Emil Wilhelm Magnus Georg Kraepelin
(
Neustrelitz
,
15 februari
1856
?
Munchen
,
7 oktober
1926
) was een van de grondleggers van de moderne
psychiatrie
. Zijn classificatiesysteem voor psychiatrische ziekten diende als grondslag voor het huidige DSM classificatiesysteem. Hij deelde de endogene
psychosen
in twee hoofdgroepen in:
Dementia praecox
en het
manisch-depressive Irresein
. Kraepelin introduceerde in 1910 de term '
ziekte van Alzheimer
'. In 1917 stichtte hij een onderzoeksinstituut voor psychiatrie, dat na de tweede wereldoorlog het
Max-Planck-Institut fur Pychiatrie
werd.
Daarnaast was Kraepelin een van de eerste leerlingen van
Wilhelm Wundt
, de grondlegger van de
experimentele psychologie
. Zijn belangrijkste bijdrage aan de psychologie is zijn studie van de droomtaal (
die Traumsprache
), waarover hij in 1906 in een baanbrekende monografie berichtte. Kraepelin heeft in tientallen jaren honderden voorbeelden van droomtaal verzameld.
Kraepelin werd op 15 februari 1856 geboren in
Neustrelitz
. Zijn vader was muziekleraar en toneelspeler aan het theater van
Neustrelitz
. Later legde deze zich toe op voorleesavonden uit het werk van de dichter Fritz Reuter (1810?1874). Emil Kraepelin studeerde
geneeskunde
in
Wurzburg
en
Leipzig
, alwaar hij de filosoof en psycholoog
Wilhelm Wundt
leerde kennen. Hij werd als opvolger van
Auguste Forel
in
Munchen
assistent van professor
Bernhard von Gudden
. In deze vierjarige periode paste Kraepelin veel van Wundts onderzoekstechnieken toe, zoals
associatietesten
. In 1882 aanvaarde hij in Leipzig een benoeming tot eerste assistent van Paul Emil Flechsig, die psychiater was, met een speciale interesse voor
neuroanatomie
en
neuropathologie
. Zodoende kon Kraepelin in zijn vrije tijd onderzoek doen in het psychologisch laboratorium van Wundt. Lange tijd overwoog hij zich op de
psychologie
toe te leggen, maar op advies van Wundt besloot hij zich geheel aan de psychiatrie te wijden. Nadat hij in juni 1882 op staande voet ontslagen was door Flechsig, keerde hij terug naar Von Gudden in Munchen. Na enige andere posities bekleed te hebben werd Kraepelin in 1886 benoemd tot
professor
in de psychiatrie aan de
universiteit van Tartu
in het huidige
Estland
.
Van 1891 tot 1903 was Kraepelin professor in
Heidelberg
en van 1903 tot 1921 in Munchen. In Heidelberg gaf hij sinds 1895 het
tijdschrift
Psychologische Arbeiten
uit. In dit tijdschrift verschenen voornamelijk experimenteel psychologische artikelen, maar een enkele keer ook een afwijkend artikel.
[1]
Aldaar besloot Kraepelin in datzelfde jaar om geheelonthouder te worden. Hij werd een belangrijke exponent van de geheelonthoudersbeweging.
Op basis van zijn langdurig onderzoek en met gebruik van zijn criteria voor verloop, afloop en
prognose
ontwikkelde hij in Heidelberg het concept van de
dementia praecox
, de eerste aanzet tot de beschrijving van de
schizofrenie
.
Begin 1904 bezocht Kraepelin
Java
om onderzoek te doen naar het voorkomen van psychiatrische ziekten onder de inheemse bevolking. Later, in 1925, deed hij hetzelfde bij de Indianen in Noord-Amerika. Hij werd daarmee een van de grondleggers van de transculturele psychiatrie.
In 1917 richtte Kraepelin, ondersteund door royale fondsen, in Munchen een onderzoeksinstituut voor de psychiatrie op. Hieraan waren eminente onderzoekers als
Franz Nissl
en Korbinian Brodmann, die werkten aan de hersentopografie, verbonden. Dit instituut werd later opgenomen in het
Kaiser-Wilhelm-Gesellschaft
en na de
Tweede Wereldoorlog
in de
Max-Planck-Gesellschaft
.
Kraepelin overleed op 7 oktober 1926 in Munchen. Hij had vier dochters, waarvan de oudste, Toni, ook psychiater werd. Tijdens de tweede wereldoorlog werkte zij in het streekziekenhuis Gunzburg, van waaruit patienten werden aangemeld voor euthanasie in het
euthanasiecentrum Hartheim
[2]
.
Toen Kraepelin in juni 1917 zijn voordracht
Hundert Jahre Psychiatrie
hield ter gelegenheid van de feestelijke opening van de
Deutsche Forschungsanstalt (fur Pychiatrie)
stond hij op het hoogtepunt van zijn carriere. Daags erna reeds ontving hij van zijn vroegere collega Paul Mayser een brief waarin deze spottend inging op de inhoud van Kraepelin's voordracht. Onder andere vermeldde hij dat
Otto Binswanger
betere resultaten behaalde dan de academische psychiatrie. Mayser ging ook lang in op een schedel, een bekend symbool van sterfelijkheid, in zijn bezit, die hij Kraepelin cadeau wilde doen
[3]
.
