Noorderstraat 19 in Sappemeer. Hier woonde Aletta Jacobs van 1858 tot ongeveer 1874.
[3]
Ze werd - naar verluidt - geboren aan de Borgercompagniesterstraat 12.
[4]
[5]
Buste van Aletta Jacobs, door beeldhouwer Thees Meesters, voor de RHBS in Sappemeer
Echtgenoot Carel Victor Gerritsen (1890) Foto: Hendrik Coenraad de Graaff; uit de Collectie IAV van
Atria
Plaquette aan haar voormalig woonhuis in de Tesselschadestraat te Amsterdam
Gedenkraam in Academiegebouw in Groningen
Herman Pleij
over het archief op de UNESCO-erfgoedlijst
Aletta Henriette Jacobs
(
Sappemeer
,
9 februari
1854
[1]
?
Baarn
,
10 augustus
1929
)
[2]
[6]
was een
Nederlandse
arts
,
feministe
en
pacifiste
.
Aletta Jacobs werd in
Sappemeer
geboren als achtste kind van elf kinderen in een
Joods
gezin. Zij was een dochter van Abraham Jacobs, heel- en vroedmeester, en Anna de Jongh. Jacobs maakte zich al vroeg sterk voor het recht op hoger onderwijs voor vrouwen. Haar broer
Eduard
was de eerste Joodse burgemeester van Nederland. Haar zus
Charlotte
was de tweede afgestudeerde vrouw van Nederland.
[7]
In 1870 was ze de eerste Nederlandse vrouw die als toehoorster officieel werd toegelaten aan een
hbs
. Ze bezocht hiervoor de
Rijks Hogere Burgerschool
in haar geboorteplaats waar normaal geen vrouwen werden toegelaten. Een jaar later vroeg ze de liberale minister
Thorbecke
toestemming om aan de
universiteit
te studeren. Het briefje waarmee zij dat deed is nog te zien in het
Algemeen Rijksarchief
, evenals het antwoord van de minister, dat niet aan haarzelf is gericht maar aan haar vader. Ze werd in 1871 toegelaten als studente medicijnen aan de
Rijksuniversiteit Groningen
, aanvankelijk voor een proefperiode van een jaar.
Op zijn sterfbed gaf
Thorbecke
Jacobs toestemming om ook examens af te leggen.
[8]
Jacobs was niet de eerste vrouwelijke studente - dat was twee eeuwen eerder
Anna Maria van Schurman
- maar wel de eerste waarvan bekend is dat ze een universitaire studie succesvol afrondde. Jacobs legde in 1877 en 1878 haar
artsexamen
af, waarmee ze de eerste vrouwelijke Nederlandse arts werd. Na haar
promotie
aan de Rijksuniversiteit Groningen op 8 maart 1879 op een onderzoek getiteld
Over lokalisatie van physiologische en pathologische verschijnselen in de groote hersenen
[9]
ging Jacobs naar
Londen
om zich verder te bekwamen als vrouwenarts en in de kindergeneeskunde.
[10]
Ze ging aan de slag in het
Saint Mary's Dispensary
, een consultatiebureau dat werd opgericht door o.a.
Elizabeth Garrett Anderson
, de tweede vrouwelijke arts en chirurg in Groot-Brittannie. Via haar leerde Jacobs
Millicent Fawcett
kennen, een feminist en
suffragette
.
In Londen werd ze door haar vriend
Carel Victor Gerritsen
geintroduceerd bij de Engelse
social reformers
. Ze ontmoette daar onder anderen
Annie Besant
,
Charles Bradlaugh
,
Charles Robert Drysdale
en
Edward Truelove
. Drysdale nam Jacobs mee naar een Londense instelling waar prostituees medisch onderzocht werden; hij was de eerste die haar 'volledig omtrent het prostitutie-vraagstuk inlichtte'.
[11]
Terug in Nederland werd Jacobs in 1881 lid van de vrijdenkersvereniging
De Dageraad
Later vestigde Jacobs zich als huisarts in
Amsterdam
, waar ze wekelijks gratis spreekuren hield voor minvermogende vrouwen, cursussen gaf en het
pessarium
als voorbehoedmiddel introduceerde.
[12]
Het pessarium werd voorheen gebruikt om verzakte baarmoeders te ondersteunen. Ze was lid van de
Nieuw-Malthusiaanse Bond
. Als arts had ze een progressief standpunt ten aanzien van geboortebeperking.
