Kentaur (gresk Κ?νταυρο?, Kentauros , latin centaurus ) eller hippokentaur ^[1] er eit fabeldyr eller ein daimon fra gresk mytologi som er tenkt som eit vesen som er dels hest og dels menneske ; han har overkroppen og hovudet til eit mennesket og sjølve kroppen og føtene til ein hest. Kentaurar er framstilte som ein vill og ukontrollert rase, som er fullstendig underlagt dei dyriske kreftene sine.

I tidlege attiske og boiotiske vasemaleri er dei avbilda med bakenden til ein hest og i seinare attgjevingar er dei viste med overkroppen og torsoen til eit menneske festa pa ryggkam til ein hest der ein normalt finn halsen til hesten. Denne tilstanden av halvt menneske og halvt hest har fatt mange forfattarar til a behandla dei som liminale vesen, fanga mellom to naturar og kontrasterande mytar, begge som legamleggjeringar av den utemde naturen, slik som i kampen deira med lapittarar (slektningane deira), eller omvendt som lærarar, slik som Kheiron .

Kentaurane blei vanlegvis sagt a ha blitt fødde som barn av lapittarkongen Ixion og Nefele (skya gjort i biletet til Hera ). Ei anna opphavssoge seier at dei er avkommet til ein viss Kentauros som hadde samleie med hopper i Magnesia . Denne Kentauros var anten sjølv ein son av Ixion og Nefele (innsetjing av ein mellomliggjande generasjon) eller av Apollon og Stilbe , dotter av elveguden Peneios . I ein seinare versjon av forteljinga var tvillingbroren hans Lapithes, stamfar av lapittarane, slik at dei stridande folka var slektningar.

Kentaurane blei sagt a halda til i Thessalia og ved fjellet Pilion i Thessalia , i eikeskogen Foloi i Elis , og i sørlege Lakonia . Dei heldt fram med a opptre i litterære former i romersk mytologi .

Kentauromakhia [ endre | endre wikiteksten ]

Den best kjende soga om kentaurane, kentauromakhia , handlar om krigen deira mot lapittarane. Striden blei utløyst av forsøka deira pa a frakta vekk Hippodamia (?πποδ?μεια, fra ?ππο?, hippos , ≪hest≫ og δαμ?ζειν, damazein ≪a temja≫) og alle andre lapittiske kvinner pa dagen da Hippodamia skulle gifta seg med Peirithoos, kongen av lapittarane, og sjølv ein son av Ixion . Thesevs , den greske helten og grunnleggjaren av byar, var tilfeldigvis til stades. Han kasta seg inn i kampen, og endra balansen i krigen til fordel for den rette ordenen til tinga. Kentaurane blei drivne tilbake eller drepne. ^{[2] [3] [4]} Ein annan lapittisk helt, Kainevs , som var usarbar for vapen, blei slatt til jorda av at kentaurane kasta store steinar og velta tre.

Kentaurane vart framstilte i mange greske mytar som like ville som utemde hestar. Kentauromakhi , kampen med kentaurane, er ein parallell til titanomakhia , kampen til dei olympiske gudane mot titanane . Kentaurkrigen er saleis ein metafor for konflikten mellom dei primitive og meir siviliserte sidene til menneskja, kampen mellom barbari og sivilisasjon.

Kentauromakhia er mest berømt framstilt i kunsten i metopen pa Parthenon av bilethoggaren Feidias , og seinare i renessansen ved ein skulptur av Michelangelo .