Ook Kraepelin's twee oudste dochters uitten impliciet kritiek op de voordracht van hun vader, waarin nergens de droomtaal vermeld werd. Zowel Toni als Eva produceerden een voorbeeld van droomtaal in juni 1917. Deze twee voorbeelden werden de aanleiding voor Kraepelin om dit onderwerp vanaf begin 1918 weer op te pakken, nadat hij in de jaren 1907-1917 slechts 20 voorbeelden genoteerd had. Voor de buitenwereld was Kraepelin de psychiater. Zijn familie wist wel beter. Hij had in 1882 gekozen voor dit vak om een goed inkomen te hebben en een gezin te kunnen stichten, maar zijn hart lag bij de psychologie.
Kraepelin was een van de eerste psychiaters die zich serieus met de systematiek van psychiatrische ziekten bezighield. In zijn werk probeerde hij een synthese te formuleren van de honderden
psychische aandoeningen
die in de 19e eeuw waren gedefinieerd. Hij groepeerde de ziektebeelden op basis van gemeenschappelijke
patronen van symptomen
in plaats van op afzonderlijke
symptomen
, zoals zijn voorgangers hadden gedaan. Hieruit wist Kraepelin een succesvol nieuw systeem van psychiatrische
diagnostiek
te creeren. Een van zijn uitgangspunten was dat psychische aandoeningen ontstaan door
biologische
en
genetische
factoren. Kraepelin was een collega van
Alois Alzheimer
en in Kraepelins
laboratorium
werd de pathologische basis ontdekt van wat nu de
ziekte van Alzheimer
wordt genoemd.
In Tartu kreeg hij de leiding over de universiteitskliniek, waar hij de gelegenheid had zich aan zijn studie te wijden en veel gedetailleerde patientenhistories op te stellen. In de
classificatie
van psychische aandoeningen begon hij het belang te overwegen van het verloop van een ziekte. Tien jaar later maakte hij bekend dat hij een nieuwe manier had ontwikkeld voor het indelen van psychische ziektebeelden. Hij noemde de traditionele manier
symptomatisch
en zijn eigen methode
klinisch
.
Kraepelin postuleerde dat aan iedere grote psychische aandoening een
hersenziekte
of andere biologische
ziektebeelden
ten grondslag liggen. Hij was ervan overtuigd dat na verloop van tijd de
pathologische
oorzaak van alle grote psychische aandoeningen ontdekt zou worden.
Een van de kardinale principes van de methode is dat ieder willekeurig
symptoom
in vrijwel alle aandoeningen kan voorkomen: bijna alle symptomen van de
bipolaire stoornis
komen bijvoorbeeld ook wel bij
schizofrenie
voor. Het symptomatische onderscheid in ziektebeelden (in contrast met de onderliggende
pathologie
) betreft dus niet een bepaald symptoom, maar een specifiek patroon van symptomen. Doordat er geen
fysiologische
of
genetische
test is, is het alleen mogelijk ze te onderscheiden aan de hand van deze specifieke symptomenpatronen.
Kraepelin toonde ook specifieke patronen aan in de genetica van patienten en specifieke en karakteristieke patronen in het verloop en de afloop van de ziekte. Over het algemeen heeft een schizofrene patient meer schizofrenen in de familie dan gemiddeld en komen
manie
en
depressie
vaker voor bij familieleden van bipolaire patienten.
Ook rapporteerde Kraepelin een patroon voor het verloop en de afloop van deze condities. Hij geloofde dat de bipolaire stoornis zich uitte in episoden, waartussen de patienten relatief weinig symptomen vertoonden en dat
dementia praecox
een doorlopend verval van de geestelijke functies kende. Dementia verwijst naar het onomkeerbare geestelijke verval. Daarom gaf hij de naam dementia praecox aan wat we nu schizofrenie noemen. Later werd duidelijk dat dementia praecox niet noodzakelijk tot geestelijk verval leidt.
De naam dementia praecox betekent 'vroegtijdige
dementie
' en werd voor het eerste gebruikt door de Franse psychiater
Benedict Morel
(1809?1873). Morel gebruikte de benaming
demence precoce
voor het eerst voor het ziektebeeld van een erfelijk soort van 'psychologische
degeneratie
' bij een 14-jarige jongen.
Arnold Pick
(1851?1924) gebruikte de
Latijnse
vorm
Dementia praeocox
in een artikel uit 1891, waarop Kraepelin in 1893 deze term invoerde ten behoeve van zijn nieuwe nosologische systeem waarin hij een groep ziekten met samenhangende symptomen beschreef. De ziekte werd nog een tijd de ziekte van Kraepelin-Morel genoemd.
In 1908 gaf
Eugen Bleuler
de ziekte de nieuwe naam schizofrenie, die in feite een variant was van de ziektenaam
hebefrenie
, letterlijk
Jugendirresein
. Op het fundament van de hebefrenie was in 1893 de eerste versie van Kraepelins dementia praecox ontstaan. Wat voor zijn tijd als psychose werd aangeduid, werd door Kraepelin in twee onderscheiden groepen ingedeeld:
Ook gebruikte Kraepelin als eerste de term
paranoia
.
Het heeft tot halverwege de twintigste eeuw geduurd voor het werk van Kraepelin evenveel aandacht kreeg als de theorieen van
Sigmund Freud
(1856-1939), maar zijn benadering speelt tegenwoordig een zeer grote rol in de psychiatrie, die steeds 'biologischer' en 'genetischer' van aard is geworden. Ook in de gebruikte indelingen van het
Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders
in het
DSM-IV
dat de
American Psychiatric Association
hanteert en het
ICD-systeem
van de
Wereldgezondheidsorganisatie
is de hand van Kraepelin nog duidelijk te herkennen, hoewel de exacte categorieen die tegenwoordig worden gebruikt ten dele wel sterk verschillen van de oorspronkelijke van Kraepelin.
