For hjarter i samband med kortspel, sja kortfarge .

Hjarte
Illustrasjon: Patrick J. Lynch & C. Carl Jaffe, MD.
Klassifikasjonar og ressursar
MeSH	D006321

Eit hjarte eller hjarta ( latin cor , genitiv cordis, fleirtal corda ) er eit holt, muskulært organ som pumpar blod eller andre kroppsvæsker gjennom kroppen ved a gjennomføra stadige rytmiske samantrekningar. Det finst krinsløpssystem utan hjarte (t.d. hos leddormar ), med eitt hjarte (t.d. hos kjevemunnar ) og med fleire hjarte (t.d. hos slimalar ). Hos dyr som har lukka krinsløpssystem (t.d. virveldyr ) pumpar hjartet blod gjennom blodarer , medan det syter for at all kroppsvæske strøymer gjennom heile kroppen hos dyr som har ope krinsløpssystem (t.d. leddyr ).

Menneskehjarte [ endre | endre wikiteksten ]

Struktur [ endre | endre wikiteksten ]

Hos menneske ligg hjartet til vanleg noko til venstre for midten av brystkassa (toraks), under brystbeinet (sternum). Det ligg i ein sekk kalla hjarteposen (perikard), klemt inne mellom høgre og venstre lunge . Hjartet kviler mot mellomgolvet (diafragma). Hjartet har ein spiss, apeks, denne er normalt vend mot venstre. Hos barn ligg denne spissen høgt, hjartet ligg vassrett, hos vaksne er spissen retta meir nedover.

Hjartet har fire holrom eller kammer: Eitt venstre og eitt høgre framkammer (atrium) øvst og eitt venstre og eitt høgre hjartekammer (ventrikkel) nedst. Ein skiljevegg (septum) skil høgre- og venstresida av hjartet fra kvarandre. Venstre hjartekammer ligg til dels under og bak høgre hjartekammer. Det har fasong som ein sylinder med ein spiss ende, og tjukke vegger. Høgre hjartekammer har ein trekanta fasong og er falda halvvegs rundt det venstre. Det har tynnare vegger, medan framkammera har enno tynnare vegger.

Blodstraumen gjennom hjartet [ endre | endre wikiteksten ]

Høgre hjartekammer pumpar blod til lungene , venstre hjartekammer pumpar til resten av kroppen. Klaffar mellom framkammer og hjartekammer syter for at blodstraumen berre gar ein veg. Det er klaffar ogsa ved utløpa fra hjartekammera.

Fra kroppen kjem blod med lagt oksygeninnhald inn til høgre framkammer fra dei to store venene . Øvre holvene ( Vena cava superior ) tømmer armar, overkropp og hovud, nedre holvene ( Vena cava inferior ) tømmer resten av kroppen. Fra høgre framkammer gar blodet gjennom trikuspidalklaffen til høgre hjartekammer. Derfra renn det gjennom pulmonalklaffen og ut i lungekrinsløpet (ogsa kalla det litle krinsløpet eller pulmonalkrinsløpet). Her far blodet tilført oksygen fra lungene, motsett veg luftar kroppen ut karbondioksid . Det oksygenerte blodet kjem sa attende til hjartet i venstre framkammer gjennom lungevenene . Blodet renn ned i venstre hjartekammer gjennom mitralklaffen , for sa a bli pumpa ut gjennom aortaklaffen og ut i den store livpulsara ( aorta ).

Hjartemuskelen si eiga blodforsyning kjem fra høgre og venstre kranspulsare ( koronararterie ), som gar av fra livpulsara straks etter hjartet. Dette blodet kjem attende til høgre framkammer gjennon koronarsinus ( Sinus coronarius ).

Hjartemuskelen [ endre | endre wikiteksten ]

At hjartet kan trekkje seg saman kjem av at veggene er bygde av muskelceller som kan arbeida utan stans og utan a bli slitne ut. Denne typen muskelceller finst berre i hjartet. Veggane har tre lag. Epikard er det fyrste eller yttarste og er danna av flate epitel - celler og bindevev . Under dette ligg myokard , den eigentlege muskelen . Endokard er enno eit lag av flate epitel-celler og bindevev, inn mot hjartekammera.

Venstre hjartekammer har meir muskelmasse enn høgre av di han pumpar mot ein høgre motstand, alle kroppens blodarer utanfor lungene. Motstanden i lungekrinsløpet som høgre hjartekammer forsyner er mykje mindre.

