Houtsnede van de eenhoorn in
Historiae animalium
(1551)
Domenico Zampieri,
Maagd en eenhoorn
(rond 1602)
Zegels uit de Indusbeschaving met eenhoorns (Brits Museum)
De maagd Maria met een eenhoorn (ong. 1480), Nationaal Museum, Warschau
Een
eenhoorn
is een
mythisch
dier dat sinds de
Oudheid
wordt beschreven als een beest met een lange, puntige
hoorn
midden op zijn voorhoofd. De hoorn is kaarsrecht en heeft een spiraalvormige groef.
De eenhoorn stond afgebeeld op antieke
zegels
uit de
Indusbeschaving
en werd genoemd door auteurs uit de Griekse oudheid, zoals
Ctesias
,
Strabo
,
Plinius de Jongere
en
Claudius Aelianus
.
[1]
De Bijbel beschrijft ook een dier, de
re'em
(waarschijnlijk een wilde stier of oeros), wat in sommige vertalingen ten onrechte werd weergegeven als 'eenhoorn'.
[1]
In de Europese
volkscultuur
werd de eenhoorn vaak afgebeeld als een wit paard- of geitachtig dier met een lange hoorn en gekloofde hoeven (soms met een geitensik). In de
Middeleeuwen
en
Renaissance
werd het gewoonlijk gekarakteriseerd als een zeer wild dier uit de bossen, dat symbool stond voor zuiverheid en genade, dat alleen kon worden gevangen door een maagd. De hoorn zou vergiftigd water kunnen zuiveren en ziekten kunnen genezen. In deze eeuwen werd de tand van een
narwal
, die een spiraalvormige groef heeft, soms verkocht als hoorn van een eenhoorn.
Geschiedenis
De oud-Indische mythe over de kluizenaar Gazellenhoorn verhaalt over Rsyasrnga (of Ekasrnga, letterlijk 'een hoorn'). Deze Rsyasrnga is de zoon van een godin in de gedaante van een gazelle, en heeft daarom een hoorn op zijn hoofd. Hij werd door een aantrekkelijke courtisane naar het paleis gebracht, om een einde te maken aan een periode van droogte.
[2]
In 398 v.Chr. werd de eenhoorn vrij gedetailleerd beschreven door de Griekse arts en historicus
Ctesias
, die aan het hof van de Perzische koning erover hoorde in verhalen van reizigers uit
Indie
. De Indiase wilde ezels, zo vertelde Ctesias in
Indika
, waren zo groot als paarden en soms groter. Hun lichamen waren wit, hun hoofden paars, hun ogen blauw. Op hun voorhoofd hadden ze een scherpe hoorn, die wit was aan de basis, rood aan de bovenkant, en zwart in het midden. In Indie en
China
was er voor die tijd al sprake van de eenhoorn. Ook de Romein
Plinius de Oudere
beschrijft het dier (
Naturalis historia
, VIII, 31). Bij hem is de
monocerotem
een woest dier dat niet levend te vangen is. Het heeft het lijf van een paard, de poten van een olifant, de staart van een everzwijn en de kop van een hert, met midden op het voorhoofd een drie voet lange, zwarte hoorn.
Margaretha van Antiochie en de eenhoorn
In de
Physiologus
, een boek over dieren en mythologische wezens, in de 2e eeuw in
Alexandrie
geschreven, wordt de eenhoorn in symbolische en vooral christelijke zin uitgelegd. Het dier kan worden gevangen door een zuivere
maagd
- wat zinnebeeld was van de komst van de Messias dankzij de maagd Maria. Zij kan hem vervolgens 'naar het paleis van de koning brengen', wat een overblijfsel lijkt van de Rsyasrnga-mythe.
[2]
De kluizenaar met een hoorn is in de tussentijd getransformeerd tot een eenhoornig dier; de courtisane tot een maagd; en de hoorn verwees eerder naar de godin in de vorm van een gazelle, en nu verwijst de eenhoorn naar de Messias en zijn maagdelijke moeder.
In de 7e eeuw vereenzelvigt
Isidorus van Sevilla
de eenhoorn met de
neushoorn
(
Etymologiae
, XII, 2). Hij beschrijft ook hoe de maagd te werk moet gaan om de eenhoorn te vangen: ze moet haar borsten ontbloten, waarna de eenhoorn rustig op haar af zal komen en zachtjes zijn hoofd op haar boezem neervlijen. Omgekeerd gebruikt
Marco Polo
rond 1300 de naam
eenhoorn
om de neushoorn te beschrijven. Hij geeft aan dat het dier geenszins lijkt op de eenhoorn zoals men die in Europa voorstelde.