Edward Shorter schrijft in 1998 in
Een geschiedenis van de psychiatrie
: "De term schizofrenie is waarschijnlijk nogal een ongelukkige geweest. ... Bij schizofrenie wordt niets gespleten. De ziekte wordt gekenmerkt door
waanvoorstellingen
,
hallucinaties
en verward denken."
[4]
In 2009 heeft
Jim van Os
voorgesteld de schizo-labels af te schaffen. In
Japan
spreekt men sinds 2002 van een
integration-disorder
om de term 'schizofrenie' te vermijden.
In april 1908 introduceerde Bleuler het woord 'schizofrenie'. De eerste die met kritiek op de nieuwe naam kwam was Kraepelin. In een droom van mei 1908 verzon hij, spottend, de naam
Blirr-Blerr
voor
psychische Krankheiten, die plotzlich (blitzschnell) hereinbrechen
.
Blirr-Blerr
(droomtaal, mei 1908)
|
Psychische Krankheiten,
[5]
die plotzlich (blitzschnell) hereinbrechen. Als besonders pragnante und gluckliche Neubildung aufgefasst. Absicht der Frau mitzuteilen deswegen.
|
Die psychische ziekten zijn de schizofrenien.
[6]
Eenvoudig is in te zien, hoe Kraepelin de
Schizophrenien
exact, maar merkwaardig
[7]
, in twee
neologismen
-
schizop
en
hrenien
- van gelijke lengte splitst (
Schizophrenie= Spaltungsirresein
) en het tweede
hrenien
via twee vormen
herein
en
Hernie
[8]
(=breuk) met
hereinbrechen
verbindt.
Spalte 1
|
Spalte 2
|
Schizop
|
hrenien
|
Schlitz, ? ?
[9]
|
herein, Hernie
|
plotzlich (blitzschnell)
|
hereinbrechen
|
Daarnaast is het eerste neologisme
schizop
met
plotzlich (blitzschnell)
verbonden. Duidelijk is dat
Schlitz
(een
synoniem
van
Spalte
) een tussenterm is tussen
schizo
(=
ich spalte
) en
Blitz
.
Er ontbreekt dan nog wat: het verband tussen de
adjectieven
plotzlich
en
schnell
enerzijds en de letter p anderzijds is nog duister. De letter P staat nu in het
periodiek systeem der elementen
voor '
fosfor
', een in oorsprong
Oudgrieks
woord met de letterlijke betekenis 'lichtdrager'. Van de andere kant kunnen de adjectieven
plotzlich
en
schnell
betekenisvol worden samengevat in het adjectief
schlagartig
. De verbinding met de lichtdrager P komt dan tot stand door het anagram
Lich-t-rag-gas
(licht-draag-gas) van
schlagartig
. Daarmee is het dubbele vraagteken in de tabel verhelderd.
Over het neologisme
Blirr-Blerr
geeft Kraepelin zelf slechts een cryptische indicatie in de zinsnede:
Als besonders pragnante und gluckliche Neubildung aufgefasst. Absicht der Frau mitzuteilen deswegen.
Ook 5 jaar later is Kraepelin in de achtste editie van zijn leerboek psychiatrie uiterst gereserveerd over de term 'schizofrenie': voorlopig wil hij zelf liever nog blijven spreken van dementia praecox. Daarnaast introduceert hij echter eveneens in 1913 het woord 'schizofasie' als substituut voor
Sprachverwirrtheit
.
Een alternatieve naam voor 'schizofrenie' is
morbus Bleuler
, ofwel
Bleulers Krankheit
. Op die manier benoemt men een ziekte in de
neurologie
(bijvoorbeeld de
ziekte van Parkinson
, de
ziekte van Huntington
, de
ziekte van Alzheimer
). Destijds gingen onder anderen Kraepelin en Bleuler ervan uit dat achter de verschijnselen snel een
fysiologisch
substraat
of een hersenstoornis ontdekt zou worden, of eventueel een
bacterie
als veroorzaker, zoals het geval is bij de dementia paralytica
[10]
.
Opvallend is dat in Kraepelin's neologisme dezelfde medeklinkers, zij het in verschillende frequentie, als in de naam Bleuler voorkomen. Het medeklinkerskelet Bl*rr van Blirr en Blerr treft men aan in de achternaam van de broers Ambrosius en Thomas Blarer
[11]
. De verbinding tussen de namen Bleuler en Blarer is eenvoudig te reconstrueren.
Er bestaat namelijk een
Brullerkrankheit
(=bronst) en het Duitse
ich brulle
is synoniem van het Engelse
I blare
. Merk verder op dat de naam Bleuler anagram is van
bruelle
(=
brulle
) en Kraepelin's associatieproces is helder. Twee vormassociaties bij Blarer, waarbij de Engelse vorm
are
wordt vervangen door
ear
respectievelijk
aer
[12]
, zijn nu
Blearr
(klinkt als
Blirr
) en
Blaerr
(klnkt als
Blerr
)
[13]
. Ook hier toont Kraepelin zijn (bijtende) spot met
Bleulers Krankheit
.
De associatie
Blirr-Blerr
bij
Bleulers Krankheit
maakt de landelijk en internationaal gedane voorstellen om de term schizofrenie te vervangen door een
eponiem
als Kraepelin-Bleuler-syndroom of Bleuler-syndroom weinig aantrekkelijk.
[14]
.