Hjartesyklusen [ endre | endre wikiteksten ]

Hjartet si oppgave er a pumpe blod rundt i kroppen. Kvart hjarteslag er ei rekkje med hendingar som til saman blir kalla hjartesykelen . Kvar sykel har tre hovudtrinn: Framkammersystole , hjartekammersystole og hjartets diastole. Under systolen trekkjer framkammera seg saman og pressar blod inn i hjartekammera. Nar samantrekninga stoggar og framkammera slappar av, søkk trykket i framkammera og blir lagare enn i hjartekammera. Da prøver blodet a renna attende, og trikuspidal- og mitralklaffane lukkar seg. Det er lukkinga av klaffane som lagar den kjende lyden av hjartet som slar.

Hjartekammeras systole er og ein samantrekning som driv blodet ut, i dette tilfellet til krinsløpssystemet . Ogsa her lukkar klaffane ut, aorta- og pulmonalklaffen, nar pumpekammera utvidar seg.

Til slutt blir hjartet fylt pa nytt nar kammera utvidar seg. Dette blir kalla diastole og startar noko tidlegare i framkammera enn i pumpekammera. Diastolen i hjartekammera fell grovt sett saman med systolen i foorkammera.

Regulering av hjartesyklusen [ endre | endre wikiteksten ]

Hjartemuskelen er myogen , det tyder at han sjølv kan stimulera seg til samantrekning. Han er den einaste muskelen i menneskekroppen som kan det, i motsetnad til musklane i skjelettet som treng stimulering fra nervar for a trekkje seg saman. Samantrekningane i hjartet startar spontant, sjølv om nerveimpulsar eller hormonpaverknad kan paverka hjartefrekvensen (upresist kalla ≪pulsen≫ pa folkemunne), til dømes ved fysisk slit eller fare.

Rytmen i samantrekningane blir styrt fra sinusknuten . Sinusknuten, ogsa kjend som hjartet sin pacemaker , ligg i øvre vegg i høgre framkammer og skapar ein elektrisk impuls som stimulerer framkammera til a trekkja seg saman (sja aksjonspotensial ). Nar den elektriske impulsen nar atrioventrikulærknuten (AV-knuten), som ligg øvst i veggen mellom hjartekammera, i overgangen mellom framkammer og hjartekammer, blir han leia ned i His-bunten og fører til samantrekning av hjartekammera. Tida det tek for impulsen a na fram til denne knuten fra sinusknuten skaper eit opphald mellom samantrekningane i dei to kammera, og sikrar at kvar samantrekning skjer samstundes i dei to framkammera og ein augneblink seinare i dei to hjartekammera.

Frekvens [ endre | endre wikiteksten ]

Kor ofte hjartet trekkjer seg saman varierer. Hos ein nyfødd unge er alt mellom 80 og 180 samantrekningar i minuttet normalt. Normal kvilefrekvens hos ein vaksen er 50?70, ved hardt arbeide kan frekvensen auke til 200. Samstundes kan slagvolumet auke, sa medan hjartet hos ein vaksen pumpar om lag fem liter i minuttet i kvile kan dette auke til over 25 liter i høg aktivitet.

Det er tre mekanismar som styrer hjartefrekvensen med a verke pa sinusknuten:

• Auke frekvensen
  • Sympatisk innervering ( truncus sympaticus )
  • Hormonell sympatisk stimulus ( adrenalin og noradrenalin )
• Minske frekvensen
  • Parasympatisk innervering ( nervus vagus )

Dersom sinusknuten mistar evna til a styre hjartefrekvensen, kan AV-knuten overta. Den naturlege frekvensen her ligg lagare enn frekvensen i sinusknuten. His-bunten og purkinjefibrane kan ogsa overta som pacemaker. Men her er frekvensen enda lagare enn i AV-knuten.

Undersøkingar av hjartet [ endre | endre wikiteksten ]

• Blodprøvar
• Elektrokardiografi (EKG) er elektrisk registrering av hjartets aktivitet.
• Ekkokardiografi er ultralydgransking av hjartet.
• Hjartekateterisering (angiografi)
• Computertomografi (CT)
• Magnetresonanstomografi (MR)
• Myokardscintigrafi er undersøking av blodsirkulasjonen i hjartemuskelen gjennom innsprøyting av radioaktive isotopar .

Hjartesjukdommar [ endre | endre wikiteksten ]

Sja og Hjarte- og karsjukdommar .

