Een
kraakfilm
(in het Engels
heist film
of
caper movie
) is een film waarin het doel van de hoofdpersonen is om iets kostbaars op een ingenieuze manier te stelen. De voorbereidingen op en uitvoering van de
diefstal
worden uitvoerig in beeld gebracht. Vaak is er ook aandacht voor de nasleep van de
inbraak
.
Inbraken (
heists
) kwamen in de jaren 40 en 50 steeds vaker voor in
films noirs
, mede door het minder streng worden van de zelfcensuur van Hollywood (zie
Hays Code
).
The Asphalt Jungle
(1950) was een van de eerste films waarin de voorbereiding van een inbraak een belangrijk plot-element was. In het Verenigd Koninkrijk werd een jaar later al de eerste caper comedy gemaakt:
The Lavender Hill Mob
. Het genre werd vervolgens volwassen in Frankrijk, met titels als
Du rififi chez les hommes
en
Bob le flambeur
. Deze laatste film werd geregisseerd door
Jean-Pierre Melville
, die meerdere klassieke kraakfilms op zijn naam heeft staan. Gedurende dit decennium volgden grimmige kraakfilms elkaar op, zowel in de Verenigde Staten als in Europa. Naar aanleiding van de Franse
film noirs
werden ook komische varianten (
capers
) gemaakt, zoals de
Rat Pack
-film
Ocean's 11
(1960),
Topkapi
(1964) en de Britse film
The Italian Job
(1969). De komische kraakfilms kenden hun hoogtijdagen in de jaren zestig, toen in verschillende Europese landen vele caper comedy's werden gemaakt, met wisselend succes. In de jaren tachtig werden nauwelijks archetypische kraakfilms gemaakt die succesvol waren. Het genre kende pas vanaf eind jaren negentig weer een commerciele opleving, door het succes van
remakes
als
The Thomas Crown Affair
(1999),
Ocean's Eleven
(2001) en
The Italian Job
(2003).
De
caper story
is ook een populair subgenre voor schrijvers. Veel klassieke kraakfilms zijn dan ook gebaseerd op boeken. De Franse auteur
Auguste le Breton
zag enkele van zijn boeken verfilmd als kraakfilm. De Amerikaanse schrijver
Donald E. Westlake
begon zelfs aan twee verschillende series over inventieve veelplegers. Onder het pseudoniem Richard Stark schreef hij de grimmige Parker-boeken, waarvan er meerdere verfilmd zijn;
Point Blank
zelfs viermaal. De komische tegenhanger van het personage Parker is John Dortmunder, wiens luchtigere avonturen ook al een aantal keren zijn verfilmd, zoals
Bank Shot
(1974) en
What's the Worst That Could Happen?
(2001).
Op televisie was het kraakgenre kortstondig te zien in de serie
Heist
van regisseur
Doug Liman
. Deze show verdween al na enkele afleveringen van de buis. Ook
Leverage
gebruikt meerdere elementen van het heistgenre. De sciencefictionserie
Firefly
bevatte meerdere caper comedy-afleveringen, waaronder de eerste twee (Serenity en The Train Job). Verder hebben misdaadseries zoals
Tatort
,
Remington Steele
en
Numb3rs
te maken gehad met heist-plots. In de jaren zestig en zeventig had de televisieserie
Mission: Impossible
veelvuldig inbraken in de afleveringen. In de eerste aflevering van
Law & Order: Criminal Intent
wordt de moord onderzocht op betrokkenen bij een grote diamantenroof, waaronder een van de dieven.
In de jaren tien verschenen enkele Britse mini-series over heists:
Inside Men
(2012, drie afleveringen),
The Great Train Robbery
(2013, twee afleveringen),
Hatton Garden
(2019, vier afleveringen). Deze laatste serie is gebaseerd op een waargebeurde roof, waar ook in 2016, 2017 en 2018 Britse films van zijn gemaakt:
Hatton Garden: The Heist
,
The Hatton Garden Job
en
King of Thieves
.
In 2017 verscheen de Spaanse serie
La casa de papel
over een grootschalige overval op de Spaanse Koninklijke Munt. De serie is via
Netflix
wereldwijd te zien en werd een groot succes; een vierde seizoen werd uitgebracht in 2020.
