In
Nederland
is de netlengte van de spoorwegen (totale lengte van de
spoorlijnen
) 3434 km. Driekwart hiervan is
geelektrificeerd
en driekwart is
meersporig
. De totale spoorlengte bedroeg in 2016 7219 km.
[1]
Spoorwegemplacementen
en dergelijke zijn niet meegerekend.
Al het openbare spoor in Nederland is
normaalspoor
, alleen bij industrie en in pretparken wordt incidenteel
smalspoor
gebruikt. De openbare spoorinfrastructuur in Nederland (
hoofdspoorwegen
) wordt sinds 2003 namens de overheid beheerd door
ProRail
. ProRail legt nieuwe spoorlijnen aan of uitbreidingen en wijzigingen van bestaande spoorlijnen. Bij grote wijzigingen is daarvoor een
tracebesluit
nodig van de minister van
Infrastructuur en Milieu
. Dat ministerie is ook de financier van ProRail voor het beheer en onderhoud.
De eerste trein in Nederland reed op 20 september 1839 van
Amsterdam
naar
Haarlem
, het eerste deeltraject van de "
Oude Lijn
", de spoorlijn tussen Amsterdam en
Rotterdam
(aanleg tussen 1839 en 1847). De aanleg en exploitatie geschiedde door de particuliere Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij (
HIJSM
).
De tweede spoorlijn in Nederland begon zijn geschiedenis op 28 december 1843, de
Rhijnspoorweg
tussen Amsterdam en
Utrecht
, het eerste deeltraject van de Nederlandsche Rhijnspoorweg-Maatschappij (
NRS
), in 1845 verlengd naar
Arnhem
en in 1856 naar Duitsland. Deze lijnen werden aanvankelijk aangelegd in
breedspoor
, om enkele jaren later omgebouwd te worden naar normaalspoor om aan te kunnen sluiten op het Duitse spoornet.
In het zuiden van Nederland werden de eerste grensoverschrijdende lijnen aangelegd door buitenlandse maatschappijen, als verlengingen van de spoornetten in die landen. In 1853 werd de
spoorlijn Aken ? Maastricht
geopend, de eerste verbinding met Duitsland en derde spoorlijn van Nederland; in 1854 volgde de lijn
Antwerpen ? Roosendaal
over de Belgische grens.
Vanaf 1863 kwamen ook de
Centraalspoorweg
van de Nederlandsche Centraal-Spoorweg-Maatschappij (
NCS
) alsmede de eerste lijnen van de Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen (
SS
) in exploitatie. Dit waren de belangrijkste spoorwegmaatschappijen in Nederland. Daarnaast werden door diverse kleinere spoorwegmaatschappijen spoorlijnen aangelegd.
Vanaf 1860 ging de staat zelf spoorlijnen aanleggen, er werden tien
staatslijnen
aangelegd aangeduid met de letters A tot en met K, behalve J.
De eerste elektrische spoorlijn in Nederland was de
Hofpleinlijn
. Op 1 oktober 1908 als elektrische lijn in gebruik genomen en geexploiteerd door de Zuid-Hollandsche Electrische Spoorweg-Maatschappij (
ZHESM
). Vanaf 1927 werd de
Oude Lijn
elektrisch bereden.
Vanaf de
jaren dertig
werden vele minder drukke lijnen gesloten. Op lijnen die in bedrijf bleven werd tot in de
jaren vijftig
de stoomtractie door dieseltreinen of elektrische treinen vervangen. De meeste bestaande spoorlijnen werden, uitgezonderd enkele grenstrajecten, vanaf 1938 geexploiteerd door de N.V.
Nederlandse Spoorwegen
(NS). Dit bleef zo tot de reorganisatie van 1995.
Het grootste deel van de Nederlandse spoorlijnen is geelektrificeerd met 1500 V gelijkspanning. Twee spoorlijnen, de
Betuweroute
en de
HSL-Zuid
, zijn geelektrificeerd met 25.000 V 50 Hz wisselspanning. De grensbaanvakken Roosendaal - Essen v.v. en Maastricht - Vise zijn deels met Belgische bovenleidingsspanning geelektrificeerd, daar waar tussen de Duitse grens en Venlo in
de spoorlijn Viersen - Venlo
de Duitse bovenleidingsspanning is toegepast.
Een aantal lijnen in het noorden en oosten van het land, en enkele goederenlijnen in het zuiden, zijn niet geelektrificeerd, hier wordt de treindienst uitgevoerd met
dieseltreinen
.
