Boxtel
is een
Nederlandse
plaats in de provincie
Noord-Brabant
. Het is tevens de hoofdplaats van de gemeente
Boxtel
.
Boxtel is gelegen aan de
Dommel
en ligt te midden van de driehoek
Tilburg
,
Eindhoven
en
's-Hertogenbosch
. Dit maakte Boxtel al vroeg tot een verkeersknooppunt.
In de oudste documenten waarin de plaatsnaam Boxtel voorkomt (11e eeuw) wordt deze geschreven als
Buxtel
of
Buchestelle
. Het woord is een samenstelling van stelle '
stal
, veilige verblijfplaats' en buk '
reebok
'. Gezien de betekenis van het tweede deel is het niet waarschijnlijk dat het eerste deel bok 'beuk' is.
[3]
De eerste meldingen van Boxtel in de geschiedenis dateren uit de 11e eeuw. Er was toen sprake van
cijnsgoederen
die onderhorig waren aan de
Abdij van Echternach
. De eerst bekende heer van Boxtel,
Harpert de Buchestelle
, werd daarin genoemd.
Een tweede document waarin Boxtel voorkomt stamt uit 1173. Hierin treedt ene
Gerardus van Bucstel
op als getuige.
Er vonden in deze tijd ontginningen langs de
beekdalen
plaats, aangezien de bodem minder vochtig was dan voordien.
De
heerlijkheid
Boxtel werd tot 1794 bestuurd door heren die afkomstig waren uit adellijke families die hun zetel hadden op het
Kasteel Stapelen
.
Tot 1437 was de heerlijkheid Boxtel formeel niet een leengoed van het
hertogdom Brabant
, maar van de
Duitse keizer
, en namens hem was de
bisschop van Keulen
de leenheer. Deze band was echter niet zeer hecht en reeds in de 13e eeuw trad ook de hertog van Brabant als leenheer op. In 1437 pleegde de erfvrouwe
Elisabeth van Merheim
echter
leenbreuk
en ging het leen definitief over op de
hertog van Brabant
.
De geschiedenis van de heerlijkheid wordt beschreven aan de hand van de diverse heren en vrouwen van Boxtel.
De kerkelijke geschiedenis ving aan omstreeks 1290, toen een Romaanse kerk werd gebouwd die gewijd was aan Sint-Petrus. De parochie is waarschijnlijk afgesplitst van die van
Gemonde
. In 1493 werd de
Sint-Petruskerk
tot
kapittelkerk
verheven. Omstreeks dezelfde tijd werd de huidige, gotische, Sint-Petruskerk gebouwd. De bouw vond in etappes plaats en duurde tientallen jaren.
Iets voor 1380 voltrok zich volgens de overlevering in Boxtel het
Heilig Bloedwonder
. Dit leidde tot een toestroom van bedevaartgangers. Nog steeds vindt jaarlijks op de eerste zondag na pinksteren de zogenaamde Bloedprocessie plaats. In 1540 ontstond er een dorpsbrand, toen door de meegevoerde toortsen een hooibaal langs de weg vlam vatte. Het halve dorp van houten huizen met strodaken brandde af. De herbouw vond plaats in steen en er werden nog meer veiligheidsmaatregelen getroffen.
Toen in 1648 de
Meierij van 's-Hertogenbosch
als
generaliteitsland
aan de
Republiek der Nederlanden
kwam, trachtte de Spaanse koning Boxtel hiervan te vrijwaren door de beweren dat Boxtel geen deel van de meierij uitmaakte maar een leen was van de keizer van het Heilige Roomse Rijk. Dit was echter tevergeefs. De katholieke godsdienst werd verboden en de kerken werden genaast om pas in 1798 weer te worden teruggegeven nadat de Fransen, tijdens de
Slag om Boxtel
, de plaats hadden veroverd. Ook werden toen de heerlijke rechten afgeschaft.
Van belang is nog het jaar 1741, toen de steenweg van
's-Hertogenbosch
naar
Eindhoven
door Boxtel werd aangelegd, teneinde een rechtstreekse verbinding van Holland naar
Luik
te creeren die de
Oostenrijkse Nederlanden
vermeed. Deze weg is steeds belangrijker geworden en is in de periode 1990-1995 tot autosnelweg omgebouwd, die uiteraard om de steeds uitdijende kom van Boxtel heen werd geleid.
In 1827 werd de herstelde Sint-Petruskerk opnieuw ingewijd voor de katholieke eredienst. In 2014 kreeg de kerk de eretitel basiliek.