Van de eigennaam Paul Eugen Bleuler naar de ziektenaam 'schizofrenie'
[
bewerken
|
brontekst bewerken
]
In plaats van een eenvoudige Duitse naam
Spaltungsirresein
voor de ziekte, heeft Bleuler gekozen voor een Griekse vorm: 'schizofrenie'. Zelf heeft de psychiater hier geen enkele verklaring voor gegeven. Ook refereert hij in dit verband niet aan de al bestaande term 'hebefrenie'. Dankzij Kraepelins droomtaal van mei 1908 kan men echter als hypothese formuleren dat de naam Bleuler - en wellicht ook zijn voornamen - bij de keuze voor de term 'schizofrenie' een rol heeft gespeeld. Het onderzoek van deze hypothese is van belang omdat daaruit zou kunnen blijken dat de term 'schizofrenie' in Bleuler's brein
voorafging
aan het door hem zo belangrijk geachte 'splitsen', en niet omgekeerd. Het zal duidelijk zijn dat bij zo'n onderzoek de hoogste graad van precisie vereist is.
In de tabel hieronder blijkt dat de eigennaam Paul Eugen Bleuler naar het neologisme
Schizophrenzy
kan leiden; letterlijk betekent dat 'gespleten waanzin'. Het Engelse
frenzy
(met als basis het Griekse
phren
) betekent namelijk 'waanzin'.
De tabel is eenvoudig af te leiden door toepassing van linguistische associatiemechanismen en de methode, die ook is gebruikt voor de cryptoanalyse van Kraepelin's droomtaal.
Kraepelins interesse in de schizofrenie blijkt ook uit een bijzondere publicatie uit 1906. In 1906 publiceerde hij een monografie met de titel
Uber Sprachstorungen im Traume
(over gestoorde taaluitingen in de droom). Daarin deed hij verslag van meer dan 20 jaar onderzoek naar gestoorde taalproductie in dromen. Met dit onderzoek van de droomtaal,
die Traumsprache
, hoopte hij meer te weten te komen van de schizofrene wartaal, die veel lastiger te bestuderen is maar die als twee druppels water lijkt op de droomtaal.
Volgens Kraepelin kunnen we de schizofrene wartaal moeilijk bestuderen omdat we niet weten wat de zieke bedoelde te zeggen. De dromer heeft een gestoorde taaluiting en kan bij het wakker worden zich herinneren wat hij bedoelde. De studie van de relatie tussen bedoelde en gestoorde taaluiting wordt dan dus mogelijk. Het resultaat van de studie van de associaties van geintendeerde en gestoorde taaluiting was tweeledig: een
indeling
en de constatering van
basale stoornissen
.
Kraepelin deelde de gestoorde taaluitingen in drie groepen in:
- woordvindingsstoornissen: veelvuldig worden dan
neologismen
geproduceerd.
- stoornissen in de uitdrukking van gedachten: er is sprake van een paralogie, een
danebenreden
, er vinden verschuivingen of ontsporingen plaats; er is sprake van een agrammatisme of van
telegramstijl
.
- denkstoornissen
(een geheel andere gedachte treedt in de plaats).
De 286 voorbeelden van droomtaal (meestal eigen voorbeelden) werden door Kraepelin tot op zekere hoogte geanalyseerd, maar ver kwam hij daarbij niet. Hij beperkte zich tot het laten zien van enkele associatiemechanismen in de droomtoestand. Veelvuldig ontdekte hij klankassociaties.
Kraepelin concludeerde dat twee
basale stoornissen
de gestoorde taalproductie in dromen verklaren:
- Een tijdelijk verminderd functioneren van het
Wernicke-gebied
. Daardoor is de productie van zinloze taaluitingen mogelijk: er vindt geen terugkoppeling en correctie plaats.
- Een verminderd functioneren van de
frontale hersengebieden
, waar het abstracte denken gelokaliseerd is. In plaats daarvan komen de zogenaamde
Individualvorstellungen
, de
eigennamen
in de ruimste zin, meer aan bod dan de
Allgemeinvorstellungen
, waartoe o.a. de
soortnamen
horen.
Kraepelin vergeleek de droomtaal met verschillende vormen van gestoorde taaluitingen (bij
alcoholici
, bij
kinderen
, bij verminderde concentratie). Maar zijn hoofdconclusie, die hij in 1920 formuleerde, luidde:
"Das die Traumsprache [...] in allen Einzelheiten der schizophrenen Sprachverwirrtheit entspricht."
[Dat de droomtaal in elk detail [...] overeenkomt met de schizofrene taalverwarring.].
[22]
Na 1906 continueerde Kraepelin zijn onderzoek naar de droomtaal. Postuum zijn 391 nieuwe voorbeelden van droomtaal uit de periode 1908-1926 gepubliceerd.
[23]
In een droom van juli 1919 gebruikt Kraepelin het woord
Dampjes
voor
Raucher
(rokers) en zegt erbij dat het
Nederlands
is. Kraepelin beheerste het Nederlands passief. Het neologisme is eenvoudig te begrijpen met een verwijzing naar 'dampen.' Kraepelin was niet-roker en geheelonthouder. Dit laatste verklaart waarom
Dampjes
optreedt in de merkwaardige zin:
Frielig wurde von den Dampjes nicht wiedergewaehlt
(Frielig werd door de Dampjes niet herkozen).
De naam Frielig klinkt Nederlands, maar het woord
Frielig
is
Zwitserduits
voor het Duitse
Fruehling
(lente). Met Frielig wordt de Zwitserse psychiater
Auguste Forel
bedoeld, collega van Kraepelin en van 1906 tot 1919 voorzitter van de internationale geheelonthoudersbeweging
[24]
en dus in het jaar van de droom niet herkozen. De transformatie van de Nederlands klinkende naam Forel in Frielig is via de tussenstap
Flora
, godin van de lente, tot stand gekomen. De gestoorde taaluiting in de droom gaat over roken in plaats van geheelonthouding: een voorbeeld van een denkstoornis in de droom.