In Nederland rijden treinen bij
meersporigheid
in de regel rechts. Hiervan kan worden afgeweken bij stremmingen, maar er zijn ook baanvakken waar in de regel links wordt gereden:
Op de grensbaanvakken met Belgie wordt net als in Belgie zelf links gereden (Roosendaal ? Essen en Maastricht ? Vise).
Op de twee noordelijke sporen van het viersporige baanvak tussen
Utrecht Centraal
en
Blauwkapel Oost Aansluiting
wordt door intercity's uit praktische overwegingen links gereden. Doorgaande treinen tussen
Amersfoort Centraal
en
Gouda
(die
kopmaken
in Utrecht Centraal) kruisen elkaar nabij Blauwkapel door middel van een
fly-over
zodat ze elkaar niet hoeven te kruisen bij Utrecht Centraal. Zie ook het schema op de pagina
Centraalspoorweg
.
Op de
hogesnelheidslijn Schiphol ? Antwerpen
, bekend als "HSL-Zuid", wordt tussen de stations
Rotterdam Lombardijen
en
Barendrecht
gewisseld tussen rechts rijden ten noorden en links rijden ten zuiden daarvan. Daartoe is er een fly-over voor het HSL-spoor voor treinen in noordelijke richting die niet alleen over het HSL-spoor voor treinen in zuidelijke richting heen gaat, maar ook over de sporen van de
spoorlijn Rotterdam ? Dordrecht
, bekend als "Staatslijn I", om daar vervolgens op aan te sluiten. Voor de treinen uit
Breda
die in noordelijke richting het HSL-spoor opgaan (zie
treindiensten HSL
) is er ten noorden van
Breda-Prinsenbeek
een
fly-over
over de sporen in tegenrichting van beide lijnen, waarbij de trein overgaat van rechts naar links rijden.
Bij sommige passeersporen op enkelsporige trajecten wordt links gereden, zoals bij de stations
Aalten
,
Delden
,
Anna Paulowna
en
Hurdegaryp
. Deze keus kan, zoals bij Hurdegaryp, verband houden met de ligging van het
overpad
(met spoorbomen) naar het perron.
Voorheen, toen wissels nog niet automatisch werden omgelegd, werd er om beurten links en rechts gereden op de passeersporen. Voordeel daarvan was dat wanneer de beide treinen de parallelle sporen opreden de wisselstanden gebruikt konden worden van het wegrijden de vorige keer, zodat de wissels half zo vaak moesten worden omgelegd.
Op de meeste trajecten met personenvervoer wordt in beide richtingen minstens een halfuursdienst gereden (soms minder in het weekend).
- Baanvakken met doordeweeks, ook overdag, een lagere frequentie dan een halfuursdienst
- Baanvakken waar op kleinere stations doordeweeks overdag een uurdienst geldt
- Baanvakken met doordeweeks 's avonds een lagere frequentie dan een halfuursdienst
- Sauwerd ? Roodeschool: een per uur
- Sauwerd ? Delfzijl: een per uur
- Zuidbroek ? Bad Nieuweschans: een per uur
- Zuidbroek ? Veendam: een per uur
- Leeuwarden ? Groningen: een per uur
- Leeuwarden ? Harlingen: een per uur
- Leeuwarden ? Sneek: een per uur
- Almelo ? Marienberg: een per uur
- Heerhugowaard ? Hoorn: een per uur
- Winterswijk ? Zutphen: een per uur
- Tiel
?
Elst
: een per uur
Bovendien zijn er diverse baanvakken waar op kleinere stations doordeweeks 's avonds een uurdienst geldt.
- Baanvakken met een zeer beperkt aantal treinen
- Den Haag HS ? Voorburg: nachtnettreinen in de donderdag- en vrijdagnacht (Den Haag HS ? Gouda)
- Amsterdam Bijlmer Arena ? Diemen Zuid: alternatieve route bij werkzaamheden rond Amsterdam Zuid
- Schiedam Centrum
-
Rotterdam Noord
: alternative route tijdens werkzaamheden rond Rotterdam Centraal: normaal geen treindiensten.
- Baanvakken met veel treinen
- Zie ook
tienminutentrein
.
N.B.: Het gaat er hier om hoe vaak een traject bereden wordt, niet om hoe vaak een reiziger van het eerste naar het tweede genoemde station kan reizen.