[3]
Bronnen
Bijbel
De eenhoorn wordt op negen plaatsen in de
Bijbel
genoemd. Het is een vertaling van het latijnse woord
unicornis
in de
Vulgaat
of het Griekse
monokeros
in de
Septuagint
. Beide zijn een (misschien opzettelijke) onjuiste vertaling van het woord
re'em
(waarschijnlijk een wilde stier of woudos) in de
Hebreeuwse bronteksten
. Misschien was de eenhoorn, met genezende eigenschappen en als zinnebeeldige voorstelling van de menswording van Christus dankzij de maagd Maria, in de ogen van de vertalers een betere keus dan een wilde woudos.
[2]
Het woord 'eenhoorn', een doorwerking van de vertaalfout, is in Nederlandse Bijbelvertalingen met name terug te vinden in oudere vertalingen als de psalter van Sint-Petersburg, de Bijbel van 1360, de
Delftse Bijbel
van 1477 en de
Statenvertaling
van 1637.
[2]
Enkele voorbeelden van Bijbelpassages zijn:
- Deuteronomium
33:17: “zijn hoornen zijn hoornen des eenhoorns; met dezelve zal hij de volken te zamen stoten tot aan de einden des lands.” (Statenvertaling)
- Numeri
23:22: “starcheit is ghelijc den eenhoren.” (Delftse Bijbel)
- Job
39:9-10 of 39:12-13: “Wie heeft de eenhoorn zijn vrijheid gegeven, wie heeft hem van zijn banden bevrijd? Ik laat hem wonen in de wildernis, de zoutvlakte is zijn domein.”
- Psalm
29:6: “Hij doet ze huppelen als een kalf: den Libanon en Sirjon als een jongen eenhoorn.” (Statenvertaling)
Tot in de negentiende eeuw werd er sterk geloof gehecht aan het bestaan van de eenhoorn, omdat het dier immers (door de onjuiste vertaling) in de Bijbel werd vermeld, en wat in de Bijbel stond wel waar moest zijn.
[2]
In nieuwere vertalingen is het Hebreeuwse woord
re'em
vertaald met oeros, woudos, wilde stier of buffel.
Christelijke iconografie
Christelijke iconografie
Speelkaart, kopergravure, ca. 1465
Eenhoorn, 1545
De dame en de eenhoorn
, ong. 1484-1500
In de
Middeleeuwen
werd de eenhoorn bestempeld als een sterk en woest beest en toch ook geassocieerd met kuisheid en maagdelijkheid, het dier kon immers alleen in bedwang gehouden worden door een maagd. Een tekst uit de 15e eeuw luidt: “Een eenhoorn is zo sterk, dat geen jager hem vermag te vangen. Maar een maagd wordt geplaatst daar waar hij verwacht wordt, zij opent haar schoot en de eenhoorn legt zijn kop daarin. Hij verliest nu zijn woeste aard, valt in slaap en wordt verrast als een weerloos dier en gedood door de werpschichten der jagers".
In de christelijke
iconografie
komen taferelen voor waarin de eenhoorn, opgejaagd door de engel
Gabriel
, zijn hoofd en zijn hoorn gedwee in de schoot van de Maagd
Maria
legt, een afbeelding van de
Annunciatie
, de aankondiging van de menswording van God de Zoon aan Maria. De eenhoorn wordt zelfs het symbool van
Jezus
zelf zoals onder meer blijkt uit de analyse van het middeleeuwse
Geraardsbergense
handschrift van een Mariagebed, de 'Bedinghe van onser vrouwen'. Ook
Jacob van Maerlant
identificeert Jezus met de eenhoorn en legt dat expliciet uit.
In het museum ‘The Cloisters” - onderdeel van het
Metropolitan Museum of Art
,
New York
- vindt men een ietwat mysterieuze zaal behangen met een reeks middeleeuwse tapijten die taferelen uit de
legende
van de eenhoorn voorstellen. Bij “La dame a la licorne” in het
Musee de Cluny
in
Parijs
, een andere reeks van middeleeuwse tapijten, uitingen van Vlaams kunstambacht, kan je eveneens het geheim van de eenhoorn trachten te doorgronden.
De eenhoorn die zijn hoorn in de schoot van een maagd legt, de hoorn die het beeld van een
fallus
oproept, voor een
erotische
en
seksuele
connotatie is niet veel meer nodig. Zie bijvoorbeeld de jongeman op de speelkaart rechts, waar lichaamshouding en het doorlopen van beharing van ruiter en paard naar de hoorn duidelijk dienen om de gedachte aan een erectie op te roepen.
Medicinale kracht van de hoorn
Ctesias
wist al te melden dat het stof dat van de hoorn werd geschraapt een middel vormde tegen vergiftigingen en dat degenen die uit de hoorn dronken, beschermd werden tegen krampen en vergiftigingen.