Kraepelin vermeldt nog dat
Dampjes
een spitsnaam is voor de
Volksmassen
. Dit verband is lastiger in te zien en vereist een reconstructie van de associatieketen tussen
Dampjes
en massa's.
[25]
Het woord
Spitzname
(spitsnaam) in de droom verwijst naar Kraepelin zelf.
Spitz
betekent ook
kleiner Rausch
(roesje) en
Rausch
luidt in het Grieks κραιπ?λη (kraipale).
[26]
Kleiner
kan als suffix
lein
worden toegevoegd aan kraipale. Zo ontstaat kraipale-lein als spitsnaam voor Kraepelin, de geheelonthouder.
Sinds 1895 was Kraepelin
geheelonthouder
en was daarvoor bekend in heel Duitsland. Hij heeft veel publicaties
[27]
op zijn naam staan over de effecten van
alcoholmisbruik
op het psychisch functioneren (zie ook Kraepelin, 1983).
In 1941 heeft de taalkundige
Roman Jakobson
in
Kindersprache, Aphasie und allgemeine Lautgesetze
een voorbeeld van droomtaal gepubliceerd, waarmee hij beweert Kraepelin's theorie, dat alleen het Wernicke-gebied gebrekkig functioneert tijdens droomtaalproductie, te kunnen ontkrachten. Volgens hem is in de diepe slaap ook het Broca-gebied aangedaan en zijn niet alle klanken meer beschikbaar in het dromende brein, speciaal de liquidae vallen dan weg. Hij beweert dat in zijn droom het Tsjechische woord
zem?el
(=gestorben) in
seme
is getransformeerd omdat de liquidae
l
en
r
weggevallen zijn.
Jakobson gaat ervan uit dat
seme
zonder tussentermen direct uit
zem?el
is ontstaan en dat
seme
niets is dan een betekenisloze klankrest. Als er echter een perfect sluitende associatieve keten tussen
zem?el
en
seme
bestaat, dan is
seme
uit een ander woord dan
zem?el
voortgekomen.
Seme
heeft nu diverse betekenissen, onder andere betekent het 'zoon' (
son
) in het Baskisch. De naam Jakobson eindigt met
son
. Omdat Jakobson geboren is in Moskou is nog relevant dat
son
in het Russisch 'droom' betekent. In de droomtaal worden volgens Kraepelin de eigennamen belangrijker. Een alternatieve analyse van Jakobson's droomtaal lijkt daarom mogelijk.
Seme
is ook nog onderdeel van het neologisme
parsemenie
in droom 49 van de monografie; volgens Kraepelin is het Russisch voor
einige Wochen
. Bovendien wordt
paar semaines
als uitleg gegeven. Het Russische
sem'
voor 'zeven' kan dus een voor de hand liggende associatie bij
seme
zijn.
Roman Jakobson is op 23 oktober (volgens de Gregoriaanse kalender)
[28]
1896 geboren in Moskou. Op die dag is Sigmund Freud's vader Jakob overleden. Een merkwaardige associatie, een zogenaamde idiosyncratische associatie,
gestorben - geboren
is dan het gevolg. Bovendien volgt uit Jakob - Jakobson het belang van de klank
son
.
Jakobson's vader heette Osip (=Jozef), zijn grootvader Abraham. Bijbelse namen, Abraham - Jakob - Jozef herinneren aan de grootvizier en dromenduider
Jozef
. Door de duiding van dromen over zeven vette en magere koeien en zeven volle en dorre aren als zeven voorspoedige en zeven magere jaren wist hij die positie in Egypte te verwerven.
Het is dan eenvoudig een associatief proces te reconstrueren, als men zich realiseert dat
mes
in het oud-Egyptisch 'geboren' betekent. Onder andere komt die klank voor in de naam Ramesses (=geboren uit Ra) van de bekende farao.
Mes
sluit aan bij
sem'
(7). Daarnaast is het Baskische
seme
van belang in Jakobson's droom.
Jakobson heeft bij de verklaring van zijn droomtaal een van de twee fundamentele stoornissen tijdens droomtaalproductie over het hoofd gezien: het toenemende belang van eigennamen, hier de naam Jakobson in het bijzonder. Met zijn voorbeeld toont hij niet aan dat het Broca-gebied is aangedaan in zijn droom.
Een droomtaalvoorbeeld van Toni Kraepelin (NS-psychiatrie)
[
bewerken
|
brontekst bewerken
]
Kraepelin's oudste dochter heeft acht voorbeelden van droomtaal bijgedragen aan het tweede corpus. Een ervan stamt uit de tweede wereldoorlog: het handgeschreven origineel bevindt zich in het historisch archief van het Max Planck Instituut voor Psychiatrie
[29]
. Drie neologismen,
Allvied
,
Evidend
en
Hollabend
, die alle drie van Toni een betekenis krijgen (zie =), maken de droomtaal precies analyseerbaar.
Aus einem althochdeutschen-lyrischen Gedicht:
Zukunft:
Allvied
(= die alles Wissende)
[30]
Gegenwart:
Evidend
(= die alles Offenbarende)
[31]
Vergangenheit:
Hollabend
(= die alles Begrabende)
(Der Anklang an "Holland" als besonders treffende
[32]
Anspielung auf die jetzt in Holland begrabene deutsche Imperatorenherrlichkeit die der Vergangenheit angehort, empfunden! Am Tage zuvor Zeitungsartikel uber "Haus Doorn" gelesen!)
|
De keizer,
Wilhelm II van Duitsland
, stierf in
Huis Doorn
op 4 juni 1941. Toni stuurde op 1 juli 1941 een drieendertigjarige patient A.M., die zij als 'diagnose'
unverandert murrisch
(=morrend),
abgemagert, unsicher auf den Beinen
meegaf, van Gunzburg naar
Hartheim
, een doodsvonnis
[33]
. Daarom is de droomtaal van bijzonder belang voor de beoordeling van de rol die Toni in de NS-psychiatrie speelde.
