencament dau periode classic de la civilizacion maia .
251  : en Wei , mort dau generau Sima Yi que foguet remplacat per sei fius Sima Shi e Sima Zhao coma caps vertadiers dau reiaume (→ 255 e 257 ).
251-253  : mort de l'emperaire roman Deci durant un combat contra una incursion dei Gots . Sa succession foguet malaisada amb la mort rapida de plusors emperaires ( Trebonian Gal , Hostilian , Volusian , Emilian ). La situacion s'estabilizet en 253 amb l'usurpacion dau poder capitada per lo generau Valerian . Aqueu darrier reorganizet la defensa de l'Emperi que venguet l'element centrau de sa politica. Per aquo, partejet lo poder amb son fiu Gallien (→ 260 ).
252-264  : en Wu , mort dau rei Sun Quan . Sa disparicion entrainet un periode de trebols internes que dureron fins au coronament de Sun Hao . Pasmens, lo reiaume retrobet jamai sa poissanca e lo poder passet entre lei mans de l' aristocracia auta.
253  : assassinat de Fei Wi qu'era de facto lo cap dau reiaume de Shu . Foguet remplacat per lo generau Jiang Wei . Pasmens, aqueu darrier era a combatre long dei frontieras e son alunchament permetet a l'eunuc Huang Hao , forca corromput, d'estendre son influencia.
255  : en Wei , revirada d'una revouta contra la regencia dirigida per lo clan Sima.
255-256  : en China , importanta desfacha de Shu contra Wei . Roinet lo reiaume e permetet pas au generau Jiang Wei de mantenir de tropas importantas long dei frontieras (→ 263 ).
257  : en Wei , revirada d'una novela revouta contra la regencia dirigida per lo clan Sima. Acceleret lo declin de la dinastia Wei que perdiguet totei sei poders au profiech de sei regents (→ 260 ).
260  : batalha d'Edessa entre Romans e Sassanidas. S'acabet per una victoria dei Sassanidas de Shapur I ^er que captureron l'emperaire Valerian e de miliers de presoniers. Pasmens, mau capiteron d'esplechar aqueu succes car lei generaus romans dei provincias orientalas capiteron de defendre la frontiera ganhat un combat decisiu en 261 . En revenge, aquela disparicion sobda de l'autoritat suprema entrainet lo partiment de l'Emperi Roman entre tres ≪ emperis ≫ dirigits per Postumus a l'oest, Gallien au centre e Odenat a l'est.
260 en Wei , revirada d'un cop d'Estat menat per l'emperaire fantoche Cao Mao per restaurar son poder. Arrestat per Sima Zhao , foguet executat e remplacat per Cao Huan (→ 266 ).
263  : en China , invasion e annexion de Shu per Wei . L'an seguent, lei generaus Zhong Hui e Jiang Wei organizeron una insureccion militara per restaurar l'independencia dau reiaume e reversar lo clan Sima mai fogueron tuats per lei sieunas tropas.
265  : en Wei , mort dau generau Sima Zhao que foguet remplacat per Sima Yan .
266  : en Wei , destitucion dau darrier emperaire Cao per lo generau Sima Yan . Aqueu darrier fondet la dinastia dei Jin occidentaus .
267  : assassinat dau generau roman Odenat . Sa femna, Zenobia , prenguet lo contrarotle de seis armadas e comencet la conquista d'un estat propri en Orient (→ 273 ).
268  : assassinat de l'emperaire Gallien . Durant son reine, foguet incapable de sometre lei rebels Postumus e Odenat mai capitet de reorganizar l'armada romana, especialament la cavalaria , per li donar mai de soplesa. Foguet remplacat per Claudi II lo Gotic (→ 270 ).
269  : assassinat dau generau Postumus , cap d'un ≪  Emperi dei Gallias  ≫ format de regions occidentalas de l'Emperi Roman, per sei soudats. Foguet remplacat per Tetricus (→ 274 ).
270  : dins l' Emperi Roman , mort de l'emperaire Claudi II lo Gotic tuat per una epidemia. Foguet remplacat per lo generau Aurelian .

