Emancipatie
(van het Latijnse
emancipatio
) is het streven naar een volwaardige plaats in de samenleving vanuit een achtergestelde positie. Dit kan op individueel niveau, maar meestal wordt deze term gebruikt op het niveau van een
bevolkingsgroep
.
Onderscheid dient gemaakt te worden tussen juridische emancipatie (de wetgeving) en sociaal-maatschappelijke emancipatie (de werkelijkheid). Het proces van emancipatie begint met het herkennen van
ongelijkheid
en het verzet hiertegen door een emancipatiebeweging. De verwerving of toekenning van juridische gelijkheid is een belangrijke stap in de verwerving van daadwerkelijke gelijkheid.
Emancipatio
is een samenstelling van het
Latijns
voorzetsel 'e' (uit) en de woorden manus (hand) en capere (nemen). De Nederlandse term
handlichting
wordt nog altijd gebruikt voor de verlening van juridische handelingsbekwaamheid aan een minderjarige.
Met de burgerlijke gelijkstelling van 1796 nam Nederland de emancipatie van de (eeuwenlang hier verblijvende)
Joden
au serieux. Die maakten toen 2,5% uit van de bevolking. Voor het eerst konden ze lid worden van de
gilden
. Met de opkomst rond de eeuwwisseling (1900) van het
socialisme
en de
vakbeweging
, waarin veel Nederlandse Joden actief waren, keerde langzaam iets ten goede aan de positie van de bevolkingsgroep als geheel. De 20e eeuw kent tegelijkertijd ook een dieptepunt in de emancipatie van de joden als gevolg van vigerend
antisemitisme
,
wetenschappelijk racisme
en
Nazi-bevolkingspolitiek
.
Ook de strijd voor gelijkberechtiging van de
katholieken
in
Nederland
, inclusief de restauratie van de
bisdommen
in 1853 wordt emancipatie genoemd. Ten tijde van de
Republiek der Verenigde Nederlanden
(1581-1795) werden katholieken achtergesteld omdat ze geen lid waren van de
hervormde staatskerk
. Katholieken mochten daardoor geen overheidsfuncties bekleden en alleen
schuilkerken
werden, vaak tegen betaling van een hoog
recognitiegeld
, gedoogd. De
Grondwetsherziening van 1848
, die
vrijheid van vereniging
en vergadering
en
vrijheid van meningsuiting
als grondrechten erkende en de macht van de
Koning
inperkte, opende de weg voor de emancipatie van de
katholieken in Nederland
.
Met de
Emancipatiewet
van 1 juli 1863 werd de
slavernij
afgeschaft in de Nederlandse
kolonien
Suriname
en de
Nederlandse Antillen
. Daadwerkelijke
vrijheid
en gelijkberechtiging was er echter nog niet. De Surinaamse plantageslaven, bijvoorbeeld, werden nog onder 'staatstoezicht' gesteld (dit gold niet voor de 11.654 slaven op de eilanden
Aruba
,
Bonaire
,
Curacao
,
Sint Eustatius
,
Sint Maarten
en
Saba
). Nazaten van deze 'vrijgemaakten' zetten na de laatste eeuwwisseling de zwarte emancipatiebeweging in Nederland voort. Deze heeft onder meer geleid tot diverse
Nederlandse excuses voor het koloniale verleden
.
De maatschappelijke en politieke stroming die de emancipatie van vrouwen nastreeft heet
feminisme
. Gedurende een groot deel van de
20e eeuw
speelde het verkrijgen van gelijke rechten voor de
vrouw
ten opzichte van de
man
een grote rol in de
maatschappij
. Dit proces is nog altijd niet afgerond.
Homoseksualiteit
werd en wordt in veel culturen afgekeurd, waardoor homoseksuelen vaak slachtoffer zijn van achterstelling,
discriminatie
of zelfs vervolging. Sinds de
19e eeuw
hebben in de westerse wereld homo's en lesbiennes zich hiervan proberen te bevrijden. Deze emancipatiebeweging heeft een kleine, maar veelkleurige
homocultuur
doen ontstaan. In Nederland speelde jhr.
Jacob Schorer
hierbij een belangrijke rol, onder andere door de oprichting van het
Nederlandsch Wetenschappelijk Humanitair Komitee
(NWHK) in 1912. Dit was de voorloper van het '
Cultuur- en Ontspannings Centrum
' (COC) in 1949. Vanaf de jaren zeventig van de 20e eeuw werd de homo-emancipatie zichtbaar gemaakt door de jaarlijkse
Gay Pride Parade
, die in vele landen navolging heeft gekregen.
Door de komst van
gastarbeiders
en -later- gezinsherenigingen is in Nederland een moslimgemeenschap ontstaan. Door de inzet van latere generaties is deze zich gaan emanciperen. Verschillende organisaties hebben zich ingezet voor gelijke behandeling en tegen discriminatie (bv op de arbeidsmarkt) zoals de
PvdA
,
Vluchtelingewerk
en
Moskee-besturen
. Dat deze emancipatie voor een deel is geslaagd zien we terug in bijvoorbeeld het burgemeesterschap van Rotterdam (
Aboutaleb
) en de samenstelling van de
Tweede Kamer
.