De datum 1 juli verwijst op twee manieren naar Julius Caesar. De eerste dag van de maand heette in de Romeinse Oudheid
calendae
, waarvan het woord '
kalender
' is afgeleid. Caesar introduceerde de
Juliaanse kalender
. 'Juli' is van Julius afgeleid.
Het woord 'imperator' in de droomtaal van Toni komt ook voor in de analyse - het gaat dan om Imperator Julius Caesar en zijn triomftocht - van een stuk droomtaal van Emil Kraepelin, genoteerd op 5 juni 1908, daags na de pantheonisatie van
Emile Zola
[34]
. Merk op het verschil van exact 33 jaar tussen de pantheonisatie van Zola en de dood van Wilhelm II. Zola stierf enkele jaren eerder, in 1902, ten gevolge van
koolstofmonoxidevergiftiging
. De 33-jarige patient van Toni werd in Hartheim vermoord door middel van kooldstofmonoxidevergiftiging. Zola was volgens de cultuurcriticus
Max Nordau
, die in 1892
die Entartung
publiceerde, een gedegenereerd schrijver. Het was na het verschijnen van Nordau's boek dat Kraepelin in 1893 de Dementia praecox introduceerde in de vierde editie van zijn leerboek der psychiatrie onder de rubriek
das Entartungsirresein
.
De droomtaal van Emil Kraepelin begint met
devicit
, dat te traceren is tot een woord
devict
in een tekst
[35]
op een vaandel afgebeeld in een schilderij
[36]
van
Andrea Mantegna
, in
Hampton Court Palace
te bezichtigen
[37]
. De complete droomtaal van 5 juni 1908 luidt
devicit cunitere vixta
en betekent: Zola naar het Pantheon
[38]
.
Het Latijn en het Frans zijn van belang bij de analyse (zie tabel) van
Allvied
, het neologisme dat valt onder
Zukunft
, dus
avenir
(Frans), een woord dat het begin van Caesar's
veni, vidi, vici
bevat.
Vied
is een Slowaakse woordvorm (genitief meervoud) van
veda
(wetenschap) en betekent dus 'der wetenschappen'. Slowakije werd in de oorlog door
Vojtech Tuka
geregeerd, een Nazi, die al aan Hitler's mislukte
Bierkellerputsch
van 1923 in Munchen had deelgenomen
[39]
. In 1942 werd de
Slovenska Akademia Vied
, de
Slowaakse Academie der Wetenschappen
, opgericht. Het woord
slovenska
bevat de letters SS en een anagram van Alkoven, de gemeente waarin slot
Hartheim
ligt. Jana Prokop vraagt zich af of Toni Schmidt-Kraepelin een
Anhangerin der NS-Psychiatrie
is
[40]
. De analyse van Toni's droomtaal werpt dezelfde vraag op.
die
|
alles
|
Wissende
|
all
|
diese
[41]
|
sciens
[42]
|
all
|
ces
[43]
|
sciens
|
all
|
s
[44]
|
sciences
|
|
Allvied
|
|
De drie tijden
toekomst, heden, verleden
in Toni's droomtaal verwijzen naar de gedichtenverzameling
Werden, Sein, Vergehen
van haar vader die in 1928 postuum gepubliceerd is bij J.F. Lehmann, een uitgever die Hitler al vroeg financieel ondersteunde en werken over
Rassenhygiene
uitgaf. De villa van Lehmann werd tijdens de Bierkellerputsch door
Rudolf Hess
gebruikt voor de gijzeling van leden van de Beierse regering.
Kraepelin heeft geen methodeparagraaf opgenomen in zijn
monografie
. Om zijn droomtaal precies te analyseren is een nieuwe methode ontwikkeld, die reconstructie van associatieve processen mogelijk maakt.
[45]
Daarbij is van drie criteria uitgegaan:
- context (in Kraepelin's andere droomtaalvoorbeelden, in zijn autobiografie, in zijn brieven).
- precisie (alleen perfect sluitende associaties worden toegelaten; als de context geen uitsluitsel geeft, wordt met lijsten, bijvoorbeeld van synoniemen, gewerkt, denk aan
Wiktionary
).
- korte keten (een zo kort mogelijke keten wordt nagestreefd).
Deze methode heeft het mogelijk gemaakt de zogenaamde Kraepelin-code vast te stellen. Vervolgens is deze methode toegepast op een eendere casus (taalproductie in de
hypnotische
toestand) en op casussen van gestoorde taal in de psychose
[46]
.
Kraepelin's stellige uitspraak uit 1920 garandeert in het algemeen toepasbaarheid van de droomtaaltheorie in de klinische psychiatrie. Voor die toepassing is de nieuwe methode nodig: men zoekt naar correspondenties en reconstrueert zo mogelijk associatieve processen.
Elyn Saks
Dat een methode nodig is blijkt uit de ervaringen van de
Amerikaanse
Elyn R. Saks.
[47]
In haar
autobiografisch
boek
De geschiedenis van mijn gekte. Leven met schizofrenie
(
The Center Cannot Hold
) beschrijft ze haar psychoses, meestal gepaard gaande met taal- en denkstoornissen. In
Oxford
is ze in
analyse
gegaan bij een
Kleiniaanse therapeute
. In een sessie vertelt ze een droom, waarin ze uit
foetussen
golfbal
len maakte.
