De
Rotterdamse metro
is een
metronetwerk
en een
openbaar vervoer
-systeem in de
Metropoolregio Rotterdam Den Haag
, gecentreerd rondom Rotterdam. De metro rijdt in de plaatsen
Rotterdam
,
Rhoon
,
Poortugaal
,
Hoogvliet
,
Spijkenisse
,
Capelle aan den IJssel
,
Schiedam
,
Vlaardingen
,
Pijnacker
,
Berkel en Rodenrijs
,
Nootdorp
,
Leidschendam-Voorburg
,
Den Haag
,
Maassluis
en
Hoek van Holland
. Het is het oudste en grootste metronetwerk van zowel Nederland als de Benelux. Dagelijks verwerkt het metronetwerk ongeveer 455.000 reizigers.
[2]
De exploitatie is in handen van de
Rotterdamse Electrische Tram (RET)
.
De eerste lijn werd op
9 februari
1968
geopend door prinses
Beatrix
en prins
Claus
. Sindsdien is het metronetwerk uitgegroeid tot 5 lijnen met een totale lengte van 101 kilometer, waarvan 17,7 ondergronds en 8,5 als
sneltram
is uitgevoerd. Er zijn 71 haltes.
Zie
Erasmuslijn
voor het hoofdartikel over dit onderwerp.
De eerste metrolijn, Noord-Zuidlijn genoemd, was tevens de eerste van Nederland, en bij de opening een van de kortste metrolijnen ter wereld: slechts 5,9 kilometer tussen het
station Rotterdam Centraal
en het
station Zuidplein
op de
linker Maasoever
. Op
9 februari
1968
openden prinses
Beatrix
en prins
Claus
in het bijzijn van toenmalig burgemeester
Wim Thomassen
en RET-directeur drs. C.G. van Leeuwen de metrolijn op het Centraal Station met een rit naar Zuidplein. Met de bouw van de lijn, die ruim zeven jaar duurde, was een bedrag van 170 miljoen
gulden
(ruim 77 miljoen euro) gemoeid, plus twintig miljoen gulden (negen miljoen euro) aan bijkomende werken. Om de Rotterdammers kennis te laten maken met dit nieuwe vervoermiddel, mocht iedere inwoner eenmaal een gratis ritje maken met de metro. De Rotterdamse metro had zijn eerste grote presentatie aan het publiek al in 1960 op de
Floriade
in de vorm van een 38 meter "bewegende"
maquette
met modeltreinen.
[3]
Het belangrijkste kunstwerk was de tunnel onder de
Nieuwe Maas
. Deze tunnel (de tweede ondertunneling van deze rivier na de
Maastunnel
voor het auto-, fiets- en voetgangersverkeer) werd gebouwd door middel van geprefabriceerde tunnelstukken die werden
afgezonken
. Deze tunnelstukken werden in de periode 1962 - 1964 gebouwd in een bouwdok op het Van Brienenoordeiland. De tunnelstukken werden tussen december 1963 en februari 1965 naar de plaats van de tunnel gevaren en daar afgezonken in een geul in de bodem van de Nieuwe Maas.
[4]
Het deel tussen Rotterdam Centraal en de Maas werd in een sleuf in den natte gebouwd zodat een nieuwe Coolsingel ontstond.
Weena
,
Hofplein
en
Coolsingel
waren hierdoor jarenlang onbegaanbaar. Deze tunnelstukken (
caissons
) werden in bouwdokken bij de
Blaak
en het Weena gebouwd en daarna naar de juiste plek gevaren.
[5]
Ten zuiden van de Nieuwe Maas loopt de eerste lijn door
Rotterdam-Zuid
geheel bovengronds over een
viaduct
. De stroomvoorziening met een
elektrische spanning
van 750
volt
gelijkspanning
geschiedt via een
derde rail
-systeem.
In 1970, twee jaar na de opening, werd de lijn over het viaduct verlengd van
Zuidplein
tot
Slinge
. In 1974 werd de lijn doorgetrokken van Slinge via de voorsteden
Rhoon
en
Poortugaal
naar
Zalmplaat
in
Hoogvliet
, waarmee de lengte in een klap bijna verdubbelde. Dit gedeelte loopt grotendeels gelijkvloers over een afgeschermd traject, omdat de stroomvoorziening gebeurt via de derde rail. Elf jaar later, in 1985, werd een verlenging van Zalmplaat tot
De Akkers
in
Spijkenisse
in gebruik genomen. Hiertoe werd een tunnel onder de
Oude Maas
gebouwd.
