Urartu
(of
Oerartoe
) was tussen ca. 860 en 585 v.Chr. een koninkrijk in het
Armeens hoogland
. Het centrum van het rijk was het gebied rond het meer
Van
. Zelf noemden de Urarteers (of Oerarteeers) hun koninkrijk
Biainili
. Traditie wilde dat de
wereldboom
in dit gebied stond en verscheidene koningen hebben dan ook geprobeerd deze te vinden in dit gebied.
De hoofdstad
Tushpa
(iets buiten de stad
Van
) lag aan het
Vanmeer
in het oosten van het huidige
Turkije
en het rijk begon als een klein vorstendom aan dit meer. Onder
Argishti I
(
787
-
766
) strekte het rijk zich uit over oostelijk Turkije tot de bovenloop van de
Eufraat
,
Armenie
, een deel van de
Kaukasus
en een stuk van
Iran
. Het was in die tijd een geduchte rivaal van de
Assyriers
.
Urartu wordt in oude manuscripten van verschillende culturen ook vaak het "Koninkrijk van Ararat" genoemd (
Armeens
: ????????). De naam van het gebied werd naar gewoonte in die tijd alleen geschreven met medeklinkers. De naam in de bronnen is dan ook vaak "RRT". Dat kan dus zowel Ararat als Urartu zijn of een ander woord met die medeklinkers. Armenie ziet zichzelf als de afstammeling van Urartu.
Binnen het rijk werden drie bevolkingsgroepen onderscheiden: de Nairi, de Hay en de Armen. De Nairi woonden o.a. rond het meer Van en in de hoofdstad
Tushpa
. De naam zou 'lichtharige' betekenen. De Hay woonden in Centraal-
Klein-Azie
en de Armen in het noorden.
Deze bevolkingsgroepen spraken ongeveer dezelfde taal en deelden veel culturele uitingen, waaronder een gevoel van gemeenschappelijke oorsprong. De taal was verwant aan de taal van de
Hurri
(de Horieten van de Bijbel) en kan noch tot de
Semitische
, noch tot de
Indo-Europese talen
gerekend worden.
In de 13e eeuw v.Chr. was er een eerste vermelding van een land met de naam Uratri of Uruatri, dat bestond uit verschillende kleine stadstaten. Het nabijgelegen Nairi bestond ook verschillende stadstaten. Uit deze periode zijn er weinig archeologische gegevens. Er zijn enkele begraafplaatsen en forten op hoogte opgegraven. Regelmatig voerden de Assyriers rooftochten uit in deze gebieden. Mogelijk onder de aanhoudende druk van de Assyriers vormden de verschillende staatjes van Uratri en Nairi een eenheid. Rond 830 v.Chr. stichtte Sardur I zijn hoofdstad Tushpa bij Van. Hij was de stichter van een dynastie die twee eeuwen zou regeren over Urartu en hij was de eerste koning van wie eigen inscripties bekend zijn. Hij vormde zijn rijk naar het voorbeeld van Assyrie. Zijn opvolger Ishpuinis verving het
Akkadisch
spijkerschrift van de Assyriers door spijkerschrift in de eigen taal.
Net als de Assyriers leidden de koningen van Urartu zelf hun legers en voerden een agressieve buitenlandse politiek. Ze vergrootten hun rijk en stichten overal nieuwe steden (zoals Erebuni, het huidige
Jerevan
) en forten op hoogten. Tijdens het hoogtepunt van dit rijk reikte het gebied van de zuidelijke Kaukasus tot het noorden van Irak en tot in centraal Klein-Azie. In de vroege 8e eeuw v.Chr. kon Urartu profiteren van de zwakte van het Assyrische rijk, maar tegen het einde van de 8e eeuw behaalde Assyrie opnieuw de bovenhand. Zo versloeg koning
Sargon II
van Assyrie in 714 v.Chr. koning Rusa I van Urartu en plunderde een deel van Urartu en haar bondgenoot, de bufferstaat
Musasir
. Tegelijk kreeg Urartu af te rekenen met invallen van
Cimmeriers
.
Urartu herstelde echter en koning Rusa II bouwde vier grote, nieuwe administratieve centra, in Teiseba (Karmir Blur nabij Jerevan, Armenie), Haldi in Ziquni (Kef Kalesi nabij
Adilcevaz
, Turkije), Rusas Kleine Stad (nabij
Bastam
, Iran) en Rusahinili (Ayanis aan het Vanmeer).
De Assyrische bronnen zijn onduidelijk over de reden van de ondergang van Urartu. Rond 585 v.Chr. werd het rijk van Urartu vernietigd, mogelijk door de
Scythen
. Aan het begin van de 6de eeuw voor Christus namen de
Meden
het gebied van het voormalige Urartu in bezit. Het gebied van de Hays in centraal Klein-Azie was het gebied dat 'onafhankelijk' bleef en werd bekend onder de naam Hayq of Hayastan.
Armenia maior
en
Armenia Inferior
zijn de namen waaronder deze twee gebieden later bekend zijn als
provincia
van het
Romeinse Rijk
.