Doorgaans bestaat een kraakfilm uit drie delen. Het eerste deel omvat de voorbereidingen voor de roof, zoals het verzamelen van een groep medeplichtigen, het onderzoeken van de te beroven locatie en bijhorende alarm- en beveiligingssystemen, het ontwikkelen van innovatieve technieken om deze te omzeilen en het bedenken van een list om met de buit weg te komen. In de eerste akte wordt ook de motivatie van de dieven duidelijk. Opvallend veel capers beginnen met het hoofdpersonage dat net uit de gevangenis komt. Dit is al een terugkerend thema in de jaren vijftig, toen kraakfilms nog binnen het domein van de
film noir
vielen:
The Asphalt Jungle
(1951),
Du rififi chez les hommes
(1955). Behalve banken en waardetransporten, die ook al in de jaren dertig werden overvallen in misdaadfilms, zijn ook musea en casino's favoriete doelwitten. In
Bob le flambeur
(1956) wordt zo'n casino-heist voorbereid. De film
Ocean's 11
(1960) combineerde in feite deze twee terugkerende plotkenmerken. Deze film verschilt van de grauwe
films noirs
in de toon die hij heeft: luchtig, komisch, swingend. Een vroeger voorbeeld van een dergelijke
caper comedy
is
The Ladykillers
(1955) waarin de nadruk meer ligt op het gedoemde plan een bank te beroven dan op de roof zelf. Een ander vaak gebruikt verhaal is dat van de dief en zijn
laatste klus
. Zo willen de meesterdieven in
The Score
(2001),
The Good Thief
(2002) en
The Italian Job
(2003) allemaal stoppen met stelen na afloop van de kraak. Een ander veelvoorkomend verschijnsel in kraakfilms, zoals in (misdaad)films in het algemeen, is
wraak
. Een meesterkraak zetten om een vijand (indirect) terug te pakken is het doel in bijvoorbeeld
The War Wagon
(1967),
Vabank
(1981),
The Italian Job
(2003) en
Ocean's Thirteen
(2007). In deze gevallen willen de protagonisten vaak iets terugstelen wat hen eerder ontnomen is, of hun tegenstanders juist een loer draaien. Een opvallende variant op het terugstelen komt voor in
How to Steal a Million
, waarin Audrey Hepburn een standbeeld dat haar vader aan een museum heeft geschonken wil terugstelen omdat het een vervalsing is ? om zo te voorkomen dat haar vaders zwendel bekend wordt.
Geld, goud, juwelen (meestal diamanten) en kunst zijn de populairste objecten die gestolen worden, maar ook anti-
aids
-medicijnen in
Red Ribbon Blues
(1996) of examen-antwoorden in
The Perfect Score
(2004) behoren tot de doelen, terwijl in de openingsscene van
Inception
(2010) ideeen worden gestolen uit iemands onderbewustzijn.
Het tweede deel bestaat doorgaans uit de kraak zelf. Latere kraakfilms willen nog weleens eindigen met de kraak, maar in de beginjaren van het subgenre was de inbraak vaak het middelpunt van de film. Ongeacht of de kraak succesvol is of niet zullen er onverwachte dingen gebeuren die het plan bemoeilijken. De Amerikaanse regisseur
Jules Dassin
maakte naam met twee bekende kraakscenes, waarin nauwelijks dialoog voorkwam: eerst in
Rififi
(1955), later in
Topkapi
(1964). De methode die in deze laatste film wordt gebruikt om een kunstvoorwerp te stelen is menigmaal gekopieerd in andere films, zoals in
The Great Muppet Caper
(1981) en
Mission: Impossible
(1996). Hiermee werd duidelijk dat de diefstal zelf een aantrekkelijk schouwspel werd voor het filmpubliek, daar waar eerdere inbraakfilms nog vooral de consequenties van de criminele handeling lieten zien. In latere caper comedy's werden de diefstalmethoden steeds creatiever, zoals racende
Mini Coopers
door
Turijn
in
The Italian Job
(1969), of het trainen van honden om het werk op te laten knappen in
The Dobermann Gang
(1972), en werden de boeven steeds aparter, zoals een bende blinde bankrovers in
Blind Rage
(1978).