Sinds 1997 werd voor de noord-zuidlijn de benaming
Erasmuslijn
gebruikt, naar
Desiderius Erasmus
. Deze naam werd met de invoering van de dienstregeling 2010 weer afgeschaft. Het traject werd toen opgesplitst in twee lijnen:
In 2007 kwam de
RandstadRail
-
Erasmuslijn
in gebruik op het traject
Hofplein
?
Den Haag Centraal
. De verlegging naar
Station Rotterdam Centraal
werd op 17 augustus 2010 geopend. Op 11 december 2011 werd de lijn verlengd tot metrostation Slinge.
In 2013 vervoerde de Noord-Zuidlijn van de Rotterdamse metro circa 145.000 passagiers per dag. Het centrale deel van de lijn - tussen Rotterdam Centraal en Slinge - is met ongeveer 100.000 dagelijkse reizigers het drukste. De meestgebruikte stations op de lijn zijn respectievelijk Beurs, Rotterdam Centraal, Zuidplein en Wilhelminaplein (alle meer dan 10.000 instappers/dag). De uitbreiding van Rotterdam Centraal naar Den Haag vervoerde in 2014 ruim 30.000 passagiers per dag.
Zie
Calandlijn
voor het hoofdartikel over dit onderwerp.
Op 6 mei 1982 werd een tweede metrolijn geopend tussen
Capelsebrug
en
Coolhaven
, genaamd oost-westlijn. De
speelfilm
Spetters
speelt zich voor een deel af in de tunnel in aanbouw. Op 27 mei 1983 werd de lijn als
sneltram
met gelijkvloerse kruisingen en
bovenleiding
doorgetrokken naar
Binnenhof
in de wijk
Ommoord
van de huidige oostelijke
deelgemeente
Prins Alexander
. Een aftakking naar
De Tochten
in de wijk
Zevenkamp
, eveneens als sneltram, werd op 24 april 1984 in gebruik genomen. In westelijke richting werd de Calandlijn op 25 april 1986 verlengd van Coolhaven naar
Marconiplein
.
Op 29 mei 1994 werd aan de oostkant een aftakking toegevoegd van Capelsebrug naar
De Terp
in
Capelle aan den IJssel
.
Op 4 november 2002 werd in westelijke richting het
Beneluxlijn
-trace geopend vanaf Marconiplein via
Schiedam
en
Pernis
naar
Hoogvliet
, vanwaar de metro's over het trace van de Erasmuslijn doorrijden naar Spijkenisse.
Op 29 augustus 2005 kwam de verlenging in dienst van de Zevenkampse sneltramaftakking tot in de nieuwe
Vinex
-wijk
Nesselande
. Deze 1,5 km lange verlenging is uitgevoerd op een viaduct en als metro, met voeding via een derde rail in plaats van via de bovenleiding.
In 1997 werd aan alle trajecten van de oost-westlijn de naam
Calandlijn
gegeven, naar
Pieter Caland
. Met de invoering van de dienstregeling 2010 werd deze benaming afgeschaft. Het traject werd in drie lijnen opgesplitst:
In 2013 vervoerde de Oost-Westlijn van de Rotterdamse Metro circa 175.000 passagiers per dag. Het centrale deel van de lijn - tussen Schiedam Centrum en Capelsebrug - is met ongeveer 120.000 dagelijkse reizigers het drukste. De meestgebruikte stations op de lijn zijn respectievelijk Beurs, Rotterdam Blaak, Kralingse Zoom, Schiedam Centrum en Dijkzigt (alle meer dan 10.000 instappers/dag). De uitbreiding van Schiedam Centrum naar Hoek van Holland Haven
(Hoekse Lijn)
zal naar verwachting zo'n 20.000 nieuwe dagelijkse metrogebruikers opleveren.
De Hoekse Lijn is in 2019 bij station Schiedam Centrum gekoppeld aan de lijnen
A
(vanaf 4 november 2019)
en
B
(vanaf 30 september 2019)
.
[6]
De langere
lijn B
verbindt de metrostations
Nesselande
en
Hoek van Holland Haven
en de kortere
lijn A
op het drukkere middendeel van dit traject
Vlaardingen West
en
Binnenhof
. Voor deze verbinding heeft de RET 22 nieuwe metro's aangeschaft in de
5700-serie
, gelijkwaardig aan de eerder geleverde metro's in de 5500- en 5600-serie.
