Ede
(
uitspraak
ⓘ
;
Nedersaksisch
:
Ee
) is een middelgrote
stad
in de
Nederlandse
provincie
Gelderland
, gelegen op de westflank van de
Veluwe
en in de zuidelijke
Gelderse Vallei
. Het is tevens de hoofdplaats van de
gelijknamige gemeente
. Op 1 januari 2023 telde de stad Ede 79.435 inwoners.
Ede staat bekend om de
Slag om Arnhem
. In de
Tweede Wereldoorlog
speelde de plaats een belangrijke rol vanwege de luchtlanding van de geallieerde troepen in september 1944, als onderdeel van
Operatie Market Garden
. Jaarlijks trekken de luchtlandingen op de
Ginkelse Heide
duizenden bezoekers naar Ede.
De geschiedenis van Ede is nauw verbonden met die van het
landgoed Kernhem
. De
graven van Gelre
bouwden van de 12e tot en met de 14e eeuw diverse versterkingen langs de grenzen met het
Sticht Utrecht
. De
burcht
Kernhem was er een van. In 1426 werd Udo de Booze (ook geschreven als Udo den Boese) als
leenman
van Kernhem aangesteld door de toenmalige hertog van
Gelre
Arnold van Egmont
. Nadat de leengoederen erfelijk werden, kwam Kernhem in handen van de families
Van Arnhem
,
Van Wassenaer Obdam
en later
Van Heeckeren van Wassenaer
en
Bentinck
. Uit deze families zijn diverse bestuurders uit het verleden van Ede afkomstig.
In de zeventiende eeuw werd Ede geteisterd door de Spanjaarden onder aanvoering van
Hendrik van den Bergh
tijdens de
Inval van de Veluwe
in 1624. Vijf jaar later, tijdens een
tweede inval
onder leiding van Van den Bergh en
Ernesto Montecuccoli
, werd dit nog eens herhaald.
In 1783 kwamen bij een
dysenterie
-epidemie circa 108 mensen om. Een relatief hoog aantal, aangezien Ede in die tijd slechts ongeveer 600 inwoners had.
Tijdens de
Eerste Wereldoorlog
bevond zich op de Edese heide een groot vluchtelingenkamp voor Belgische vluchtelingen. Het bestond van 1915 tot en met 1918. Het werd in 1918 afgebroken en de bouwmaterialen werden hergebruikt voor de vele beschadigde gebouwen in Belgie. Ter nagedachtenis staat er nog het
Belgenmonument
.
Op 6 augustus 1925 ontplofte er in de
ENKA
-fabriek een zuurstofapparaat. Drie mensen stierven bij deze ontploffing en er vielen zeker tien gewonden.
In de
Tweede Wereldoorlog
zijn tijdens
Operatie Market Garden
geallieerde militairen op de
Ginkelse Heide
bij Ede geland. Vanaf daar zijn ze, vechtend tegen de Duitsers, naar Arnhem getrokken. Elk jaar in september wordt dit herdacht door parachutespringen boven de heide. De parachutisten worden onder andere uit nog operationele Tweede Wereldoorlog-vliegtuigen gedropt. Dit evenement trekt vanuit de wijde omgeving een groot publiek. Er zijn zelfs veteranen uit Groot-Brittannie bij aanwezig. Tot en met 2006 sprongen er ook nog veteranen, vaak al op hoge leeftijd. Voorafgaand aan de luchtlanding werd er op 17 september 1944 een
bombardement op Ede
geplaatst. Hierbij verloren 69 burgers het leven.
Van de
Joden
die aan het begin van de oorlog in de gemeente Ede woonden, wordt geschat dat 52 van de 89 de oorlog overleefden. Dit relatief hoge percentage (60 procent) zou volgens de schrijvers van het boek
Ede 1940-1945
te verklaren zijn omdat het in een plattelandsgemeente makkelijker is hulp te vinden en het risico gepakt te worden kleiner was in vergelijking met de grote steden.
[2]
In het eerste jaar van de oorlog steeg het aantal Joden snel. Ten tijde van de registratieplicht in januari 1941 werden 125 mensen als (gedeeltelijk) Joods geregistreerd. Het ging grotendeels om gezinnen en alleenstaanden uit het westen van het land die mogelijk hoopten te ontkomen aan de tegen hun gerichte maatregelen.