Kardiologi er den greinspesialiteten innfor medisinen som ser pa hjartesjukdommane. I daglegtale snakkar ein ofte ogsa om barnekardiologi som eigen greinspesialitet. Det er det ikkje, og bade kardiologar og barnelækjarar steller med hjartesjukdommar hos barn. I mellom dei viktigaste hjartesjukdommane er:

• Koronarsjukdom , er kjenneteikna med at hjartemuskelen ikkje far nok oksygen. Da kan ein fa kraftig smerte og bli særs uvel, dette er kjent som angina pectoris .
• Hjarteinfarkt , skjer nar muskelceller døyr av di delar av hjartet manglar blodforsyning.
• Hjartesvikt , ei gradvis forverring i hjartet sin pumpefunksjon.
• Endokarditt og myokarditt , er betennelsar i hjartet.
• Arytmi , som er forstyrringar i hjarterytmen.
• Medfødde hjartefeil .

Førstehjelp [ endre | endre wikiteksten ]

Sja og Hjartestans .

Dersom eit menneske har hjartestans (ikkje følbare hjarteslag), bør ein straks starta hjarte-lungeredning (munn-til-munn og hjartemassasje).

Hjartet hos andre virveldyr [ endre | endre wikiteksten ]

Fiskehjartet [ endre | endre wikiteksten ]

Virveldyra sin siste felles stamart hadde allereie eit lukka krinsløpsystem med hjarte. Hjartet var her eit langstrakt organ som hadde fleire holrom etter kvarandre:

• Venesekk ( Sinus venosus ) til a samle opp kroppen sitt oksygenfattige blod,
• Framkammer ( atrium ) med klaffar,
• Hjartekammer ( ventrikkel ) med klaffar og
• Hjartekonus ( Truncus arteriosus ).

Slik er det framleis hos slimalar og niauge . Venesekk og hjartekonus deler virveldyra ogsa med lansettfiskane .

Slimalar har i tillegg sakalla aksessoriske hjarte , ≪hjelpehjarte≫, pa tre skilde stader i kroppen: Eitt par i halen, eitt par i hovudet, og eitt enkelt hjarte i leverportara . Desse hjelper med a pumpe det venøse blodet attende til ≪hovudhjartet≫.

Hjartet pumpar det oksygenfattige blodet til gjellene. Etter tilførsel av oksygen gar blodet til heile kroppen.

I stamarten til kjevemunnane fekk hjartet ei s-form, ved at venesekken og framkammeret ligg oppa pumpekammeret og hjartekonen, slik at blodet strøymer ≪baklengs≫ mellom for- og hjartekammer. Slik er det hos dei aller fleste fiskeartane .

Virveldyr pa land [ endre | endre wikiteksten ]

Kjevemunnane sitt hjarte blei utvikla vidare i stamarten til dei virveldyra som lever pa land. Det var her det andre framkammeret kom til. Eit slikt hjarte med to framkammer og eit hjartekammer finst framleis hos amfibia .

Hjartet pumpar her blanda blod. Det eine framkammeret tek imot oksygenfattig blod fra kroppen og det andre framkammeret oksygenrikt blod fra lungene. Blodet fra begge framkammera blir blanda i hjartekammeret.

Dei andre virveldyra pa land har ikkje berre to framkammer, men og to hjartekammer. Delinga av hjartekammeret skjedde altsa i stamarten til amiondyr , men skiljeveggen var ikkje fullstendig. Dette fører med seg at venøst og arterielt blod blir blanda i hjartet. Samtidig med delinga av hjartekammeret blei hjartekrona delt i tre; ein del dannar overgangen til lungearterien, ein annan til den venstre aortaen og den siste til høgre aortaen. Denne tilstanden finn vi i dag hos bruøgla , skjelpadder og skjelkrypdyr .

Skiljeveggen i hjartet blei fullstendig lukka to gonger uavhengig av kvarandre innanfor amniondyra: Den eine gongen var i den felles stamarten for krokodillar og fuglar , og den andre gongen var i stamarten at pattedyra . Dermed blei det i begge desse falla lagt til rette for eit fullstendig skilje mellom venøst og arterielt blod. I bade fuglar og pattedyr har dessutan den eine av livpulsarene gatt tapt. Men mens fuglar berre har bevart den høgre livpulsara, er det i pattedyra den venstre livpulsara som er bevart.

