De Dam in de
Amstel
tussen
Damrak
en
Rokin
. In het midden de Waag, detail van de kaart van
Balthasar Florisz. van Berckenrode
uit 1625.
Maquette
van de Dam met het stadhuis, de Waag, de Nieuwe Kerk en op de voorgrond de Vismarkt. Rechts het water van het
Damrak
. Geexposeerd in het Paleis op de Dam; 2005.
Luchtfoto van de Dam gezien naar het noordwesten. In het midden het Paleis op de Dam en de Nieuwe Kerk. Rechts van het Damplein het Damplantsoen (hier staat nu het Nationaal Monument); circa 1930.
Luchtvaartafdeeling
, 1920-1940.
De
Dam
is een
plein
in het centrum van
Amsterdam
. Het is het historische hart van de stad en de locatie van veel evenementen van nationale betekenis. Aan en op de Dam staan het
Koninklijk Paleis
, de
Nieuwe Kerk
en het
Nationaal Monument
, waar de jaarlijkse
Nationale Dodenherdenking
wordt gehouden.
De Dam ligt ongeveer 750 meter ten zuiden van het
Centraal Station
. Het plein is rechthoekig, van noord naar zuid ongeveer 100 meter breed en van west naar oost ongeveer 200 meter lang. De Dam verbindt de straten
Damrak
en
Rokin
, die van het Centraal Station naar het
Muntplein
lopen. Op de Dam komen ook bekende straten uit als
Nieuwendijk
,
Kalverstraat
,
Warmoesstraat
,
Nes
,
Damstraat
en de
Paleisstraat
.
Aan het plein staan enkele markante gebouwen. Aan de westzijde het
Paleis op de Dam
, dat aanvankelijk als stadhuis diende (in gebruik genomen in
1655
), maar sinds
1808
een
koninklijk paleis
is. Verder bevinden de
Nieuwe Kerk
en wassenbeeldenmuseum
Madame Tussaud
(1970) zich aan de Dam.
Aan de oostelijke kant van het plein bevindt zich het
Nationaal Monument
, dat in
1956
werd opgericht ter nagedachtenis van de slachtoffers van de
Tweede Wereldoorlog
. Eveneens aan de oostzijde van het plein bevindt zich
Hotel Krasnapolsky
. Aan de noordoostzijde staat de Amsterdamse vestiging van het warenhuis
De Bijenkorf
. De gebouwen maken de Dam tot een toeristische trekpleister. 's Zomers is de Dam ook bij
duiven
erg in trek.
De Dam ontleent zijn naam aan de eigenlijke functie die het plein in het begin had: het was namelijk een
dam
in de
Amstel
, die tussen 1204 en 1275 werd gebouwd. De meest waarschijnlijke datum ligt tussen 1265 en 1275. De Dam vormde de eerste verbinding tussen de nederzettingen aan de
Warmoesstraat
en de
Nieuwendijk
aan weerszijden van de rivier. Er zat een
sluis
in de dam, waarmee schepen
geschut
konden worden en waarmee ook
gespuid
kon worden. Door af en toe het water met grote kracht richting
IJ
te laten stromen, werd de haven (het
Damrak
) uitgeschuurd.
[1]
De bovenkant van de dam werd geleidelijk breder, en de schutfunctie verdween. De dam werd groot genoeg voor een plein, dat de kern van de stad werd en waaromheen de stad zich verder ontwikkelde. Oorspronkelijk waren het twee pleinen. De eigenlijke dam heette
Middeldam
, het westelijke deel ontstond na 1390 en werd tot in de
16e eeuw
Plaetse
genoemd. In
1795
is de naam tijdelijk veranderd in
Revolutieplein
en ten tijde van
Napoleon
(1811-1813) in
Napoleonplein
.
Vanaf de 14e eeuw was de Dam niet alleen geografisch, maar ook bestuurlijk het centrum van de stad. Het
Oude Stadhuis van Amsterdam
stond aan de westkant van de Plaetse, tussen de Nieuwendijk en de Kalverstraat. Vanuit hier gemeten stonden in alle richtingen op 7,3 kilometer de
banpalen
die aangaven, dat hier het rechtsgebied van Amsterdam eindigde. Toen het oude stadhuis in 1652 door brand werd verwoest, was hier het
nieuwe stadhuis
al in aanbouw.
Ten noorden van het stadhuis verrees vanaf 1408 de
Nieuwe Kerk
, die tot in de 17e eeuw werd uitgebreid en verfraaid. Tegenwoordig domineert dit gebouw de noordwestzijde van de Dam.
