De
Rede van Texel
, vroeger gespeld als
Reede van Texel
, was een
ankerplaats
voor schepen aan de zuidoosthoek van
Texel
. Van de vijftiende tot begin negentiende eeuw was zij van belang voor de scheepvaart vanuit het gehele
Zuiderzeegebied
. Op de rede wachtten schepen op een gunstige wind om uit te zeilen,
[1]
of namen zij bijvoorbeeld proviand en water in. Ook functioneerde de rede als
overslagplaats
voor schepen die beladen een te grote diepgang hadden voor de Zuiderzee. De bloeitijd van de Rede van Texel lag globaal tussen 1500 en 1800. In de negentiende eeuw kwam een eind aan het gebruik om bij Texel te ankeren.
Scheepvaart op de lange afstand ontstond in de Nederlanden in de dertiende eeuw. Reeds in die tijd was er sprake van een baai en mogelijk een ankerplaats voor schepen die op een gunstige wind wachtten. Die bevond zich echter aan het
Marsdiep
, ten zuiden van het huidige
Den Hoorn
.
[2]
In de loop van de veertiende eeuw raakte die plek door verzanding steeds minder geschikt. De baai werd ingepolderd en staat thans als
De Naal
bekend. Iets zuidelijker was een nieuwe ankerplaats ontstaan, in een baai die Cule of Cuulen werd genoemd, maar in de loop van de vijftiende eeuw verzandde ook deze en werd ze ingedijkt. Hierna verschoof de ankerplaats naar de oostkant van het eiland, rond de vaargeul
Texelstroom
. Hier kreeg ze het belang dat ze eeuwen zou houden en werd ze de Rede van Texel genoemd.
De Rede van Texel was met name van belang voor schepen die noorden- of oostenwinden nodig hadden en daarbij ging het om bestemmingen naar het westen en zuiden.
[3]
De
Rede van Vlieland
was al eerder van grote betekenis voor schepen die wind uit het zuiden of westen nodig hadden om noord- of oostwaarts te zeilen, bijvoorbeeld naar de
Oostzee
. Deze zogenaamde
moedernegotie
ontstond eerder dan die op Azie, Afrika en Amerika.
[3]
De Rede van Texel was in de eerste plaats een locatie om veilig te ankeren en op gunstige wind te wachten.
[4]
Daarnaast was het een plek waar
loodsen
aan boord kwamen en waar schepen drinkwater en proviand konden inslaan. Ten slotte was het een plaats om goederen over te laden op
lichters
, daar de meeste koopvaarders te diep staken voor de ondiepten van de Zuiderzee. Getuige het
Hanzereglement
van de stad
Kampen
uit 1400 hadden de eerdere ankerplaatsen aan de zuidkant van het eiland deze functies al. Het belang ervan nam echter enorm toe nadat de ankerplaats naar de oostkant van het eiland was verhuisd. In de loop van de zestiende eeuw werden steeds grotere schepen gebouwd, waarmee de noodzaak voor overslag toenam.
[1]
De ankerende schepen waren meest koopvaarders, met name van de
VOC
, maar ook wel
walvisvaarders
en
oorlogsschepen
.
[5]
Alle functies werden op de relatief open
Waddenzee
verricht, daar de haven van
Oudeschild
pas in 1780 werd aangelegd.
[6]
Het water afkomstig uit de zogenaamde
wezenputten
op Texel was sterk ijzerhoudend en daardoor langer houdbaar.
[7]
Het water was bruin-rood van kleur. Soms konden bemanningsleden van boord gaan en bijvoorbeeld in de herbergen van Oudeschild overnachten. Ook kwam soms een deel van de bemanning pas op de rede aan boord. Daar in de zeventiende eeuw soms wel honderden schepen tegelijk op de rede ankerden, vormden zij voor Texel een aanzienlijke bron van inkomsten.
[7]
Een rede is een relatief beschutte plaats waar schepen redelijk veilig kunnen ankeren. Relatief en redelijk betekenen echter geen absolute veiligheid en dat was bij Texel ook zeker niet het geval.
[8]
Het kon er flink stormen en op sommige dagen moeten tot wel tientallen schepen zijn vergaan. In de Kerstnacht van 1593 moeten 44 schepen zijn gezonken en de volgende dag lag de oostkust van Texel bezaaid met wrakstukken en met de lichamen van verdronken zeelieden.