Hjarterytmen [ endre | endre wikiteksten ]

Mindre dyr har høgare hjarterytme enn større dyr. Likeeins har yngre snøggare hjarterytme enn eldre innanfor same art. Døme pa hjartefrekvens (i slag per minutt):

• Grakval : 9
• Sel : 10 nar han dykkar og 140 nar han er pa land
• Elefant : 25
• Menneske: 70 (vaksne), 100?110 (smabarn), 140?150 ( menneskefoster ).
• Sporv : 500

Andre pattedyr lever stort sett i 1 milliard hjarteslag, medan mennesket lever i 2?3 milliardar slag.

Hjarte hos virvellause dyr [ endre | endre wikiteksten ]

Hjarte finst ikkje berre hos virveldyr og lansettfiskar. Ein finn ogsa hjarte hos armføtingar, blautdyr, kappedyr og leddyr. Hos enteropneustar, foronidar, pigghudingar, pterobrankiar og slimormar finst hjarteliknande strukturar. Desse blir kalla ampullar eller lakuner , fordi dei først og fremst fungerer som blodreservoar, ikkje som blodpumper. Likevel blir dei ogsa av og til omtala som hjarte. Hos leddormar overtek heile ryggara hjartefunksjonen, ved at ho gjennom samantrekningar driv blodet gjennom det lukka sirkulasjonssystemet.

Ein er ikkje viss pa kor ofte hjarte har oppstatt uavhengig i dyra sine stamtre . Men i og med at det mest truleg ikkje fanst noko hjarte i den siste sams stamarten for t.d. virvel- og blautdyr, ma hjarte ha oppstatt minst to gonger uavhengig av kvarandre.

I opne sirkulasjonssystem blir blodet kalla hemolymfe . Her er det strengt teke ikkje snakk om blod i eigentleg forstand, men ei kroppsvæske med mange ulike bestanddelar.

Blautdyrhjartet [ endre | endre wikiteksten ]

Hos blautdyr bestar hjartet av eit hjartekammer og eit varierande tal framkammer. Talet pa framkammer samsvarar med talet pa gjellene, slik at det finst grupper med eit, to eller fire framkammer. Vener transporterer hemolymfen fra gjellene til hjartet, og to arterier fordeler sa denne oksygenrike hemolymfen i kroppen. Utover dette finst det ikkje arer, dvs. at sirkulasjonssystemet er ope.

Leddyrhjartet [ endre | endre wikiteksten ]

Hos leddyr er hjartet eit noksa langt organ som strekkjer seg over fleire segment . Sirkulasjonssystemet er ope; vener manglar fullstendig. I staden for gjennom vener entrar blodet gjennom ≪sprekker≫ i hjartet, sakalla ostier . Det finst eit par ostier per kroppssegment. Hjartet pumpar sa hemolymfen gjennom arterier til dei ulike kroppsregionane, der arene sluttar. Hemolymfen blir oksygenisert før han kjem til hjartet. Hjartet pumpar altsa arterielt ≪blod≫.

Vare nærmaste virvellause slektningar [ endre | endre wikiteksten ]

Virveldyr blir samanfatta med lansettfiskar og kappedyr til ryggstrengdyr . Lansettfiskane har, som nemnt over , eit hjarte som tydeleg liknar pa vart. Ogsa kappedyr har eit hjarte, men dette er ikkje delt i ulike avsnitt. Dessutan har kappedyra sitt hjarte ein unik eigenskap blant dyr: Det kan endra retninga av blodomløpet! Kappedyr vekslar mellom a pumpa blod fra tarmen til gjellene (som hos andre ryggstrengdyr) eller fra gjellene til tarmen. (Dei same arene fungerer dermed bade som arterier og vener, avhengig av retninga til blodomløpet.)

Ryggstrengdyr blir i sin tur samanfatta med enteropneustar, pigghudingar og pterobrankiar til deuterostomiar . Hos enteropneustar , pterobrankiar og nokre pigghudingar (m.a. sjøpiggsvin og sjøstjerner ) finn ein blæreaktige utvidingar av blodarer, som har hjarteliknande funksjon. Desse kan trekkja seg saman og dermed transportera blod i kroppen. Det er likevel usikkert om desse organa er homologe med kvarandre og/eller med ryggstrengdyra sine hjarte. Hos pigghudingar (der organet heiter ≪dorsalblære≫) finst det t.d. ikkje noko sirkulasjonssystem i eigentleg tyding, men eit ≪hemalsystem≫ med arer som sluttar blindt. Derfor er det tvilsamt og framleis uavklart om desse systema i det heile teke kan samanliknast med vart sirkulasjonsorgan og hjarte.