[48]
De analytica interpreteert dat Saks baby's wil doden en er een spel van maakt. Ze negeert de schizofasie van Saks en ziet niet dat hier sprake is van droomtaal en dat ze het associatieve proces dat 'foetus' en 'golfbal' verbindt moet reconstrueren.
[49]
De psychoanalyse eindigt met een zeer pijnlijke scheiding van de analytica. Nadat Saks uit Oxford in de Verenigde Staten terugkeert, volgt vrijwel direct een psychiatrische opname.
In een overigens zeer lovende recensie stelt Anna Swartz, dat het geregeld optredende gedesorganiseerde denkproces (zonder uitleg) van Saks moeilijk te volgen is:
My worst criticism of this book is that it suffers from repetitiousness, given the unending cycle of success followed by predictable decompensation that characterizes her life. It's not necessarily that I would want to know less information, but the dialogue rendition of "disorganized thoughts" soon grew tired
.
[50]
Wanneer Saks tijdens een sessie met een psychoanalyticus/ psychiater in de Verenigde Staten verwarde taal uit, vraagt deze haar om zelf uit te leggen wat ze daarmee bedoelt.
[51]
De patiente wordt aan haar lot overgelaten en krijgt zodoende geen grip op haar taal- en denkstoornissen, die zich keer op keer voordoen, waarna steeds weer een nieuw
antipsychoticum
wordt voorgesteld, uiteindelijk
clozapine
.
Zebrasedijk
Een Nederlandse patient gebruikte een neologisme tijdens het vertellen van een ervaring uit de kindertijd. De vorm van dit woord
zebrasedijk
kon precies worden vastgesteld omdat alle gesprekken met de patient op de band werden opgenomen.
Zebrasedijk
bleek uit 'zebrapad' en
Ooijsedijk
te zijn samengesteld. Door de verbindende keten tussen deze twee woorden te reconstrueren, werd duidelijk dat deze verwees naar een zeer ernstige
traumatische
ervaring uit de kindertijd.
[52]
- Burgmair, W. (2009).
Emil Kraepelin in Munchen II. 1914-1921.
Munchen: belleville.
- Engels, HJM (1995). Gestoorde taal in de dromen van Emil Kraepelin: de relevantie van een cryptoanalyse voor het onderzoek naar taalstoornissen bij schizofrenie.
Tijdschrift voor Psychiatrie
. Boeken 2, p.1-9.
- Engels, Huub (2009). Emil Kraepelins Traumsprache: erklaren und verstehen. In Dietrich von Engelhardt und Horst-Jurgen Gerigk (ed.): Karl Jaspers im Schnittpunkt von Zeitgeschichte, Psychopathologie, Literatur und Film. p.331-43.
ISBN 978-3-86809-018-5
Heidelberg: Mattes Verlag.
- Engels, Huub (2006).
Emil Kraepelins Traumsprache
1908-1926. Wageningen: Ponsen & Looijen.
- Heynick, F. (1993):
Language and its disturbances in dreams: the pioneering work of Freud and Kraepelin revisited
. New York: Wiley. Kraepelins monografie is in dit boek in het Engels vertaald.
- Kraepelin , E. (1906)
Uber Sprachstorungen im Traume
. Leipzig: Engelmann.
- Kraepelin, E. (1920).
Die Erscheinungsformen des Irreseins
.
- Kraepelin, E. (1983).
Lebenserinnerungen
. Berlin: Springer.
- Prokop, Jana (2022).
Pionierinnen der Psychiatrie in Frankreich und Deutschland (1870-1945), sechs ausgewahlte Studien.
Proefschrift Universiteit Keulen.
- Saks, E. (2007).
De geschiedenis van mijn gekte. Leven met schizofrenie.
(oorspronkelijke titel:
The Center Cannot Hold
). Amsterdam: Sijthoff.
- Schiess, Traugott (1908).
Briefwechsel der Bruder Ambrosius und Thomas Blarer 1509?1548
/ Hrsg. von der Badischen Historischen Kommission. Bearb. von Traugott Schieß. Band 1:
1509 ?Juni 1538
. Freiburg
- ↑
Zo publiceerde Kraepelin in 1906
Uber Sprachstorungen im Traume
in dit tijdschrift. Dit artikel was een verslag van Kraepelins 20-jarige onderzoek naar de taalstoornissen in de
droom
als
analogon
van de schizofrene taalstoornis (zie verderop bij droomtaal).
- ↑
Toni heeft daaraan in aantoonbaar twee gevallen meegewerkt. Zie p.157/158 van het proefschrift van Jana Prokop uit 2022.
- ↑
Zie
Emil Kraepelin in Munchen
II. 1914-1921, p. 289-291.
- ↑
Shorter, 1998, p.122.
- ↑
Dit zijn de
Schizophrenien
, geintroduceerd door Bleuler.
- ↑
zie Engels (2009), p.337.
- ↑
Een analoge merkwaardige splitsing Aristop-hannes komt voor in een werk (
Ut mine Stromtid
, hoofdstuk 34) van de Duitse dichter Fritz Reuter. Aristop-hannes is een combinatie van
Aristophanes (blijspeldichter)
en
Schinderhannes
. Kraepelin was bekend met Reuter: zijn vader las op publieksavonden voor uit de werken van Reuter; de voorafgaande droom heeft betrekking op de dipsomanie van Reuter (Engels, 2006, p.26).
- ↑
mv.
Hernien
.