In het slot van de film komen de dieven tegen elkaar of een gemeenschappelijke vijand te staan en zien we de nasleep van de kraak. Soms komen de dieven ermee weg, maar meestal worden ze gestraft. Komische heistfilms eindigen vaak met
poetic justice
, serieuze versies kunnen zelfs tragisch eindigen, waarbij de personages komen te overlijden, gevangen worden genomen, of de buit kwijt raken. Als de kraak succesvol afloopt is het doelwit vaak een persoon of organisatie die wordt neergezet als slecht of minderwaardig: corrupte instanties, casino's, criminelen.
Gezien het formulistische karakter van kraakfilms, is het niet ongebruikelijk dat filmmakers met het standaardplot varieren.
Reservoir Dogs
(1992) van
Quentin Tarantino
en
The Usual Suspects
(1995) van
Bryan Singer
kunnen gezien worden als kraakfilms die zich voornamelijk op de nasleep richten, en maar kort op de planning of uitvoering.
The Killing
(1956) van
Stanley Kubrick
heeft een non-lineaire structuur die de typische plot ook verandert. Films als
The Taking of Pelham One Two Three
(1974) en
Inside Man
(2006) gaan voornamelijk over een gijzelsituatie die tijdens een kraak tot stand komt. Ook overlapt het subgenre vaak een ander subgenre van de misdaadfilm, de
con-artistfilm
, over oplichters die ongeveer te werk gaan als de dieven uit een kraakfilm, maar die een ingewikkelde oplichterij op touw zetten in plaats van fysiek ergens in te breken. Films als
Goodfellas
(1990),
Mission: Impossible
(1996) en
National Treasure
(2004) hebben kraakscenes zonder dat die de hele film beheersen. Films over een gevangenisuitbraak of een moordaanslag hebben vaak dezelfde opzet (voorbereiding, uitvoering, nasleep), ook al wordt er niets gestolen.
Kraakfilms kunnen worden gecombineerd met andere genres, zoals de western
The Wild Bunch
(1969) of de oorlogsfilm
Kelly's Heroes
(1970).
- Alias Jimmy Valentine
(1915)
- High Sierra
(1941)
- White Heat
(1949)
- Armored Car Robbery
(1950)
- The Asphalt Jungle
(1950)
- The Lavender Hill Mob
(1951)
- Radio tekee murron
(1951)
- Roadblock
(1951)
- The Hoodlum
(1951)
- Drive a Croocked Block
(1954)
- The Good Die Young
(1954)
- Bob le flambeur
(1955)
- Du rififi chez les hommes
(1955)
- Five Against the House
(1955)
- I Died a Thousand Times
(1955), remake van
High Sierra
- Six Bridges to Cross
(1955)
- Violent Saturday
(1955)
- The Ladykillers
(1955)
- The Killing
(1956)
- Mailbag Robbery
(1957)
- The Burglar
(1957)
- Big Deal on Madonna Street
(1958)
- The Badlanders
(1958), remake van
The Asphalt Jungle
- The Safecracker
(1958)
- Guns, Girls and Gangsters
(1959)
- Odds Against Tomorrow
(1959)
- The League of Gentlemen
(1959)
- The Rebel Set
(1959)
- Too Many Crooks
(1959)
- Fiasco in Milan
(1960), vervolg op
Big Deal on Madonna Street
- Ocean's 11
(1960)
- Seven Thieves
(1960)
- Tirez sur le pianiste
(1960)
- The Day They Robbed the Bank of England
(1960)
- A Prize of Arms
(1962)
- Atraco a las Tres
(1962)
- Le Doulos
(Finger Man) (1962)
- The Pink Panther
(1963)
- Cairo
(1963), remake van
The Asphalt Jungle
- Melodie en sous-sol
(1963)
- Faites sauter la banque!
(1964)
- Topkapi
(1964)
- Once a Thief
(1965)
- Sette uomini d'oro
(1965)
- Assault on a Queen
(1966)
- Gambit
(1966)
- How to Steal a Million
(1966)
- Le Deuxieme souffle
(1966)
- Die Gentlemen bitten zur Kasse
(1966)
- Grand Slam
(1967)
- Robbery
(1967)
- The War Wagon
(1967)
- Who's Minding the Mint?