Hjartet i kulturen [ endre | endre wikiteksten ]

Hjartet er blodfylt og gjev fra seg puls ein kan kjenna gjennom huda til eit levande menneske. Sterke kjensler gjer at det gar fortare og er meir tydeleg til stades for eigaren. Det er ikkje sa rart at det i mange kulturar har vore sett pa som bustaden for sjela , sinnet og kjenslene. Ein finn døme pa dette mellom anna i Bibelen , i læra til Aristoteles og hos stoikarane . Leveren har og vore brukt som eit liknande symbol, medan det i dag er hjernen som blir rekna som det viktigaste organet for personlegdom. Hjartet er mest brukt som eit symbol pa kjærleik .

Hjarteform [ endre | endre wikiteksten ]

Hjartet er mykje brukt som symbol, særleg med den stiliserte hjarteforma ♥ . Det er ikkje kjend kvar denne forma kjem fra. Teoriar spenner fra det sumeriske kileskriftsymbolet for ' kvinne ', som hadde ein liknande fasong, til frøa fra Silphium -planten, som hadde samband med kjærleik og sex i og med at han blei brukt til prevensjon og abortframkalling . Bilete av dei hjarteforma frøa blei prega pa myntar i den antikke byen Kyrene . Andre forklaringar har peikt pa likskapar med ulike (seksuelle) delar av kvinnekroppen, men ein kan ikkje sja heilt bort fra at symbolet ganske enkelt viser til utsjanaden pa det ekte hjartet.

Ein finn stiliserte hjarte som kortfarge pa spelkort og som pynt og symbol ei rekke stader, til dømes pa klede, sukkertøy og pa kjærleiksbrev og -kort. Det blir brukt som ideogram for ≪elskar≫, til dømes i utsegna ≪ I ♥ New York ≫. I nyare tid har ein og teke i bruk meir anatomiske hjarte som symbol pa slike kjensler.

Sprak [ endre | endre wikiteksten ]

Ein kan fortsatt snakka om hjartet nar ein meiner kjensler, som a bli ≪varm rundt hjarterøtene≫. A ≪ha hjartet pa rette staden≫ eller vera ≪godhjarta≫ tyder at ein er snill og god, medan a ha eit ≪hjarte av stein≫ tyder at ein ikkje har miskunn.

Ein finn og att hjartet i uttrykk som viser til sentrum eller den viktigaste delen av noko, til dømes ≪hjartet av byen≫ eller ≪ Folkestad er sjølve hjartet i Volda kommune≫. Denne bruken kan minna om den biletlege bruken av navle .

Religion [ endre | endre wikiteksten ]

Hjartet har spelt fleire roller i ulike religionar. I egyptisk mytologi blei hjartet til avdøde vegne mot fjøra til Ma'at i dødsriket Duat . Hjarte som blei funne for lette blei etne opp av monsteret Ammit , medan dei andre fekk koma til Osiris i Aaru .

I Aztekarriket og andre førkolumbiske mesoamerikanske kulturar var hjartet ofte ein viktig del av menneskeofring . I mange ritual skar ein ut hjartet medan offeret enda levde og tilbaud det til gudane , til dømes ved a kasta det pa elden.

Innan kristendommen , særleg katolisismen , er hjartet eit symbol pa guddommeleg kjærleik for menneskja. Det heilage hjartet til Jesus (og av og til ogsa Jomfru Maria ) blir minna med Jesu hjartefest i den katolske kyrkja, og Jesus blir ofte framstilt med eit tydeleg hjarte utanpa bringa.

I hinduismen finn ein framstillingar av guden Hanuman som held open bringa si slik at ein kan sja hjartet hans, der ein finn Rama (og i nokre versjonar ogsa Sita ). Dette biletet kjem fra ei soge om at Hanuman viste fram hjartet sitt for a visa kor trugen han var til den høgare guden Rama.

Kjelder [ endre | endre wikiteksten ]

Denne artikkelen treng referansar for verifikasjon . Du kan forbetra artikkelen ved a leggja inn referansar til palitelege kjelder. Kven som helst kan fjerna kjeldelaust materiale utan forvarsel, men den føretrekte tilnærminga er i første omgang a markera dei setningane/pastandane som treng kjeldebelegg ved a tilføya {{ tr }} etter pastanden. (2023)

Bakgrunnssstoff [ endre | endre wikiteksten ]

Wikifrasar har ei sitatsamling som gjeld: Hjarte

Commons har multimedium som gjeld: Hjarte