In de loop van de daaropvolgende jaren is het belang van de plaats toegenomen. In 1865 kwam er een
spoorwegstation
. In 1878 werd zelfs het zogenaamde
Duits Lijntje
geopend, een doorgaande verbinding naar
Sint-Petersburg
. In 1945 hield het Duitse gedeelte van deze verbinding op te bestaan, waarna ook het Nederlandse gedeelte geleidelijk werd afgestoten. In 2004 reed de laatste (goederen)trein op dit traject, dat toen overigens nog slechts tot
Veghel
voerde.
Na de
Tweede Wereldoorlog
was sprake van een toenemende verstedelijking. Er ontstond een groot bedrijventerrein,
Ladonk
geheten, aan het spoor. Diverse bedrijven, zoals de exportslachterij Encebe van de
Noordbrabantse Christelijke Boerenbond
, later Dumeco (Dutch Meat Corporation) geheten en nog weer later onderdeel van
Vion N.V.
. Daarnaast bestond
Orgachemia
, een fabrikant van bestrijdingsmiddelen, later opgegaan in de Organon-dochter Diosynth. Ten slotte kan Bosch Rexroth BV, een fabrikant van hydraulische apparatuur, worden genoemd. Ook het
Waterschap De Dommel
heeft haar hoofdkantoor te Boxtel.
Schijndel
,
Liempde
,
Esch
,
Vught
,
Sint-Michielsgestel
,
Lennisheuvel
,
Oisterwijk
In Boxtel zijn of waren tal van kloosters.
- Elisabethsdal
was een
clarissenklooster
dat zich bevond in de huidige
Clarissenstraat
. Het werd in 1472 gesticht als nonnenklooster voor Zusters der
Derde Orde van Sint-Franciscus
. In 1513 traden de zusters, door toedoen van de
Minderbroeders
uit
Hoogstraten
tot de Clarissen toe. Na de inname van 's-Hertogenbosch in 1629 mochten de kloosters geen novicen meer aannemen, maar pas in 1717 waren ze gedwongen naar Hoogstraten te vertrekken, vanwaar ze naar
Megen
gingen. Het klooster werd in 1727 verkocht en vervolgens gesloopt.
- Liefdesgesticht Duinendaal
werd gesticht in 1853 en in 1855 betrokken door de
zusters van de Choorstraat
uit
's-Hertogenbosch
. Zij gaven onderwijs en verpleegden oude vrouwen. In 1861 werden ze opgevolgd door de Zusters van de
Societeit van Jezus, Maria en Jozef
, die er tot 1972 bleven. Reeds in 1873 kwam er een ziekenhuis (het
Liduinaziekenhuis
) en verder scholen voor meisjes, een pensionaat, medische voorzieningen en een bejaardentehuis. In 1982 werden de gebouwen gesloopt en slechts een straatnaam herinnert nog aan de zusters.
- Sint Charles
was een missieklooster van de
Witte Paters
. Deze zagen zich in 1889, ten gevolge van de politiek der
secularisering
genoodzaakt om uit
Frankrijk
te vertrekken. Ze trokken eerst naar
Haaren
. Het karakteristieke witte gebouw te Boxtel werd in gebruik genomen in 1892 en hier was de priesteropleiding gehuisvest. De kloosterkapel diende tevens tot parochiekerk voor de inwoners van de buurtschap
Hal
. In de jaren 60 van de 20e eeuw werd Sint-Charles een kloosterbejaardenoord, maar toen de
Rijksweg 2
zou worden verbreed moest het klooster wijken. De paters verhuisden naar het voormalige klooster van de
zusters franciscanessen
te
Heythuysen
. In 1987 werd het klooster gesloopt. De glas-in-loodramen van de kapel zijn bewaard gebleven en verplaatst naar de Maria Reginakerk van de wijk
Selissen
te Boxtel. Deze kerk werd echter eveneens gesloopt, en wel in 2003. Ook een gevelsteen bleef gespaard en deze werd in 1996 als gedenksteen ingemetseld in het fietstunneltje onder de snelweg ter plaatse van het voormalige klooster.