[3]
Veel van de vluchtelingen waren bekend met de regio en hadden contacten. Met name
Bennekom
genoot in de decennia voor de oorlog een zekere naam als vakantiebestemming, waardoor het een logische plek was om naar uit te wijken. In april 2012 werd aan de Vossenakker een monument voor de Joodse bevolking onthuld, waarop de namen van 50 omgekomen Joden staan die in Ede geboren zijn of daar lange tijd hebben gewoond.
Er staan verschillende monumenten ter nagedachtenis aan de Tweede Wereldoorlog in Ede:
De belangrijke economische prikkels voor de definitieve ontwikkeling van de woonkern Ede waren het aanwijzen van Ede als
garnizoensstad
aan het begin van de
20e eeuw
en de vestiging van de
kunstzijdefabriek Enka
in 1922.
Grote delen van Ede zijn hierdoor ontstaan en zelfs in opdracht van de nieuwkomers gebouwd (het gebied rond de Klinkenbergerweg (woningen voor militairen), tuindorp Enka). De Enka-fabriek is in 2002 echter gesloten en Defensie is in 2010 uit Ede vertrokken.
Ondanks het vertrek van deze grote partijen is Ede een groeiende kern. Het oude centrum is na 2000 opgeknapt. De nieuwe Achterdoelen zorgde voor een opleving in het centrumgebied. Ondanks deze grootse renovatie en sanering is niet iedereen tevreden over het nieuwe centrum van Ede. Zo wordt het vaak beschouwd als kil en sfeerloos. De gemeente tracht hier wat aan te doen door extra groen te realiseren en de pleinen te reconstrueren. In dit verband is in 2017 een prijsvraag uitgeschreven voor de verbetering van het
marktplein
.
De laatste decennia zijn wijken als Veldhuizen, Maandereng en Rietkampen gebouwd. Actueel zijn de ontwikkeling en nieuwbouw bij
Kernhem
, waarmee de oversteek van de
N224
een feit is geworden en de herontwikkeling van het centrum, de voormalige kazerneterreinen en het Enka-terrein.
Aan de (zuid-)oostkant van het dorp bevonden zich twee grote kazernecomplexen, waar in totaal maar liefst zeven kazernes bij elkaar lagen.
De eerste twee kazernes werden vanaf 1904 gebouwd, de infanteriekazernes 1 en 2. Al in 1906 werd begonnen met nog twee kazernes, een voor de artillerie en een voor de cavalerie. In 1936 werd de vijfde kazerne gebouwd. Met de bouw van de twee laatste kazernes werd ? onder invloed van de dreiging van de
Tweede Wereldoorlog
? begonnen in 1938. Een van die kazernes werd pas in 1940 onder Duitse leiding voltooid.
In 1983 werden vijf kazernes functioneel samengevoegd in het
Kazernecomplex Ede-West
, dat bestond uit:
Vanaf 1994 gingen deze kazernes samen door het leven als de
Prins Mauritskazerne
.
De twee andere kazernes werden samengevoegd tot het
Kazernecomplex Ede-Oost
, bestaande uit de kazernes, waarvan de bouw begon in 1938:
In de toptijd waren in de kazernes ongeveer vierduizend militairen gehuisvest.
In 2010 werden alle kazernes gesloten. Veel van de gebouwen hadden een monumentale status en zijn behouden. Een deel is tijdelijk verhuurd, aan bedrijven, buitenlandse werknemers en studenten.
[5]
Langzaam krijgt het grote terrein een nieuwe vorm, waarin veel woningen worden gebouwd in het kader van het project “Veluwse Poort”. In 2014 is in de Johan Willem Frisokazerne het "Akoesticum" gehuisvest, een oefencentrum voor podiumkunsten. Over de toekomst van markante elementen, zoals de "Stingerbol" (vlak bij
Station Ede-Wageningen
), wordt anno 2019 nog gediscussieerd. Begin 2019 is door gemeente Ede en de Provincie Gelderland besloten tot de realisatie van het
World Food Center
en het omwerken van de Mauritskazerne tot de
World Food Center Experience
, een educatieve attractie rond het thema Food.