[7]
Dit betekent een uitbreiding van het metronetwerk met 24,0 kilometer.
In juli 2019 zegde de provincie Zuid-Holland een bedrag van 15 miljoen euro toe om deze lijn door te trekken naar het nieuwe station
Hoek van Holland Strand
, een verlenging van 1,1 kilometer. Deze verlenging was volgens planning in 2023 gereed:
[8]
[9]
[10]
de metro reed vanaf 31 maart 2023 door naar Hoek van Holland Strand.
[11]
De Rotterdamse metro kent vijf lijnen met ieder een eigen letter en kleur. De combinatie van letter en kleur worden ook gebruikt op de lijnenkaarten en op de bewegwijzering. Op de bestemmingsborden op de metro's wordt alleen de letter gebruikt niet de kleur van de lijn.
De lijnletters A t/m E van het huidige lijnennet werden op 13 december 2009 ingevoerd. De verschillende lijnen hebben geen eigen sporen, maar delen trajecten met elkaar. Enkele lijnen hebben meer eindpunten.
De metro's rijden op alle lijnen op werkdagen en zaterdagmiddag om de 10 minuten. In de avonduren, zaterdagochtend en zondag de hele dag wordt er op de lijnen een 15 minuten dienstregeling gehanteerd. Lijn A rijdt op alle avonden en in weekend ook tot 10.00 uur alleen tussen
Kralingse Zoom
en
Binnenhof
. Lijn D rijdt een dubbele frequentie in de spits en op zondagmiddag
(op zondagmiddag alleen tussen Rotterdam Centraal en Slinge)
.
Op het metronet van Rotterdam hebben sinds de start van het netwerk diverse materieelseries gereden. Begonnen werd in 1968 met een serie van 27 metrostellen (serie 5001-5027), die vervolgens in de loop der jaren langzaamaan werd uitgebreid met gelijkaardige stellen om voldoende capaciteit te bieden voor lijnverlengingen en stijgende reizigersaantallen. Bij de indienststelling van de Oost-Westlijn in de jaren 80 kwam een nieuwe serie stellen in dienst, die ook dienst konden doen op sneltramtraject in de wijk Alexander. Inmiddels zijn ook deze metro (of sneltram) stellen vervangen.
Van de afgevoerde metrotreinstellen zijn twee rijtuigen 5024 (uit 1968) en 5217 (uit 1982) bewaard gebleven bij het
Trammuseum Rotterdam
(remise Hillegersberg).
Bij de Rotterdamse metro zijn twee beveiligingssystemen in gebruik. Op de metrolijnen A, B, C, D en een gedeelte van lijn E wordt gebruikgemaakt van continue cabinesignalering door middel van
LZB 801
, in de volksmond ook wel
ATB
genoemd. Op metrolijn E wordt tussen Rotterdam Centraal en Den Haag Centraal gebruikgemaakt van ZUB 222c, een puntsgewijs beveiligingssysteem met lichtseinen.
Bij het traject dat beveiligd is met het
treinbeinvloedingsysteem
LZB
zijn langs de sporen geen seinen te vinden, met uitzondering van
emplacementen
, waar
dwergseinen
staan. In plaats daarvan ziet de bestuurder in de cabine met welke snelheid hij mag rijden. Hiervoor worden via de rails twee frequenties naar de metro verzonden. Deze veroorzaken een magnetisch veld dat door spoelen aan de voorkant van de metro wordt opgevangen en omgezet wordt in een signaal. Er zijn in totaal vijf frequenties, waarvan telkens twee verzonden worden, waardoor elf verschillende signalen mogelijk zijn (het niet ontvangen van een frequentie is hier het elfde signaal).
[12]
Deze elf signalen zijn verdeeld in een aantal soorten. De groene signalen worden gebruikt indien het eerstvolgende blok vrij is om de maximale toegestane snelheid door te geven. Er zijn vijf signalen, genaamd groen 35, 50, 60, 70 en 80. Het signaal groen 60 kan alleen ontvangen worden door
Bombardier
rijtuigen met een nieuwe versie van LZB, te weten LZB805 / LZB825. Deze groene signalen worden niet alleen gebruikt om de baanvaksnelheid aan te geven, maar ook voor snelheidsafbouw bij nadering van wissels in afbuigende stand of bij nadering van een bezet blok. Doordat de bloklengte kort is kan de snelheid niet direct afgebouwd worden tot een geel signaal maar wordt de snelheid afgebouwd over meerdere blokken. Het vertrekverbod is een extra signaal dat gebruikt kan worden in plaats van een groen signaal om aan te geven dat de rijweg veilig is maar de metro toch niet mag vertrekken. Dit wordt meestal gebruikt indien de metro te vroeg is. Dit signaal maakt het niet onmogelijk te vertrekken, het wordt dan ook niet gebruikt als vertrekken niet toegestaan is door een onveilig wissel of bezet blok.