Op heel wat trajecten wordt meer dan een halfuursdienst gereden, vaak elk half uur een Intercity en een stoptrein, of meer. De baanvakken (tussen twee stations) met, doordeweeks overdag, een frequentie van minstens tien passagierstreinen per uur per richting, uitgezonderd leeg materieel, zijn:
- Amsterdam Centraal ? Amsterdam Sloterdijk: 27 treinen per uur
[2]
(verdeeld over drie baanvakken)
- Schiphol ? Hoofddorp: 19 treinen per uur
[2]
- Amsterdam Muiderpoort ? Amsterdam Centraal: 18 treinen per uur
[2]
- Utrecht Centraal ? Utrecht Vaartsche Rijn: 16 treinen per uur
[3]
- Rotterdam Centraal ? Barendrecht: 15 treinen per uur
[2]
- Utrecht Centraal ? Woerden: 14 treinen per uur
- Utrecht Centraal ? Utrecht Overvecht: 14 treinen per uur
- Amsterdam RAI ? Schiphol: 14 treinen per uur
- Gouda ? Gouda Goverwelle: 14 treinen per uur
- Utrecht Centraal ? Breukelen ? Amsterdam Bijlmer ArenA: 14 treinen per uur
[2]
- Leiden (? Warmond): 14 treinen per uur
- Almere Centrum ? Almere Muziekwijk (? Hollandse brug): 12 treinen per uur
- Boxtel ? Eindhoven: 12 treinen per uur
- Den Haag Laan van NOI ? Leiden: 12 treinen per uur
- Woerden ? Gouda Goverwelle: 12 treinen per uur
- Amsterdam Sloterdijk ? Zaandam: 12 treinen per uur
- Den Haag HS ? Rotterdam Centraal: 12 treinen per uur
[2]
- Amsterdam Sloterdijk ? Amsterdam Lelylaan ? Schiphol: 11 treinen per uur
[2]
- Arnhem Centraal ? Elst: 11 treinen per uur
- Utrecht Vaartsche Rijn ? Geldermalsen: 10 treinen per uur
[4]
- Barendrecht ? Dordrecht: 10 treinen per uur
- Hilversum ? Naarden-Bussum: 10 treinen per uur
- Elst ? Nijmegen: 10 treinen per uur
- Utrecht Overvecht ? Den Dolder: 10 treinen per uur
- Amsterdam RAI ? Weesp (? Hollandse brug): 10 treinen per uur
Opmerkelijk is, dat enkele van deze drukst bereden baanvakken van Nederland slechts tweesporig zijn: Woerden ? Gouda Goverwelle, Rijswijk ? Schiedam Centrum, Hilversum ? Naarden-Bussum, Amsterdam RAI ? Weesp ? Almere Oostvaarders en Arnhem Centraal ? Elst.
Nederland kent 13 grensovergangen voor internationaal treinverkeer.
Grensbaanvakken worden gekenmerkt door verschillende beveiligings- en bovenleidingssystemen aan weerszijden van de grens. Dit brengt beperkingen met zich mee voor internationaal treinverkeer. Grensoverschrijdend treinverkeer dient te beschikken over beide soorten beveiligings- en bovenleidingssystemen. In de tabel hieronder zijn de systemen opgenoemd per grensovergang. De nummers in de tabel hieronder komen overeen met de figuur hiernaast.
De internationale treindiensten staat hieronder per grensovergang weergeven:
Grensovergang Nieuweschans ? Weener (D)
Grensovergang Oldenzaal ? Bad Bentheim (D)
Grensovergang Enschede ? Gronau (D)
Grensovergang Zevenaar ? Emmerich (D)
Grensovergang Venlo ? Kaldenkirchen (D)
Grensovergang Eygelshoven Markt ? Herzogenrath (D)
Grensovergang Bocholtz ? Vetschau (D)
Grensovergang Eijsden ? Vise (B)
Grensovergang Breda ? Noorderkempen (B) (HSL)
Grensovergang Roosendaal ? Essen (B)
Drie grensovergangen worden uitsluitend gebruikt voor goederenverkeer. Deze staan hieronder weergeven:
De volgende grensovergangen naar Belgie zijn buiten gebruik:
- Maastricht ? Lanaken (fysiek gescheiden van het Belgische net);
- Baarle-Nassau ("Bels lijntje" afgebroken).
- ↑
ProRail jaarverslag 2016
- ↑
a
b
c
d
e
f
g
En extra Thalys, ICE of Eurostar, niet elk uur.
- ↑
In de spits 20 treinen per uur, en extra ICE niet elk uur.
- ↑
Tussen Utrecht Centraal en Houten Castellum in de spits 12 per uur.
- ↑
Bij de grens.
- ↑
Het
Zeeuws-Vlaamse
spoorwegnet is niet verbonden met de rest van Nederland ? tenzij door Belgie.
- ↑
Tussen
Maastricht Randwyck
en
Eijsden
.