[6]
Wijken en buurten
- Ede-Oost
- Bosrand
- Centrum Ede
- Stationsbuurt
- Componistenbuurt
- Burgemeestersbuurt
- Ede-West
- Zeeheldenbuurt
- Bloemenbuurt
- Vogelbuurt
- Indische Buurt
- Beatrixpark
- Klaphek
- Ede-Zuid
- Hoogbouw-Zuid
- Uitvindersbuurt
- Enka
- Reehorst
- Kernhem
- De Venen en Zanden
- De Bossen
- De Bergen
- Maandereng
- Elskamp
- Maandereng-Oost
- De Hoef
- Rietkampen
- De Parken
- De States
- De Singels
- De Dreven
- Veldhuizen
- Veldhuizen-A
- De Burgen
- De Horsten
- De Steinen
- Veldhuizen-B
- De Hoven
- De Dalen
- De Velden en Beken
- Veluwse Poort
Industrieterreinen
- Frankeneng
- Heestereng
- Kievitsmeent
- De Vallei
- Ede-Noord
- Klaphek
- Reehorsterweg
- BTA12
Sportterreinen
Topografisch kaartbeeld van Ede, september 2014. Klik op de kaart voor een vergroting.
Ede ligt aan de snelweg
A12
(
Arnhem
-
Utrecht
) en aan de spoorlijn
Utrecht
-
Arnhem
. In juli 2004 is de snelweg
A30
langs Ede doorgetrokken vanaf
Barneveld
tot de A12, waarmee de woonkern ontlast wordt en de bereikbaarheid van
Arnhem
en omgeving vanaf de
A1
bij
Amersfoort
vergroot is.
Ede is gelegen aan de
spoorlijn Utrecht ? Arnhem
. Het station in Ede is geopend op 16 mei 1845 als station Ede S.S. (
Staats Spoorwegen
), maar later is dit gewijzigd in
Ede-Wageningen
, zoals het nog steeds heet. Tevens ligt de plaats aan de spoorlijn richting
Amersfoort Centraal
. Deze spoorlijn heeft in de volksmond nog de naam "
Kippenlijn
", die voortkomt uit een vroegere functie. Deze lijn opende in 1901. Aan deze lijn heeft Ede nog een tweede station liggen, namelijk
Ede Centrum
. Vroeger had Ede nog een derde halteplaats op dit traject,
station Ede-Gemeentehuis
, maar deze is in 1937 opgeheven.
[7]
In de jaren 80 van de 20e eeuw werden de beide lijnen die door Ede lopen opgenomen in het plan
Rail 21
van de
NS
. De spoorlijn Utrecht ? Ede ? Arnhem verbreed zou worden tot vier sporen en de Valleilijn richting Amersfoort Centraal zou hierbij tweesporig worden. Beide plannen zijn echter niet doorgegaan. De gemeente Ede had als grote wens dat de spoorlijn Utrecht ? Ede ? Arnhem verdiept wordt aangelegd om de vermeende
barrierewerking
op te heffen die deze zou veroorzaken. Voormalig
minister van Verkeer en Waterstaat
Peijs
zegde 40 miljoen euro toe voor dit project. In september 2010 werd bekend dat de verdieping niet doorging. De toegezegde 40 miljoen zou in plaats daarvan gebruikt worden voor de aanleg van enkele verkeerstunnels en het verder ontwikkelen van het stationsgedeelte. In mei 2016 heeft het project Spoorzone (een samenwerkingsverband van de gemeente Ede, NS en ProRail) een ontwerp van een nieuw stationsgebouw gepresenteerd. De sloop en nieuwbouw zou naar verwachting eind 2018 of begin 2019 beginnen. Die deadline werd niet gehaald. Tijdens de bouw blijft het huidige station volledig in bedrijf. Het nieuwe station Ede-Wageningen zou in 2022 gereed moeten zijn, maar door problemen rond de aanbesteding is er in ieder geval een jaar vertraging opgelopen.
[8]
Ede heeft een helihaven genaamd:
Lukkien
Heliport. Deze ligt boven op het dak van Studio Lukkien en is prive, maar in overleg te gebruiken. Ook de firma Wikselaar in
Harskamp
beschikt over een
helihaven
, en ook over eigen helikopters. In de gemeente Ede ligt de voormalige militaire
Vliegbasis Deelen
. Rond 1910 had Ede nog een vliegveld, namelijk
Vliegkamp Ede
. De gemeente Ede zag hierin grote kansen voor de ontwikkeling van Ede en Lunteren.