Het poeder van de fijngemalen hoorn zou ook als
afrodisiacum
werkzaam zijn en dus de geslachtsdrift prikkelen.
Hildegard van Bingen
schrijft: "De dooier van een ei, vermengd met enig poeder van een eenhoornlever, vormt een zalf, die aan leprozen verlichting brengt, tenzij de dood hen als zijn slachtoffer heeft uitverkoren of het Gods wil is, dat zij niet zullen genezen."
Lennertus, die in 1630 professor in de medicijnen was te
Wittenberg
, spreekt van de invloed van de poreuze hoorn bij de genezing van
epilepsie
. In de 17e en de 18e eeuw kwam
alicorn
, een geneeskrachtig poeder dat van zulke hoorns werd gemaakt, nog voor op de geneesmiddelenlijst die door de English Royal Society of Physicians werd uitgegeven.
Het mysterie wordt grotendeels ontluisterd door de vaststelling dat niet altijd de hoorn van het fabeldier bedoeld wordt, maar de slagtand van de
narwal
, een dolfijnachtige die zijn enige lange slagtand gebruikt als gevoelig tastorgaan.
In de kerk van
Munsterbilzen
(gemeente
Bilzen
) wordt een dergelijke tand uit de 12e eeuw, afkomstig uit het adellijke stift van Munsterbilzen, bewaard. De eenhoorn was vooral van nut bij het opsporen van water. Op een ets van "de vader der Franse etsers",
Jean Duvet
, die het dier als zijn symbool verkoos, is te zien hoe de eenhoorn met zijn hoorn in de aarde wroet om een verborgen waterbron aan het daglicht te brengen.
Heraldiek
Heraldische eenhoorn boven de toegangspoort van
Hampton Court Palace
.
Eenhoorn in
Ierland
.
Wapen van
Menaldumadeel
, de eenhoorn wordt vaak gebruikt in de
heraldiek
.
In de
heraldiek
staat de eenhoorn voor strijdlust en dapperheid. Hij komt voor op familiewapens, wapens van steden en gemeenten (onder ander Perg in Noord-Oostenrijk,
Menaldumadeel
in
Friesland
,
Kruibeke
in
Vlaanderen
) als
schildhouder
(samen met een leeuw in het
wapen van het Verenigd Koninkrijk
, waarbij de eenhoorn Schotland voorstelt en de leeuw Engeland), als zittende schilddrager in het wapen van
Hoorn
in Noord-Holland.
De
leeuw
en de eenhoorn zijn verbonden door het verhaal dat de leeuw de enige vijand van de eenhoorn is in de dierenwereld. Door een list zou de leeuw hem ooit overmeesterd hebben: de leeuw ging voor een boom staan en sprong plots weg toen de eenhoorn hem aanviel; zo spietste de eenhoorn zichzelf met zijn hoorn vast in de boom.
In
1787
bleek
Joan Geelvinck
een
hartschild
met eenhoorn toegevoegd te hebben aan zijn familiewapen. De
symboliek
is intrigerend, de herkomst onduidelijk.
Een aantal vrouwenabdijen, o.a. de
Abdij van Herkenrode
in
Hasselt
, dragen de eenhoorn in hun wapenschild. Daar verwijst de eenhoorn naar de symboliek uit de christelijke iconografie, de kuisheid en maagdelijkheid.
Poezie
Dichters kwamen door het dier in vervoering, zoals de Amerikaanse
Anne Morrow Lindbergh
:
- His horn is free,
- Rising above chain, fence, and tree,
- Free hymn of love; His horn
- Bursts from his tranquil brow
- Like a comet born;
- Cleaves like a galley's prow
- Into seas untorn;
- Springs like a lily, white
- From the Earth below;
- Spirals, a bird in flight
- To a longed-for height;
- Or a fountain bright,
- Spurting to light
- Of early morn --
- O luminous horn!
|
- Zijn hoorn steekt vrij uit,
- boven kluisters, omheining en gewas,
- een uitbundige liefdeshymne.
- Zijn hoorn ontspruit uit het onverstoorde voorhoofd
- als het ontstaan van een komeet,
- als een boot die het rustige water doorklieft
- als een lelie, wit, ontsprongen uit de grond
- als de spiraalvormige vlucht van vogels
- verlangend naar de hoogte,
- als een schitterende fontein
- uitspattend in het vroege morgenlicht. ?
- O hoorn, van licht vervuld!
- (vertaling W. Leenders)
|
Over het tapijt uit de reeks
La dame a la licorne
in het
Musee de Cluny
in
Parijs
waarop een vrouw de eenhoorn een spiegel voorhoudt schreef
Rainer Maria Rilke
in een sonnet:
- … Sie nahrten es mit keinem Korn
- nur immer mit der Moglichkeit, es sei.