Een gedeelte van de Dam aan de zijde van De Bijenkorf heeft sinds de 14e eeuw de naam
Vissersdam
gedragen, omdat hier vis werd verhandeld. Hier werd tot 1841 op de
vismarkt
de haring vanaf zee aangevoerd en verkocht aan de haringpakkers. Het deel aan het
Rokin
heette
Vijgendam
. Beide namen zijn in
1957
vervallen. Sindsdien strekt de Dam zich uit van de
Mozes en Aaronstraat
tot aan de
Damstraat
.
Als marktplein had de Dam vanaf 1341 een
waag
, die in 1565 werd vervangen door een nieuw gebouw. In
1808
echter werd de
Waag
- niet te verwarren met de thans als de
Waag
bekende voormalige Sint Anthoniespoort op de
Nieuwmarkt
- afgebroken op last van
Lodewijk Napoleon
, die toen zijn intrek nam in het Paleis op de Dam en zijn uitzicht belemmerd zag.
Schepen konden tot 1841 aanmeren bij de Dam om goederen te laden en te lossen, totdat het huidige Damrak werd gedempt ten zuiden van de Oudebrugsteeg. Op het meest zuidelijke deel verrees tussen
1841
en
1845
de
Beurs van Zocher
. Na de bouw van de
Beurs van Berlage
in
1903
, werd de beurs van Zocher gesloopt. Hier staat sinds
1914
De Bijenkorf.
Op de hoek van de Kalverstraat en de Paleisstraat verrees in 1870 het gebouw van
De Groote Club
, in 1914 werd dit vervangen door het huidige gebouw. Tussen de Kalverstraat en het Rokin verdween in hetzelfde jaar de oude bebouwing, waaronder het door
John Thomas Hitchcock
gebouwde
'Zeemanshoop' en werd in 1917 het nieuwe gebouw van
Peek & Cloppenburg
geopend. Sinds 1991 bevindt zicht hier ook de Amsterdamse vestiging van
Madame Tussauds
.
[2]
De versiering van het Commandantshuis ter ere van het huwelijk van
Willem III
en
Emma van Waldeck-Pyrmont
(1879)
Het deel tussen Warmoesstraat en Nes was tot in het begin van de 20e eeuw een complex van huisjes en steegjes. Aan de kant van Dam stond tot 1912 het in 1774-1775 door stadsbouwmeester
Jacob Eduard de Witte
gebouwde
Commandantshuis
. Ook het Beurspoortje, dat toegang gaf tot het Rokin, werd toen gesloopt. In 1913 werd aan de Warmoesstraat het 'Polmanhuis ' gebouwd. In 1950 werd dit inmiddels aan de Dam gelegen huis verworven door
Hotel Krasnapolsky
en verbouwd tot hotel; het wordt hierdoor de nieuwe entree van het hotel aan de Dam.
De Dam rond 1887 door
Richard Lovett
M.A.
Sinds 1916 wordt de zuidoosthoek van de Dam beheerst door het
Gebouw Industria
[3]
van de
De Industrieele Club
, thans Koninklijke Industrieele Groote Club.
[4]
Voor het terrein tussen dit gebouw en de Bijenkorf waren ook plannen voor nieuwbouw, een hotel, kantoor of nog een warenhuis. Na jarenlang een modderige bouwput te zijn geweest werd in 1925 hier het Damplantsoen aangelegd. Dit maakte in 1947 plaats voor het voorlopige monument en vanaf 1956 voor het definitieve
Nationaal Monument
.
Van 1856 tot 1914 stond op de Dam voor het Paleis het beeld
De Eendracht
, ook wel bekend als 'Naatje van de Dam'. Nadat dit monument vanwege het verval en verlegging van
tramsporen
was verwijderd, werd het deel tussen Kalverstraat en Nieuwendijk een groot plein.
[5]
De
tramlijnen
4
en
14
passeren de Dam en hebben er een halte staduitwaarts. Stadinwaarts ligt de halte bij het Beursplein. In de tijd van de
paardentram
(eind
19e eeuw
) was de Dam het belangrijkste tramknooppunt van Amsterdam. Na
1904
verschoof deze functie naar het
Stationsplein
.
Metrolijn 52
rijdt onder de Dam in een diep gelegen tunnel.
Mensen zoeken dekking tijdens de schietpartij op 7 mei 1945
Op
7 mei
1945
, kort na het einde van de
Tweede Wereldoorlog in Nederland
, vond een
bloedbad op de Dam
plaats toen Duitse soldaten het vuur openden op een feestvierende menigte. Er vielen 32 doden en meer dan 100 gewonden.