- ↑
Zie voor nadere informatie over de vraagtekens de begeleidende tekst hieronder.
- ↑
Dit is een
organisch psychosyndroom
, veroorzaakt door een (doorgemaakte)
infectie
van het brein door
syfilis
in het derde stadium, neurolues genaamd, waarbij het
centraal zenuwstelsel
wordt aangedaan met ernstige neurologische en psychiatrische verschijnselen.
- ↑
Zie Schiess (1908).
- ↑
Latijn voor 'lucht', in het Engels
air
.
- ↑
De vormassociaties hangen samen met de voornamen Ambrosius en Thomas. Zo is Thomas via
atmos
met
aer
(lucht) gelinkt.
- ↑
Over nieuwe namen voor de ziekte, zie o.a. Gaebel en Kerst (2019)
The debate about renaming schizophrenia: a new name would not resolve the stigma
. Familieleden van Japanse patienten hebben de nieuwe naam
integration disorder
voorgesteld. Het stigma is daardoor wel degelijk verminderd.
- ↑
Bleuler's zus
Pauline
was geestesziek.
- ↑
Het wapen van de familie Bleuler bevat meerdere
Bleuel
. Zie Manfred Bleuler:
Zur Entstehung und Bedeutung von Eugen Bleulers Werk Dementia praecox oder Gruppe der Schizophrenien
.
- ↑
Afkorting voor
pluralis
.
Augen
en
Blaualgen
zijn meervoudsvormen.
- ↑
De klank 'au' transformeert 'eu' in 'au'. Let verder op de betekenisassociatie
bleu - blau
.
- ↑
Ontstaan door vervlechting van
Blauel
en
Augen
.
- ↑
Een Grieks synoniem, in Duitse vorm, van
Blaualgen
.
- ↑
De letter 'r' in de naam Bleuler heeft een functie gekregen.
- ↑
zie ook Engels (1995)
- ↑
Zie Heynick (1993) en voor een geannoteerde uitgave in het Duits, zie Engels (2006).
- ↑
zie Engels (2006, p.110, noot 62)
- ↑
Context is hier Kraepelin's droom uit 1906 (p.105 van de monografie) waarin hij spreekt over een
Dampfnebenbahn
in Kopenhagen. Een vertaling van
Dampf
in het Deense
em
ligt dan voor de hand.
- ↑
Zie Engels (2006, p.25,26).
- ↑
In 1917 verscheen in Nederland de tweede editie van
Alkohol en zieleleven
, vertaling van
Alkohol und Seelenleben
, waarvan de tweede editie pas in 1919 in Duitsland verscheen
- ↑
Zie de Duitse wikipedia pagina over Jakobson voor deze datum. Verder is 23 oktober de gedenkdag van het overlijden van
Roman
us van Rouen. De voornaam Roman ruimt dus alle twijfel over de geboortedatum uit de weg.
- ↑
Zie ook Engels (2006).
- ↑
Vied
is Slowaaks voor 'der wetenschappen'.
- ↑
Evident
betekent
offenbar
.
- ↑
In Toni's droomtaal van juni 1917 komt
besonders gelehrt und treffend
voor.
- ↑
Zie Prokop p.157.
- ↑
Zie de Franse wikipedia pagina
langage de reve
voor deze droomtaal.
- ↑
Imp Julio Caesari ob Galliam devict
...
Imp
is afkorting van
imperator
.
- ↑
Met de titel
bearers of the standards
, onderdeel van de negen in tempera uitgevoerde schilderijen met de titel
Triumpf of Caesar
.
- ↑
Emil Kraepelin deed dat in 1890. Droom 159 van de monografie gaat daarover.
- ↑
Zie verder de Franse wikipedia pagina
langage de reve
voor de verklaring van deze droomtaal.
- ↑
Geanonimiseerde droomtaal van 10 november 1923 gaat over deze coup. Zie hiervoor de Franse wikipedia-pagina
langage de reve
. Het blijkt dat de dromer Emil Kraepelin zelf is.
- ↑
Zie haar lezing in 2019 voor de
Rheinische Kreis
.
- ↑
In 1915 (in dat jaar trouwde ze met K.F. Schmidt en werd daarmee Toni Schmidt-Kraepelin) verklaarde Toni een stukje eigen droomtaal als volgt:
solche Leute
die es
eigentlich
wissen
mussten
.
Die es
klinkt als het Franse
diese
, een muziekterm met de betekenis 'kruis'.
- ↑
Latijn voor
wissend
.
- ↑
Frans voor het Duitse
diese
.
- ↑
Uitgesproken als es, betekent dit 'der': b.v.
docteur es sciences
.
- ↑
Zie proefschrift Engels (2005), hoofdstuk 3.
- ↑
zie ook Engels, HJM & Steen, A. (1996). Gestoorde taal in de psychose. Tijdschrift voor Psychiatrie.
- ↑
Saks (2007)
- ↑
Hoofdstuk 7, p.104.
- ↑
Voor een gedetailleerde beschouwing over dit stukje droomtaal zie de Franse wikipedia pagina
Langage de reve
.
- ↑
Zie hiervoor haar website dd. 25 mei 2016.
- ↑
Bijvoorbeeld op p.210: Hoe is het met je, Elyn, vroeg White [de psychiater]. Twee en de verdeling van tijd [antwoordde Saks]. Vertel eens wat je daarmee bedoelt? Reactie van Saks: dat kan ik niet. Een terechte reactie: de psychiater heeft geen methode om haar hier te helpen. Uiteindelijk stelt hij een nieuw antipsychoticum voor,
Navane
i.p.v.
Trifanol
.
- ↑
Engels (2005, p.169-173).