271  : importanta victoria de l'emperaire roman Aurelian contra lei Gots e lei Vandals que degueron arrestar seis incursions e liurar de cavaliers per lei tropas auxiliaras romanas (→ 248 ). En cambi, lei Vandals receberon lo drech de s'installar dins certanei regions de l'Emperi.
271  : revirada d'una ataca de Wu contra lei Jin (→ 280 ).
272  : mort de Shapur I ^er que foguet remplacat per son fiu Hormidz I ^er .
273  : desfacha de Zenobia e presa de Palmira per lei forcas d' Aurelian . Aquo marquet la restauracion de l'unitat dei provincias orientalas de l' Emperi Roman .
274  : abdicacion de Tetricus . Aquo marquet la reintegracion de Gallia dins l' Emperi Roman apres la secession dau generau Postumus (→ 260 ).
275  : abandon de la provincia de Dacia per lei Romans en causa de la pression dei pobles barbars locaus e de l'agotament dei minas d' aur de la region.
275  : assassinat de l'emperaire Aurelian . Apres plusors reines breus, foguet remplacat per Probus .
276-279  : temptativas d'invasions de Gallia per lei Francs e leis Alamans . Pasmens, lei legions romanas capiteron de resistir.
280-281  : conquista de Wu per lei tropas dau reiaume Jin . Aquo marquet la reunificacion dau pais e la fin dau Periode dei Tres Reiaumes .
282  : assassinat de l'emepraire roman Probus per un grop de soudats. Sa mort marquet lo comencament d'una guerra civila marcada per de reines breus e de temptativas nombrosas d'usurpacion dau poder (→ 284 ).
283  : pilhatge de Ctesifont , capitala de la Persia Sassanida , per lei legions romanas d'Orient.
284  : dins l' Emperi Roman , presa dau poder per Dioclecian (→ 285 ).
285-286  : per estabilizar l' Emperi Roman e melhorar sa defensa, Dioclecian creet un sistema noveu amb dos emperaires e dos coemperaires ( Tetrarquia ). Aquo permetet de restaurar la patz dins lei provincias e d'arrestar lei guerras civilas de succession fins au comencament dau segle seguent. Prefigura la division definitiva de l'Emperi decidida pus tard per Constantin .
290  : en China , mort de l'emperaire Sima Yan que foguet remplacat per son fiu Jin Huidi . Handicapat mentau, foguet placat sota lo contrarotle d'una regencia formada per de princes imperiaus e per sa maire (→ 291 ).

291-301  : premiera partida de la Guerra deis Uech Princes en China entre diversei princes dau clan Sima, la maire de l'emperaire Jin Huidi , lo coregent Yang Jun e diversei ministres. Durant aqueu periode, lei conflictes demoreron pasmens limitats a la cort imperiala. Mineron pauc a pauc lo poder mai lo pais gardet una estabilitat aparenta (→ 301 ).
296-297  : ensemble de reformas importantas dins l' Emperi Roman amb la creacion de provincias novelas, l'aumentacion deis efectius militars (fins a 390 000 omes) e lo renforcament dei frontieras e dei fortificacions ( limes , generalizacion dei barris ...).
297-298  : patz de Nisibis entre Romans e Sassanidas. Batuts, lei Sassanidas degueron abandonar cinc provincias a l'est de Tigre e renonciar a seis ambicions en Armenia . Lei dos camps fixeron la durada dau tractat a 40 ans (→ 337 ).

Sciencias e tecnicas [ modificar | Modificar lo codi ]

v. 200  : dins la Peninsula Indiana , redaccion dau manuscrit de Bakhshali que conten lo premier simbol unicament dedicat a la representacion dau zero .
v. 200  : dins l'estepa, invencion de la destillacion per congelacion.
v. 200  : en China , invencion de la bariota.
v. 200  : en China , construccion de joncas amb de compartiments estancs.
v. 250  : en Mesoamerica , construccion de culturas amainatjadas per lei Maias .
v. 250  : introduccion deis equacions algebricas per Diofant .
263  : en China, publicacion per lo matematician Lui Hui d'un important comentari sus Lei Nou Capitols sus l'art matematic e d'un tractat, publicat en annex, dich Haidao Suajing . Aqueu trabalh presenta una estimacion de π (~ 3,1416), lo metode d'eliminacion de Gauss e lo principi de Cavalieri per trobar lo volum d'un cilindre ^[1] .

Deces [ modificar | Modificar lo codi ]

Liames internes [ modificar | Modificar lo codi ]

• Crisi dau segle III .
• Emperi Roman .
• Periode dei Tres Reiaumes .

Bibliografia [ modificar | Modificar lo codi ]

Notas e referencias [ modificar | Modificar lo codi ]

1. ↑ (fr) Karine Chemla e Guo Shuchun, Les neuf chapitres. Le classique mathematique de la Chine ancienne et ses commentaires , Dunod, 2005, pp. 144-147.