[8]
De koopman en dichter
Roemer Visscher
verloor een aantal schepen en noemde zijn derde dochter vervolgens naar die rampzalige nacht:
Maria Tesselschade
.
Een nog grotere ramp voltrok zich in de nacht van 18 op 19 december 1660. 's Avonds werden nog 155 schepen op de rede geteld, de volgende morgen slechts 38.
[8]
Het is niet aannemelijk dat veel van de ontbrekende schepen tijdig een veilige haven hebben weten te bereiken.
Het totaal aantal schepen dat in de loop der eeuwen op de rede moet zijn vergaan, wordt tussen de 500 en 1000 geschat.
[8]
Slechts een klein deel daarvan kan rond de Texelstroom op de bodem worden aangetroffen.
[9]
Enkele tientallen wrakken werden door vissers of sportduikers gerapporteerd, naar de rest hoopt de
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
tijdig onderzoek te doen. Een van de wrakken wordt het
Palmhoutwrak
genoemd. Dit wrak werd wereldnieuws na de vondst van twee bijna complete jurken, een zilveren pronkbeker en andere dure objecten.
Rond 1574 liet
Willem van Oranje
nabij Oudeschild
Fort de Schans
bouwen, om de Rede van Texel te beschermen.
[5]
Ook kon vanuit het fort de scheepvaart over het Marsdiep, althans deels, worden gecontroleerd.
Voor kooplieden in de havensteden was een goede postverbinding met de kapiteins op de rede van groot belang. In 1668 werd een
postiljondienst
met postagentschappen ingesteld voor het traject Amsterdam - Oudeschild.
[3]
Tot aan
Den Helder
ging de post over land, waarna een postboot de oversteek naar Oudeschild nam. Vanaf 1778 bracht een Texelse postwagen brieven voor de Rede van Vlieland naar
Eierland
, waar een vlet voor de oversteek zorgde en de post werd overgedragen aan het
Posthuis van Vlieland
.
[3]
Tussen 1780 en 1876 nam het belang van de Rede van Texel af naar zo goed als niets. De
Vierde Engelse zeeoorlog
van 1780 tot 1786 bleek bijzonder schadelijk voor de scheepvaart in het algemeen en de Nederlandse koopvaardij in het bijzonder. Eenzelfde effect had de
Franse tijd
van 1795 tot 1813, onder meer door het
Continentaal stelsel
waarmee de handel met Engeland werd platgelegd. Nadat in 1824 het Noordhollandsch kanaal werd geopend, konden sommige schepen de ondiepten van de Zuiderzee omzeilen en was overslag op de rede minder nodig. Een ander deel liet de overslag in Den Helder uitvoeren en maakte gebruik van een transportonderneming als
Goedkoop
voor vervoer naar Amsterdam. De komst van de
stoomvaart
betekende dat niet meer op gunstige wind hoefde te worden gewacht. De aanleg van het
Noordzeekanaal
betekende de doodssteek voor de inmiddels zieltogende rede, daar het Marsdiep de functie van belangrijke scheepvaartroute bijna geheel verloor.
Bronnen, noten en/of referenties
- ↑
a
b
De rede van Texel
,
IsGeschiedenis
, 23 mei 2012.
- ↑
Vos, p. 8.
- ↑
a
b
c
d
Twee redes en de Vliepost
, website Waddenvereniging, 20 juni 2013.
- ↑
Dat wachten kon behoorlijk oplopen. Er zijn periodes tot 20 weken gemeld.
- ↑
a
b
Fort De Schans op Texel (ca.1574)
,
historiek.net
, 18 juli 2017.
- ↑
De Reede van Texel
, waddenhaventexel.nl, geraadpleegd 29 maart 2018.
- ↑
a
b
De Rede van Texel
, entoen.nu, geraadpleegd 22 maart 2018.
- ↑
a
b
c
d
Onderwaterarcheologie op de Rede van Texel
, maritiem erfgoed.nl, 27 augustus 2015.
- ↑
Vos, p. 55.
- ↑
Aanvaring op Rede van Texel
,
Texelsche Courant
, 22 juni 2013.
- ↑
Burgemeester Aboutaleb houdt Rede van Texel
,
Texelse Courant
, 16 juni 2015.
|