Voor beperkende signalen wordt onderscheid gemaakt tussen permissief en absoluut signalen. Het signaal 20 permissief wordt gebruikt bij het naderen van een bezet blok, hoewel soms ook als snelheidsafbouw voorafgaand aan een absoluut signaal. Het ontbreken van frequenties in de baan, wat het geval is in een bezet blok, wordt vertaald in elfde signaal 0 permissief, waarmee met maximaal 10 km/u gereden kan worden om bijvoorbeeld te koppelen. De absolute signalen worden gebruikt bij naderen van een wissel dat niet veilig ligt. Het 10 absoluut signaal beperkt de snelheid tot 10 km/u en de bestuurder wordt geacht te stoppen voor het eerstvolgende S-bord langs de baan. Hierachter wordt het 0 absoluut signaal ontvangen wat de metro tot stoppen dwingt mocht de bestuurder niet gestopt hebben.
Tot slot is er het geel 50 signaal, dat slechts op een plaats gebruikt wordt, te weten bij de splitsing van de lijnen A en B, net ten noorden van station Graskruid. Dit geel 50 signaal maakt het mogelijk een gebied zonder signalering te passeren zonder terug te vallen op 0 permissief. Dit wordt gedaan door een geheugenschakeling in de beveiligingsapparatuur van het materieel die het vorige signaal onthoudt. Dezelfde geheugenschakeling wordt ook gebruikt bij het 10 absoluut signaal, hier wordt dit echter gebruikt om zodra het signaal wegvalt automatisch het 0 absoluut signaal te activeren. Dit signaal is dan echter passief en zal na opnieuw inschakelen van de trein vervangen worden door 0 permissief. Deze geheugenschakeling maakte in 2006 een ontsporing mogelijk bij de splitsing van de lijnen A en B. Door een storing was een metro tot stilstand gekomen binnen het gebied zonder signalering met het geel 50 signaal in de geheugenschakeling. Hierdoor kreeg de metro geen 10 absoluut signaal toen de wissels uit de vergrendeling gehaald werden maar behield deze het geel 50 signaal, waarmee deze door kon rijden richting de onveilig liggende wissels.
Voor het
RandstadRail
project moest een
treinbeinvloedingssysteem
aangelegd worden dat zowel door de
RET
-metro's als de
HTM
-trams die op het gezamenlijke traject gingen rijden bruikbaar was. Er is hier gekozen voor Siemens Trainguard
Zub
222c, een puntsgewijs systeem dat tevens gebruikmaakt van lichtseinen. Bij dit systeem wordt niet continu een signaal naar de trein verstuurd maar wordt bij elke passage van een lichtsein nieuwe informatie uitgewisseld tussen het spoorbeveiligingssysteem en het voertuig. Op cruciale plaatsen is dit systeem echter aangevuld met lussen die het signaal wel continu kunnen verzenden, om te voorkomen dat een voertuig een snelheidsbeperking moet doorzetten tot het sein dat inmiddels alweer uit de stopstand gekomen is.
Geplande uitbreidingen, visies en toekomststudies
[
bewerken
|
brontekst bewerken
]
De Gemeente Rotterdam onderzoekt de mogelijkheid een geheel nieuwe metrolijn aan te leggen van station
Zuidplein
naar station
Kralingse Zoom
. Dit onderzoek hangt samen met de ontwikkeling van een nieuwe stadionomgeving onder de naam
Feyenoord City
. In het stadionpark, in de buurt van het bestaande
Stadion Feijenoord
, komt mogelijk een nieuw voetbalstadion, ruimte voor woningen, kantoren, onderwijs en winkels. Bovendien wil Rotterdam hier een
intercitystation
.
De lijn zou de drukke trajecten station
Kralingse Zoom
? station
Beurs
en
Centraal Station
? station
Zuidplein
moeten ontlasten en laat Rotterdam Zuid beter aansluiten op het nationale spoorwegennet.
In een later stadium kan de lijn verlengd worden in westelijke richting naar het te herontwikkelen gebied Stadshavens (omgeving
Waalhaven
,
Eemhaven
en
Merwehaven
).
