Het
Reto-Romaans
(Reto-Romaans:
Rumantsch
,
Rumauntsch
of
Romontsch
), ook wel gespeld als
Rheto-Romaans
, of
Alpenromaans
, is een taal of
varieteit
in de
Zwitserse
Alpen
die behoort tot de
Reto-Romaanse talen
, binnen de grotere groep van de
Romaanse talen
. Het is de enige in
Zwitserland
gesproken taal die buiten dat land nergens officieel is.
[1]
Het Reto-Romaans (ter plaatse meestal kortweg:
Rumantsch
) had in 2000 ruim 36.000 sprekers
[2]
en heeft in het drietalige kanton
Graubunden
de status van officiele taal. Volgens artikel 70 van de
Zwitserse Grondwet
van 1999 heeft Zwitserland officiele talen, zijnde het Duits, het Frans en het Italiaans, en in contact met Reto-Romaanstaligen ook Reto-Romaans. De
kantons
kunnen zelf hun officiele talen bepalen, maar moeten rekening houden met hun taalminderheden.
[3]
Problematisch is in dit verband steeds de heterogeniteit van de taal geweest: er zijn vijf hoofddialecten, waarvan de uitersten onderling moeilijk verstaanbaar zijn en de overgangsdialecten leggen te weinig gewicht in de schaal om als compromis te kunnen dienen. De meeste sprekers telt het
Surselvisch
, de westelijkste variant, gevolgd door het
Vallader
, de oostelijkste. Sinds
1982
bestaat het
Rumantsch Grischun
, een kunstmatige standaardtaal die berust op de drie grootste dialecten en in het onderwijs wordt gebruikt, maar die niemands moedertaal is en die onder de Reto-Romaanstaligen weinig sympathie geniet.
Het Reto-Romaans omvat de volgende vijf dialecten:
Veel moedertalige Reto-Romanen wonen inmiddels buiten
Graubunden
, bijvoorbeeld in
Zurich
of
Geneve
.
De taal kan als volgt geclassificeerd worden:
Radiotelevisiun Svizra Rumantscha
is de publieke omroep voor sprekers van het Reto-Romaans, die radio- en televisie-uitzendingen maakt. Alle radio-uitzendingen worden uitgezonden op
Radio Rumantsch
, de televisie-uitzendingen worden uitgezonden op de televisiezenders van het Duitstalige
SRF
en het Italiaanstalige
RSI
, daar de hoeveelheid televisie-uitzendingen (90 minuten per week) geen eigen zender toelaat.
-
Iffaunts
(kinderen) in het Reto-Romaans
-
Talen en dialecten in Graubunden
-
"Verboden te betreden" in Reto-Romaans
-
Huis met opschrift in
Waltensburg/Vuorz
-
Reto-Romaans opschrift in
Waltensburg/Vuorz
-
Reto-Romaans opschrift op een
PostAuto
-
paun e chaschol
(brood en kaas)
Bronnen, noten en/of referenties