[6]
[7]
[8]
Na de oorlog werd het Damplantsoen ter beschikking gesteld voor een Nationaal Monument. In 1946 kwam
Winston Churchill
naar de Dam, waar hij door circa 30.000 mensen werd toegejuicht.
[9]
In 1947 werd tijdelijk een halfronde colonnade geplaatst waarin zich 11 urnen bevonden van fusilladeplaatsen uit de elf provincies, in 1950 aangevuld met een urn uit toenmalig Nederlands-Indie.
[10]
Jaarlijks op
4 mei
vindt op de Dam de
Nationale Dodenherdenking
plaats, waarvoor in
1956
het huidige
Nationaal Monument
, de laatste toevoeging aan het plein, werd opgericht.
In de
19e
en
20e eeuw
ontwikkelde de Dam zich van Amsterdams handelsplein naar een 'nationaal' plein, dat bij vrijwel iedere Nederlander bekend is.
Mariniers verwijderen Damslapers
Op en rond de Dam braken tijdens de 'bouwvakkersopstand' van juni 1966 ernstige onlusten uit. In
1969
en
1970
was Amsterdam het centrum van de
hippiecultuur
. Veel hippies en alternatieve jongeren overnachtten in slaapzakken rond het Nationaal Monument, waaraan talloze burgers, onder wie oud-verzetsstrijders, aanstoot namen. Op
24 augustus
1970 werd het
Damslapen
verboden, waarna rellen uitbraken. De volgende avond werd de Dam door mariniers en vlootpersoneel van de Koninklijke Marine in een 'spontane' actie (illegaal)
schoongeveegd
, waarna de hippies zich verplaatsten naar het
Vondelpark
wat door de autoriteiten gedoogd werd.
In het voorjaar van 1978 stond de
Reus op de Dam
.
De Dam is in de laatste twee eeuwen vaak locatie geweest van demonstraties en evenementen van allerlei aard. Ook wanneer er geen manifestaties plaatsvinden is de Dam een ontmoetingsplaats voor veel mensen. In het voorjaar en het najaar wordt op het westelijk gedeelte van de Dam een
kermis
gehouden.
In 2001 is de Dam geheel opnieuw bestraat, waarbij het asfalt van voorheen verdween en het plein nu een grote vlakte van keitjes is. Het gedeelte voor het Paleis is daarbij iets verhoogd aangelegd.
In 2010 werden onder de Dam door twee tunnelbuizen geboord voor de
Noord/Zuidlijn
van de
metro
.
Sinds 2016 gevestigd aan de Dam:
Ripley's Believe It or Not!
-
Dam, detail van de plattegrond van
Cornelis Anthonisz
. uit 1544.
-
Het
Oude Stadhuis van Amsterdam
aan de Plaetse; voor 1652.
-
Dam gezien vanaf het Damrak, met het nieuwe stadhuis op de achtergrond; 17e eeuw.
-
Plattegrond van de Dam; circa 1700.
Stadsarchief Amsterdam
, Collectie Atlas Splitgerber.
-
Oostzijde Dam met links de Beurs van Zocher en rechts de Vijgendam met het Commandantshuis; 19e eeuw.
-
Zuidzijde van de Dam omstreeks 1779 met links het Commandantshuis en in het midden de Beurssteeg, die toegang gaf tot het
Rokin
.
-
Zuidzijde van de Dam omstreeks 1860 met links de Beurssteeg en rechts gebouw 'Zeemanshoop' en de
Kalverstraat
.
-
Noordzijde van de Dam met in het midden het oude kantoor van
Van Gend & Loos
, rechts de Beurs van
Zocher
en op de voorgrond
Naatje van de Dam
.
-
De Dam was eind 19e eeuw het middelpunt van de
paardentrams
in
Amsterdam
.
-
De Dam omstreeks 1900 met het Paleis en de Nieuwe Kerk en Naatje op Dam, omringd door
paardentrams
.
-
Schets van het Damplan uit 1909 voor bebouwing van de oostkant van de Dam.
-
Zicht op het
Rokin
na afbraak van de huizen aan de Vijgendam en het Commandantshuis; 1912. Hier verrees later
Gebouw Industria
.
-
Gebouw Industria
aan de zuidoostzijde van de Dam. Rechts de toegang tot het Rokin.
-
De Bijenkorf op de hoek van het Damrak; 1979.
-
Aanblik van de Dam rond 1992 gezien vanaf het balkon van het
paleis
.
-
Een van de monumentale Paleislantaarns, die op de Dam voor het Paleis staan.
-
-
Plechtigheid op de Dam rond het vertrek van een groep
Jeugdstormers
naar Ostland, waar ze de boeren zullen helpen bij het werk.
Bronnen, noten en/of referenties
|