[13]
[14]
Volgens de inzichten van de
RET
zou de lijn na de Stadshavens door de
Maastunnel
kunnen rijden. Vervolgens passeert de lijn de metrolijnen A, B en C op station
Dijkzigt
. Hierna zou de lijn via stations bij het
Erasmus MC
en de
Euromast
moeten doorrijden naar het eindpunt
Centraal Station
.
In augustus 2017 maakte de nieuwe RET-directeur Unck bekend te willen investeren in een metrolijn tussen Delft en Dordrecht.
[15]
In november maakte ook de gemeente Rotterdam bekend te werken aan de ontwikkeling van een metrolijn die Rotterdam enerzijds met Dordrecht en anderzijds met Delft en zelfs Leiden moet gaan verbinden. Hiervoor zouden enkele treinsporen van de
Oude Lijn
en
Staatslijn I
moeten worden verbouwd tot metrosporen, waarbij ook nieuwe stations moeten worden gebouwd (o.a. bij
Kethel
, de
Van Nellefabriek
en Vrij Entrepot).
[16]
[17]
Uitvoering van dit plan kan niet zonder forse ingrepen in de loop van bestaande frequente intercity- en sprinterdiensten op deze route, inclusief de
cross-platform-overstap
tussen intercitytreinen op diverse stations.
Er bestaan ook plannen om de metro op bepaalde tijden 's nachts te laten rijden. Incidenteel
(
North Sea Jazz Festival
)
is dat enige malen gebeurd. Een vaste nachtmetro heeft echter vooralsnog geen steun van de gemeente, waardoor deze dienst voorlopig tot evenementen beperkt zal zijn. Sinds de jaarwisseling van 2016 op 2017 rijdt er 's nachts een gratis metro, die op enkele stations stopt. De metro reed die nacht op lijn C tussen station
Capelsebrug
en station
Vijfsluizen
en op lijn E tussen station
Meijersplein/Airport
en station
Slinge
. Deze metro rijdt tussen 22.00 uur en 02.00 uur. Het parkeren op
P+R
-terreinen
(van de stad Rotterdam)
is die nacht gratis. Het eerste jaar was een groot succes, daar er door circa 10.000 mensen gebruik van werd gemaakt. Tijdens de jaarwisselingen hierna is de service gecontinueerd, met stijgend aantal reizigers. Sinds 29 december 2017 rijden de metro's op vrijdag- en zaterdagnacht een uur langer door. Alleen in de
corona
-periode is hiervan afgeweken.
Af en toe wordt geopperd de metro door te trekken naar de Hoeksche Waard. Vanwege het zeer beperkte reizigerspotentieel wordt hier echter geen onderzoek naar gedaan. Er is eerder gesproken door lokale partijen en initiatieven in de regio Hoeksche Waard voor het doortrekken van
lijn 25
vanuit
Carnisselande
in plaats van een metroverbinding.
[18]
[19]
Er bestaan plannen voor een aftakking van
metrolijn B
. Vanaf station
Steendijkpolder
loopt het trace via Maasdijk, Naaldwijk naar Poeldijk. De wens is om deze metro door te trekken naar een OV-knooppunt in het zuidwesten van Den Haag. In 2022 is besloten, dat er eerst ingezet wordt op betere busverbindingen en dat er pas in 2050 een lightrailverbinding zou kunnen komen. Voor de lokale politiek duurt dat te lang: zij zien graag actie in uiterlijk 2035.
[20]
Sinds de eerste plannen voor
RandstadRail
is over een verlenging van
lijn E
naar
Scheveningen
gesproken. Er was bij
Den Haag Centraal
een keuze mogelijk voor een tunnel of een viaduct. Er lagen al tunnels die doorlopen tot de
Koekamp
. Deze waren bedoeld voor het niet gerealiseerde ondergrondse station van de
Haagse semimetro
. Later was er een plan ze te gebruiken voor een ondergrondse verlenging van de
Zoetermeer Stadslijn
naar Scheveningen. Ook dat plan ging niet door. Ook voor lijn E kwam er geen tunneloplossing. Er werd gekozen voor een hoge
fly-over
over het Prins Bernhardviaduct. Metrolijn E kreeg in 2016 een nieuw eind-/beginpunt bij station Den Haag Centraal, de perronsporen 11 en 12 in het station zelf worden hiervoor niet meer gebruikt.
Op diverse locaties langs het metrotraject is bouwkundige ruimtereservering toegepast, zodat er met toekomstige uitbreidingen rekening gehouden kon worden.