Een aantal belangrijke culturele plaatsen en congrescentra in Ede zijn:
- Cultura
, cultuurcentrum met openbare bibliotheek, kunstuitleen en de
Herman Krebberszaal
- Astrant, poppodium, concertzaal en creatieve broedplaats
- Pathe Ede
, infotainmentcentre gebouwd in een geluidswal langs de A12 (voormalig CineMec)
- De Reehorst
, theater en congrescentrum
- De Edesche Concertzaal
- Akoesticum
- Openluchttheater
- SEC, dramaproducties
- Belmont
- Nimac
Ede staat bekend om haar veelheid en verscheidenheid aan kerken.
- Het Edes Orkest
- de Harmonie
- Showband Irene
- Egerlander Kapel
- Decibel
- Muziekkorps Leger des Heils
- Original Veluwer Musikanten
- La Prunelle
- Jan Hilgersgroep
- Langenberggroep
- Pieter Maritzgroep
- Tarcisiusgroep
Het Edese medialandschap werd beheerst door twee uitgeverijen.
De Persgroep
gaf tot 2019 in de gemeente Ede het gratis huis-aan-huisblad
De Edese Post
uit. Het Barneveldse
BDU
geeft in de gemeente het gratis huis-aan-huisblad
Ede Stad
uit. Deze krant verschijnt op woensdag. In deze krant staan ook de gemeenteberichten. Verder is er de editie "De Vallei" van dagblad
De Gelderlander
, gericht op onder andere Ede.
Ook heeft Ede een eigen lokale omroep, die bestaat uit een radioafdeling onder de naam "EDE FM" en een televisieafdeling onder de naam "EDE TV".
- Luchtlandingen Ginkelse Heide
- Pegasuswandeltocht
- Heideweek
- Heidemarkten
- Schaapscheerderfeest
- Pasar Malam
- Korenfestival
- Straatjutters kinderfestival
- Jaarlijkst Street-Art Festival
- Orgelconcerten Oude Kerk
- Sunday Blues
- Fossielenbeurs
- Kinderspelweek Fantasieland
- Pop-up Festival
- Truckerdag 's Heeren Loo
- Statues by Night ? living statues festival
- Wings of Freedom
De twee grootste sportcomplexen in Ede zijn Peppelensteeg/Inschoten en
Hoekelumse Eng
. Op de eerste locatie zijn met name voetbalvelden, maar ook onder andere het zwembad de Peppel en de sporthal de Peppel gevestigd. Op de Hoekelumse Eng zijn een atletiekbaan en voetbal- en honkbalvelden. Andere belangrijke sportlocaties zijn de hockeyvelden aan de Bosrand in Ede-Noord en de
Van der Knaaphal
aan de Zandlaan in Ede-Zuid, waar
eredivisievolleybal
wordt gespeeld.
In 2019 werd het
Nederlands kampioenschap wielrennen op de weg
in Ede gehouden. In een ver verleden was Ede vaker het decor van dit evenement, namelijk van 1892 tot en met 1896 en later nog in 1910.
In Ede bestaat op sportgebied een verenigingsleven dat varieert van voetbal- en tennisclubs tot badminton- en postduivenverenigingen. Daarvan worden de volgende op Wikipedia apart besproken:
- Peppelensteeg
- Inschoten
- Hoekelumse Eng
- Reehorst
- Bosrand
Bronnen, noten en/of referenties
- ↑
a
b
c
d
e
Tabel: Bevolking; maandcijfers per gemeente en overige regionale indelingen
, 1 januari 2023, Centraal Bureau voor de Statistiek, Voorburg/Heerlen
- ↑
Vincent Lagerwij en Gert Plekkringa.
Ede 1940-1945
. Barneveld: BDU, 1985, p.196
- ↑
Lagerwij en Gert Plekkringa, p.176
- ↑
Kunstwerk
On the Rocks
.
Gearchiveerd
op 12 maart 2017.
- ↑
De kazernes van Ede
in “Je oude kazerne nu”.
- ↑
van Ravensberg, Mathilde
(2017) ? 'Stingerbol moet behouden blijven': Eigenaar gezocht voor de 'schietbioscoop' op kazerneterrein.' In:
Ede Stad.nl,
2017-02-08, p. 13.
- ↑
Kippenlijn
[dode link]
- ↑
Nieuwbouw station Ede-Wageningen zeker jaar vertraagd
,
De Gelderlander
, 11 december 2018.
Gearchiveerd
op 11 augustus 2022.
|