(1967)
- The Split
(1968)
- Olsen-banden
(1968), de eerste van een serie van veertien films
- The Thomas Crown Affair
(1968)
- Olsenbanden-operasjon Egon
(1969), Noorse versie van Olsen-banden en eveneens de eerste in een serie van veertien films
- Le Cerveau
(The Brain) (1969)
- Le Clan des Siciliens
(1969)
- Midas Run
(1969)
- The Italian Job
(1969)
- The Wild Bunch
(1969)
- Le Cercle rouge
(1970)
- $
(Dollars) (1971)
- Le Casse
(1971), remake van
The Burglar
(1957)
- The Anderson Tapes
(1971)
- Cool Breeze
(1972), remake van
The Asphalt Jungle
- The Dobermann Gang
(1972)
- The Hot Rock
(1972)
- Le Mataf
(1973)
- 11 Harrowhouse
(1974)
- Inside Out
(1975)
- Le Gang
(1977)
- Blind Rage
(1978)
- Les Egouts de Paradis
(1978)
- The Brinks Job
(1978)
- The First Great Train Robbery
(1979)
- Loophole
(1981)
- Jonssonligan
(1981), Zweedse versie van Olsen-banden en de eerste in een reeks van 8 films
- The Great Muppet Caper
(1981)
- The Great Riviera Bank Robbery
(aka
Sewers of Gold
) (1979), Engelstalige remake van
Les Egouts de Paradis
- Thief
(1981)
- Vabank
(1981)
- Crackers
(1984), remake
I Soliti Ignoti
- Easy Money
(1987), Hong Kong remake van
The Thomas Crown Affair
- Happy New Year
(1987), remake van
La Bonne Annee
- Point Break
(1991)
- Once a Thief
(1991)
- Sneakers
(1992)
- Set It Off
(1996)
- Lock, Stock and Two Smoking Barrels
(1998)
- The Newton Boys
(1998)
- Entrapment
(1999)
- The Thomas Crown Affair
(1999), remake
- Three Kings
(1999), vrije remake van
Kelly's Heroes
- Gone in 60 Seconds
(2000), remake
- Ordinary Decent Criminal
(2000)
- Reindeer Games
(2000)
- Sexy Beast
(2000)
- Heist
(2001)
- Ocean's Eleven
(2001), remake
- The Score
(2001)
- The Good Thief
(2002), remake
Bob le flambeur
- Welcome to Collinwood
(2002), remake
I Soliti Ignoti
- Foolproof
(2003)
- The Italian Job
(2003), remake
- After the Sunset
(2004)
- Ocean's Twelve
(2004)
- The Ladykillers
(2004), remake
- The Perfect Score
(2004)
- Vinci
(2004)
- El Aura
(2005)
- Joni’s Promise
(2005)
- Crazy Stone
(2006)
- Inside Man
(2006)
- Bank+Shot
(2007)
- Dennis P.
(2007)
- Flawless
(2007)
- Le Deuxieme Souffle
(2007), remake
- Ocean's Thirteen
(2007)
- Ca$h
(2008)
- Daylight Robbery
(2008)
- Det Perfekte kup
(2008)
- Fate
(2008), Koreaanse film
- How to Rob a Bank
(2008)
- Mad Money
(2008)
- Sans arme, ni haine, ni violence
(2008), remake van
Les Egouts de Paradis
- The Bank Job
(2008)
- Tu£sday
(2008)
- Armored
(2009)
- Charlie Valentine
(2009)
- High Life
(2009)
- The Maiden Heist
(2009)
- Thick as Thieves
(2009), ook bekend als
The Code
- Henry's Crime
(2010)
- Nokas
(2010)
- Takers
(2010)
- Fast Five
(2011)
- Tower Heist
(2011)
- Man on a Ledge
(2012)
- The Thieves
(2012)
- The Grand Heist
(2012)
- Chez Nous
(2013)
- Now You See Me
(2013), van
Louis Leterrier
- Close to the Moon
(2014)
- Masterminds
(2016)
- Cien anos de perdon
(2016)
- Going in Style
(2017), remake van de gelijknamige film uit 1979
- Logan Lucky
(2017)
- Ocean's 8
(2018)
- American Animals
(2018)
- Widows
(2018)
- King of Thieves
(2018)
- Triple Frontier
(2019)
|
|
Enkele regisseurs en acteurs hebben aan meerdere heistfilms gewerkt, en waren zo bepalend in de vorming van het genre.
- Jean-Pierre Melville
? regisseerde vijf heistfilms uit bovenstaande lijst (
Bob le flambeur
,
Le Doulos
,
Le Deuxieme Souffle
,
Le Cercle rouge
en
Un Flic
). Twee hiervan zijn reeds
herfilmd
, voor
Le Cercle rouge
staat een remake in de planning.