Tidlege representasjonar [ endre | endre wikiteksten ]

Den forsøksmessige identifiseringa av to fragmentariske mykenske terrakottastatuettar som kentaurar blant dei omfattande mykenske keramikken som er funnen i oldtidsbyen Ugarit ved kystregionen av dagens Syria , kan tyda pa eit bronsealderopphav for myten om desse vesena. ^[5] Ein mala terrakottakentaur blei funnen ved ≪heltegrava≫ i Lefkandi pa den greske øya Evvia , og ved figurar av kentaurar fra den geometriske perioden som er blant dei fyrste visuelle framstillingane mala pa greske vasar. Ein ofte omtalt bronsefigur fra den geometriske perioden av ein krigar ansikt til ansikt med ein kentaur som i dag er ved Metropolitan Museum of Art i New York . ^[6]

Den vanlegaste teorien for opphavet til førestillinga om kentaurar seier at ho kan koma fra den fyrste reaksjonen til ryttarar fra eit folk som ikkje kjende til moglegheita for a ri pa hestar, slik som i den minoiske kulturen ved Egearhavet i møte med nomadar og hestekulturen deira. Teorien foreslar at slike ryttarar ville sta fram som halvt menneske og halvt hest. Til samanlikning rapporterte den spanske conquistadoren Bernal Diaz del Castillo at aztekarar hadde ei liknande villfaring i møte med spanske kavaleri . ^[7] Tamme hestar og ridekultur oppstod fyrst pa det sørlege steppelandskapet i Sentral-Asia , kanskje omtrentleg i omradet til det som i dag er Kasakhstan .

Lapittstammen i Thessalia , som i myten var slektningar av kentaurane, blei omtalte som oppfinnarar av hesteriding av greske forfattarar. Stammane i Thessalia hevda ogsa at hesterasane deira var etterkommarar av kentaurane.

Av dei ulike antikke forfattarane som nemner kentaurar var Pindaros den fyrste som skildra eit utvilsamt kombinert vesen. ^[8] Tidlegare forfattarar som Homer nytta ord som pheres (samanlikn med theres , ≪beist≫/≪dyr≫), ^[9] som ogsa kunne bety ordinære villmenn som reid pa vanlege hestar. Likevel kan ein finna samtidige representasjonar av hybride kentaurar i arkaisk gresk kunst.

Den romerske diktaren Lucretius nekta i det filosofiske diktet De Rerum Natura ( Om naturen til tinga ) fra 100-talet e.Kr. for eksistensen av slike vesen som kentaurar, basert pa den ulike vekstmengd og farten til menneske og hestar. Han skreiv at tre ar gamle hestar er i den beste alderen av livet sitt, medan tre gamle menneske ikkje er meir enn smabarn, noko som gjer hybride dyr umoglege. ^[10]

Sjølv om kvinnelege kentaurar, kentaurider , ikkje er nemnde i tidleg gresk litteratur og kunst, opptrer dei seinare i antikken . Ein makedonsk mosaikk fra 300-talet f.Kr. ^[11] er eit av dei eldste døma av kentaurider i kunsten. Ovid nemner ogsa ei kentauride, Hylonome, som tok sitt eige liv da ektefellen hennar Kyllaros blei drepen i krigen mot lapittane. ^[12]

Eit kentaur-liknande halvt menneskeleg vesen som blei kalla Polkan opptrer i russisk folkeminne , framstilt i kunst og i luboktrykk mellom 1600- og 1800-talet. Polkan var opphavleg basert pa Pulikane , ein halvhund fra Andrea da Barberino sitt dikt I Reali di Francia , som ein gong var populært i den slaviske verda i omsetjingar til prosa .

Biletgalleri [ endre | endre wikiteksten ]

• 
  Diosphos-malaren, kvitbakgrunn-lekythos (500 f.Kr.)
• 
  Botticelli , Pallas Atene og kentaur (1482?1483)
• 
  Kentaurar ved ekteskapet til Pirithoos. Maleri av Sebastiano Ricci , ca. 1715
• 
  Antonio Canova, Theseus sigrar over kentauren (1805-1819)
• 
  Prins Bova slost mot Polkan, russisk lubok (1860)
• 
  Kentaurete, maleri av John La Farge, ca. 1887

Kjelder [ endre | endre wikiteksten ]

Bakgrunnsstoff [ endre | endre wikiteksten ]

Commons har multimedium som gjeld: Kentaur