- Und die gab solche Starke an das Tier,
- daß es aus sich ein Stirnhorn trieb. Ein Horn.
- Zu einer Jungfrau kam es weiß herbei ?
- und war im Silber-Spiegel und in ihr.
|
- … Geen graankorrel gaven zij het te eten
- maar bleven het voor mogelijk houden dat het bestond.
- En dat gaf het dier zo’n kracht
- dat het uit zijn voorhoofd een hoorn deed groeien. Een hoorn.
- Wit liep het naar een maagd toe ?
- en was in de zilveren spiegel en in haar.
- (vertaling W. Leenders)
|
Hedendaagse literatuur
Ook vandaag nog speelt de eenhoorn een magische rol in de literatuur. In
Harry Potter and the Philosopher’s stone
komt een
eenhoorn
voor. Hij wordt weergegeven als het nobelste dier dat er bestaat, een krachtig magisch dier wiens zilveren bloed
Voldemort
drinkt om in leven te blijven.
In de film
Heavenly Creatures
van regisseur
Peter Jackson
(1994) komen in twee scenes ook eenhoorns voor, die zich bevinden in de fantasiewereld van de twee hoofdpersonen.
Uitgestorven
Sommige wetenschappers beweren dat eenhoorns wel degelijk bestaan hebben.
[4]
Zij steunen hiervoor voornamelijk op paleontologisch onderzoek en menen dat het om de
Elasmotherium
gaat, die duizenden jaren naast de mens geleefd zou hebben.
[5]
Men heeft fossiele resten van een
Siberische eenhoorn
opgegraven in Kazachstan.
[6]
Het is echter wel zo dat het echte dier en de sprookjesfiguur niet volledig overeenkomen. Zo zou de echte eenhoorn een bruine huid hebben gehad en meer op een neushoorn dan een paard lijken.
[7]
De voornaamste gelijkenis blijft echter wel het uitsteeksel op de snuit.
Zie ook
Externe link
Bronnen, noten en/of referenties
Literatuur
- W.P. Gerritsen:
Het spoor van de eenhoorn. De geschiedenis van een dier dat niet bestaat
. Leiden, Primavera Pers, 2011.
ISBN 9789059971035
- Institut Virtuel de Cryptozoologie
http://perso.orange.fr/cryptozoo/fabuleux/licorne.htm
- J.J.M. Timmers
,
Christelijke symboliek en iconografie
, 1978
- J.Curling,
Das nutzliche Einhorn
, 1955.
- Albert Metselaar, 'De oeros en de hoorngoden in bijbel, archeologie en mythologie'
, 2001. (
Internet Archive
)
- Caroline Everaert,
Dierenopvattingen en -voorstellingen in de stand van de kennis in de 13e eeuw
. Licentiaatsscriptie KUL academiejaar 2003-2004
http://www.ethesis.net/dierenopvattingen/dierenopvattingen_inhoud.htm
- http://www.metmuseum.org/explore/Unicorn/unicorn_inside.htm
- https://web.archive.org/web/20060820171532/http://www.musee-moyenage.fr/pages/page_id18023_u1l2.htm
- Anne Morrow Lindbergh,
The Unicorn and Other Poems
, 1935
Voetnoten
- ↑
a
b
The Encyclopaedia Britannica: A Dictionary of Arts, Sciences, Literature and General
(deel 27, blz. 581, 1911)
- ↑
a
b
c
d
e
W.P. Gerritsen,
'De eenhoorn, de Bijbel en de Physiologus. De metamorfose van een Oud-Indische mythe'
. In:
Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden
(jrg. 14, 2007). Op: dbnl.org.
Gearchiveerd
op 11 maart 2023.
- ↑
Maria Bellonci, vertaling: Dick Kolthoff (1985)
Il Milione. Het originele reisverslag van Marco Polo
ECI, Vianen,
ISBN 9022833658
, blz. 180
- ↑
http://scienceheathen.com/2012/11/27/elasmotherium-the-origin-of-unicorn-legends-survived-until-at-least-50000-years-ago-possibly-until-much-more-recently/
- ↑
https://www.iflscience.com/plants-and-animals/siberian-unicorn-went-extinct-much-later-we-thought
.
Gearchiveerd
op 9 december 2021.
- ↑
Eenhoorn heeft langer geleefd dan gedacht
Algemeen Dagblad
, 9 mei 2016.
Gearchiveerd
op 29 mei 2022.
- ↑
https://web.archive.org/web/20160329235839/http://thescipub.com/PDF/ajassp.2016.189.199.pdf
|