- De
ursulinen
van de Romeinse Orde
kwamen in 1908 naar Boxtel. In 1911 werd het door
Leo Goyarts
ontworpen klooster aan de
Nieuwe Kerkstraat
betrokken. De zusters gaven kleuter- en lager onderwijs. De kapel stamt uit 1926 en werd door
Hubert van Groenendael
ontworpen. De laatste zusters vertrokken in 1985. Hoewel woningen op het terrein van de voormalige kloostertuin werden gebouwd, zijn de kloostergebouwen behouden gebleven en tot Rijksmonument verklaard. Ze worden onder meer door kunstinstellingen betrokken.
- De paters
assumptionisten
kwamen in 1915 naar Boxtel en betrokken
Kasteel Stapelen
. In 1928 bouwden ze tegenover het kasteel een missiehuis, waar onderwijs aan priesterstudenten werd gegeven. In 1958 werd dit nog uitgebreid maar in 1966 moest de opleiding al afgestoten worden, daar er geen studenten meer kwamen. Hier kwamen woningen in. De paters woonden nog een aantal jaren op het kasteel voordat dat in 2018 in particulier handen kwam.
- Het landgoed
Jachtrust
nabij de buurtschap
Munsel
werd in 1903 aangekocht door de
trappistinnen
die ten gevolge van de
secularisering
uit Frankrijk waren uitgeweken. In 1919 keerden deze zusters weer terug naar hun land. Het terrein werd vervolgens aangekocht door de Vincentiusvereniging om er voogdijkinderen te huisvesten en de
Fraters van Tilburg
zorgden voor onderwijs en verzorging. Aldus kwam in 1920
Huize De la Salle
, vernoemd naar
Johannes Baptist de la Salle
, tot stand. Hier werd
speciaal onderwijs
gegeven. In 1932 werd ten behoeve van het landbouwkundig onderwijs een boerderij ingericht. In 2006 ging De la Salle op in de
Koraal Groep
.
- Klooster
Sancta Monica
van de Witte Zusters Lavigerie, de vrouwelijke tak van de
Witte Paters
, had sinds 1895 een
postulanten
klooster aan de
Esscheweg
in de gemeente
Vught
, tegenwoordig
Gestelseweg
geheten en tot
Esch
behorend. Hier werden toekomstige missiezusters opgeleid. De
procure
van de zusters bevond zich van 1930-1970 in de
Villa Phaf
aan de
Rechterstraat
te Boxtel, in 1911 gebouwd in opdracht van fabrikant
Jan Phaf
.
- Kasteel Stapelen
, van oorsprong een middeleeuws kasteel, in de 19e eeuw sterk verbouwd in de toen heersende stijl, en later een klooster van de
Assumptionisten
- Sint-Petrusbasiliek
, een gotische kerk uit de 15e en 16e eeuw.
- Heilig Hart van Jezuskerk
, een neogotische kerk van 1901.
- Protestantse kerk
, een zaalkerk uit 1812, ontworpen door
Hendrik Verhees
als Hervormde kerk.
- Vrouwengasthuis
of
Hofje
, aan de Markt. Geschonken door
Magdalena van der Stappen
werd dit hofje van 1646 tot 1970 gebruikt als behuizing voor bejaarde vrouwen. Het Historisch Museum Piet Dorenbosch was in het pand gevestigd.
- Sint-Ursulaklooster
uit 1911, ontworpen door
Leo Goyarts
, met een neoromaanse kapel van
Hubert van Groenendael
uit 1926. Bevat elementen uit de
jugendstil
en meer traditionele vormen.
- Kanunnikenhuisje
, aan Duinendaal 9-11. Bevat Museum "De Canonye"
- Mammoetboom
aan de
Bosscheweg
, met een omtrek van 3,43 meter.
[4]
- De twee "dinorotondes", eentje aan de Brederodeweg met een Styracosaurus
[5]
en eentje aan de Bosscheweg met een paartje Europasaurussen.
[6]
- Oertijdmuseum
Boxtel
, een verzameling van geologische bijzonderheden en dinosaurusskeletten, onder meer van een 23 meter lange
Brachiosaurus
.
- Wasch- en Strijkmuseum
, tal van voorwerpen die betrekking hebben op de geschiedenis van het wassen en strijken.
- Historisch Museum Piet Dorenbosch
, aan de Markt. Bevat voorwerpen omtrent de geschiedenis van Boxtel. Inmiddels permanent gesloten.
- Museum "De Canonye"
, bevat voorwerpen die betrekking hebben op het Boxtelse
kapittel
. Het bevindt zich in het Kanunnikenhuisje.
- Museum Boxtel (MUBO),
vertelt de geschiedenis van Boxtel aan de hand van de Canon van Boxtel. Gedurende het jaar vindt hier verschillende wisselexposities, lezingen, rondleidingen, workshops en educatieprojecten plaats.