- Onder
station Rotterdam Lombardijen
ligt een verlaten metrostation. Dit is gebouwd voor de nooit aangelegde metrolijn naar
IJsselmonde
en
Ridderkerk
.
- Langs de
Hoekse Lijn
houdt men rekening met een toekomstig station bij de
Maeslantkering
. Hiervoor wordt ruimte vrijgehouden.
- In het westen van de wijk
Ommoord
is rekening gehouden met het eventueel doortrekken naar de wijken
Hillegersberg
en
Terbregge
. Na station Binnenhof liep het spoor dubbelzijdig door t/m de John Mottweg. Tussen de Varen- en de Rozenbuurt bevindt zich om deze reden geen bebouwing. In 2010 zijn de uitloopsporen verwijderd. Het gebied werd heringericht en er kwam een fietspad. Anno 2024 zijn er geen plannen om de metro naar Hillegersberg door te trekken.
- Net als in het verleden bij station Binnenhof, liggen er achter station De Akkers in Spijkenisse uitloopsporen. Bij de bouw van de achterliggende woonwijken is ruimte vrijgehouden voor het eventueel doortrekken van de lijn richting
Hellevoetsluis
en
Brielle
. Anno 2024 zijn er geen plannen daartoe.
Op
29 januari
2009
is de
strippenkaart
afgeschaft op de metrolijnen
A
,
B
,
C
en
D
, en op een gedeelte van lijn
E
.
[21]
De Rotterdamse metro werd hiermee het eerste openbaar vervoergebied in Nederland dat is overgegaan op betaling met uitsluitend de
OV-chipkaart
. Op lijn E was het op het gedeelte
Den Haag Centraal
?
Pijnacker Zuid
tot
19 mei
2011
nog mogelijk de strippenkaart te gebruiken tot op deze datum ook in het Stadsgewest Haaglanden en de rest van
Zuid-Holland
de strippenkaart werd afgeschaft.
Bronnen, noten en/of referenties
- ↑
Jaaroverzicht en kerncijfers 2018
, RET
- ↑
Bart Dirks
,
Openbaar vervoer in Rotterdam groeit onverwacht snel: ‘Miljarden euro’s extra nodig’
.
de Volkskrant
(
4 februari 2020
). Geraadpleegd op
12 april 2020
.
- ↑
"Metro rijdt proef" in
Nieuwe Schiedamse Courant
, 10 mei, 1960
- ↑
Op de rails, jaargang 36 (1968) aflevering M, Blz. 82
- ↑
K. Hazelzet:
Metro's
, Alkenreeks nr 133, De Alk, Alkmaar 1965. Blz. 10
- ↑
Metropoolregio Rotterdam Den Haag - Hoekse Lijn
- ↑
Railwaygazette: Hoek van Holland railway to be converted to metro
- ↑
[1]
- ↑
Provincie trekt 15 miljoen euro uit voor laatste stuk Hoekse Lijn
, www.spoorpro.nl; 29 juli 2019
- ↑
31 maart Metro aan Zee in gebruik | Hoekselijn Metro Aan Zee
.
hoekselijn.mrdh.nl
. Geraadpleegd op
22 maart 2023
.
- ↑
Metro naar Hoek van Holland stopt voor het eerst bij het strand
.
NOS
(
31 maart 2023
).
- ↑
ZUB2X2 fur den offentlichen Personenverkehr
- ↑
Stadionpark
Gemeente Rotterdam
- ↑
Nieuwe metro onder de Maas
- Algemeen Dagblad, 25 oktober 2008
- ↑
RET-directeur wil metro's tussen Delft en Dordrecht
.
RTV Rijnmond
(
13 augustus 2017
).
Gearchiveerd
op
9 maart 2021
.
- ↑
Job Halkes
,
Rotterdam: derde metrolijn van Leiden naar Dordrecht
. Metro (
13 november 2017
).
Gearchiveerd
op
11 april 2019
.
- ↑
Openbaar vervoer als drager van de stad: OV-visie Rotterdam 2018-2040
. Gemeente Rotterdam en MRDH (
8 november 2017
).
Gearchiveerd
op
9 maart 2021
.
- ↑
[2]
- ↑
[3]
- ↑
[4]
- ↑
Wet- en regelgeving op wetten.overheid.nl
(zoek op "Regeling nationale vervoerbewijzen openbaar vervoer", zie vervolgens bijlage 3C)
|