- Jules Dassin
? regisseerde twee klassieke heistfilms uit bovenstaande lijst (
Rififi
en
Topkapi
)
- Steven Soderbergh
? regisseerde de
Ocean's Eleven
-trilogie en
Logan Lucky
en behandelde het thema van dieven in
The Underneath
(1995) en
Out of Sight
(1998).
- Michael Caine
speelt een rol in
Gambit
,
Deadfall
,
The Italian Job
,
Flawless
en
King of Thieves
. Bovendien speelde hij een oplichter in
Dirty Rotten Scoundrels
(1991) en een fraudeur in
Silver Bears
(1978). Verder komen er heists voor in
Surrender
(1987),
Blood and Wine
(1996),
Shadow Run
(1998) en
Now You See Me
(2013) en het vervolg hirop.
- Robert Redford
is onder meer bekend vanwege zijn hoofdrol in de caper comedy
The Sting
(1973), waarin niet zozeer een inbraak wordt gepleegd maar een crimineel op groteske wijze wordt opgelicht. Redford speelde wel een echte dief in
The Hot Rock
en
Sneakers
. In zijn laatste film als acteur,
The Old Man & the Gun
, berooft hij banken.
- David Niven
is onder andere te zien in
Le Cerveau
(1969) en
A Nightingale Sang in Berkeley Square
(1979). Bovendien is hij "The Phantom" die de Pink Panther-diamant steelt in
The Pink Panther
.
- George Clooney
speelde de hoofdrol in vier van de heistfilms van
Steven Soderbergh
, en in
Three Kings
. Hij maakt ook kort zijn opwachting in
Welcome to Collinwood
. Hij regisseerde
The Monuments Men
.
- Jean Gabin
is in meerdere Franse capers te zien:
Touchez pas au grisbi
,
Du rififi a Paname
,
Melodie en sous-sol
,
Le Soleil des voyous
,
Le Clan des Siciliens
en
L'Annee sainte
.
- Alain Delon
speelt een dief in
Melodie en sous-sol
,
Once a Thief
,
Le Clan des Siciliens
,
Le Cercle rouge
en
Le Gang
en gaat achter een dief aan in
Un Flic
.
- Frank Sinatra
speelt in
Ocean's 11 (1960)
en
Assault on a Queen
- Edward G. Robinson
is de Professor in zowel
Seven Thieves
,
Grand Slam
als
The Biggest Bundle of Them All
- Peter O'Toole
probeert in
The Day They Robbed the Bank of England
de kraak te voorkomen, maar behoort zelf tot de dieven in
How to Steal a Million
- Donald Sutherland
is te zien in
The Split
,
Kelly's Heroes
,
The First Great Train Robbery
,
A Man, A Womand and a Bank
,
Lady Ice
,
Crackers
,
The Big Heist
en
The Italian Job
Andere regisseurs die veel heistfilms of films met heist-scenes hebben gemaakt zijn onder andere
Sam Peckinpah
,
Choi dong-hun
,
Sidney Lumet
,
Peter Yates
,
Michael Mann
,
Juliusz Machulski
,
John McTiernan
,
Henri Verneuil
,
Cliff Owen
,
Aram Avakian
en zelfs
Woody Allen
.
De Deen
Erik Balling
maakte er liefst dertien, allemaal in de
Olsen-banden
serie, tussen 1968 en 1981. Deze serie werd nagemaakt in het Noors door regisseur
Knut Bohwim
die er ook dertien maakte, en in het Zweeds onder de naam
Jonssonligan
.
- Stuart M. Kaminsky.
American Film Genres: Approaches to a Critical Theory of Popular Film
. New York: Dell, 1974. p. 102,
ISBN B001RFIXEW
- Ian Cameron.
A Pictorial History of Crime Films
. London: Hamlyn, 1975
ISBN 978-0600370222
- Georg Seeßlen.
Kino der Angst: Geschichte und Mythologie des Film-Thrillers
. Reinbek bei Hamburg: Rowohlt, 1980.
ISBN 9783499173042
- Daryl Lee.
The Heist Film: Stealing with Style
. Columbia University Press, 2014.
ISBN 978-0-231-85058-2
.