[7]
Boxtel ligt in het dal van de
Dommel
en het
Smalwater
, waarop tot circa 1973 de
Boxtelse Watermolen
stond.
Boxtel maakt deel uit van het Nationaal Landschap
Het Groene Woud
en in de omgeving ervan zijn veel natuurgebieden gelegen die tot dit Landschap behoren.
Ten westen van Boxtel ligt het natuurgebied
Kampina
van ruim 1200 ha, wat in het westen op weer andere natuurgebieden aansluit.
Ten noorden van Boxtel ligt een aaneenschakeling van landgoederen op voormalige woeste gronden, zoals
Sparrenrijk
,
Zegenwerp
,
Zegenrode
en
Wilhelminapark
.
Ten oosten van Boxtel ligt natuurgebied
De Geelders
en ten zuiden ligt het
Landgoed Velder
.
Er is koopavond op vrijdag. In het centrum op de markt is er
weekmarkt
op vrijdag van 08.30 tot en met 12.30 uur.
In 1963 werd in Boxtel een volautomatische winkel geopend.
Er zijn diverse scholen in Boxtel zoals:
- Angelaschool
- Basisschool de Beemden
- Basisschool St.-Petrus
- Basisschool de Spelelier
- Basisschool de Vorsenpoel
- Oecumenische Jenaplanschool de Molenwijk
- Basisschool de Hobbendonken
- Prinses Amaliaschool
- Speciaal Basis Onderwijs de Maremak
- Yuverta mbo Boxtel
- Jacob-Roelandslyceum
- Baanderherencollege PrO (praktijkonderwijs)
- Project Samen Tegelijk
- SintLucas
- Baanderherencollege VMBO
Topografische kaart van Boxtel (woonplaats), maart 2014. Klik op de kaart voor een vergroting.
Boxtel is bereikbaar via de
A2
.
Boxtel heeft sinds 1865 een
station
.
De spoorverbindingen zijn in de richtingen:
- 's-Hertogenbosch (- Oss)
- Tilburg - Tilburg Universiteit
- Eindhoven - Weert / Deurne
- Schijndel - Veghel (buiten gebruik;
Duits Lijntje
)
In het geval van werkzaamheden rondom Boxtel fungeert het station regelmatig als overstap tussen de intercity en pendelbussen.
Een folkloristisch figuur in Boxtel is de
reus
Jas de Keistamper
. Jas de Keistamper is een pop in de gedaante van een reus die regelmatig verschijnt bij bijzondere gelegenheden, zoals bij het carnavalsfeest of op
koningsdag
.
Bronnen, noten en/of referenties
- Jean Coenen
, 2004.
Baanderheren, Boeren & Burgers: een overzicht van de geschiedenis van Boxtel, Liempde en Gemonde
. Boxtel: Aeneas.
ISBN 9075365683
- ↑
a
b
c
d
e
Tabel: Bevolking; maandcijfers per gemeente en overige regionale indelingen
, 1 januari 2023, Centraal Bureau voor de Statistiek, Voorburg/Heerlen
- ↑
"
Dorpsbestuur Boxtel, 1554-1810 ? Privilegien, octrooien, reglementen, aanschrijvingen enz.
",
BHIC
,
6 april 1684
.
Gearchiveerd
op
7 juni 2023
. "De Staten Generaal der Vereenigde Nederlanden veroorloven Eugene Maximilien Prince de Hornes enz., Baron van Boxtel, om binnen Boxtel een beesten- en paardenmarkt te houden op 28 oktober van ieder jaar tegen een recognitie-cijns van zes ponden Artois aan de Domeinen"
- ↑
"Zoekresultaten". 2019. Etymologiebank.Nl. Accessed April 27 2019.
[1]
.
- ↑
Mammoetbomen in Noord-Brabant
.
Gearchiveerd
op 27 mei 2022.
- ↑
Maarten van Gestel
,
Boxtel moest het dinodorp van Nederland worden. Het experiment mislukte jammerlijk
.
Trouw
(
6 oktober 2020
). Geraadpleegd op
30 april 2021
.
- ↑
Tweede dinorotonde in Boxtel een feit
.
www.mooiboxtel.nl
. Gearchiveerd op
30 april 2021
. Geraadpleegd op
30 april 2021
.
- ↑
Startpagina
.
Mubo
. Geraadpleegd op
15 december 2019
.
|