Aletta Jacobs was de beroemdste Nederlandse vertegenwoordigster van de
eerste feministische golf
. Dat er gestreden moest worden voor vrouwenkiesrecht heeft indirect te maken met Jacobs. Oorspronkelijk stelde de wet alleen een loongrens om te mogen stemmen. Doordat zij arts was, voldeed ze aan deze loongrens en wilde ze gebruikmaken van haar stemrecht. De poging daartoe had ze samen met haar twee vriendinnen
Titia van der Tuuk
en
Elise Haighton
voorbereid.
[13]
Pas daarna werd het verbod voor vrouwen om te stemmen expliciet in
artikel 80
van de Grondwet opgenomen.
Jacobs was voorzitter van de
Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht
en bezocht de internationale vrouwenbijeenkomsten van de
Wereldbond voor Vrouwenkiesrecht
. Toen door de
Eerste Wereldoorlog
de geplande bijeenkomst in 1915 in Berlijn niet door zou gaan, nam zij het initiatief voor het
Internationaal Congres van Vrouwen
in Den Haag, met
Rosa Manus
en
Mia Boissevain
,
[14]
dat werd bijgewoond door meer dan 1200 vertegenwoordigers uit twaalf landen.
[15]
In september 1915 gingen Jacobs en enkele andere vrouwen naar de
Verenigde Staten
om president
Woodrow Wilson
te ontmoeten en het voorstel over te brengen voor een "League of Neutral Countries" die zouden kunnen helpen
bemiddelen
een einde te maken aan de oorlog.
[16]
Jacobs trouwde met de radicaal-liberale politicus
Carel Victor Gerritsen
(1850-1905) in 1884, in een
vrij huwelijk
. In 1892 huwden zij om praktische redenen voor de wet. Daarbij moest Jacobs de gelofte van gehoorzaamheid aan haar wettige echtgenoot afleggen, die destijds in de wet stond. Zij deed dat, maar onder protest. Gerritsen had een grote invloed op haar. Hij introduceerde haar in kringen van vrijdenkers, vrijmetselaars en bracht haar in contact met het
neomalthusianisme
.
[17]
Tijdens de
Tweede Boerenoorlog
trok Jacobs zich het lot van de
Afrikaners
aan en protesteerde zij tegen de
concentratiekampen
die de
Britten
daar voor de kinderen en vrouwen van de strijdende Boeren hadden ingericht. Gedurende de
Eerste Wereldoorlog
ijverde zij zowel in Nederland als daarbuiten voor vrede.
In de jaren 1911-1912 maakte Jacobs een wereldreis met de Amerikaanse feministe
Carrie Chapman Catt
(1859-1947), die voorzitter was van de
International Woman Suffrage Alliance
(IWSA), om vrouwenrechten wereldwijd te bevorderen.
[18]
Ze deden tussen april 1911 en oktober 1912 drie werelddelen aan: Europa, Afrika (Zuid- en Oost-Afrika) en Azie (Palestina, Ceylon, India, Java, Filipijnen, China, Korea, Japan en Hawai). Jacobs publiceerde een omvangrijk werk over deze reis, en Catt schreef erover in haar dagboeken.
[19]
Eind september 1919 werd
actief vrouwenkiesrecht
, waar zij zich zeer voor had ingezet, in Nederland een feit.
In 1959 werd een gedenksteen geplaatst aan de gevel van haar voormalige woonhuis Tesselschadestraat 15 in
Amsterdam
door de Amsterdamse afdeling van de
Vereniging van Staatsburgeressen
.
[20]
In 2011 zetten diverse groeperingen, waaronder de stichting
Aletta, instituut voor vrouwengeschiedenis
, zich in om haar grafsteen van verval te redden. Deze steen bevindt zich op
Westerveld
, begraafplaats en crematorium te
Driehuis
en is ontworpen door
Gra Rueb
.
Aletta Jacobs is in 2006 opgenomen in de
Canon van Nederland
. De commissie-
Van Oostrom
heeft Aletta Jacobs erkend als een van de vijftig essentiele onderwerpen voor de Nederlandse geschiedenis in het
voortgezet onderwijs
. Jacobs kreeg in 2008 ook een plaats in de
Canon van Groningen
en een kamer in het
Gronings universiteitsmuseum
. Ze is afgebeeld op een van de
gedenkramen in het Academiegebouw
van de universiteit.
Het persoonlijk archief van Aletta Jacobs staat sinds oktober 2017 op de
Werelderfgoedlijst
van de
UNESCO
. Het is in te zien bij
Atria, kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis
.
In 2014 is een
musical
rond Aletta Jacobs in premiere gegaan, op de dag dat de
RUG
de Aletta Jacobsprijs uitreikte.
Sinds 1990 wordt door de
Rijksuniversiteit Groningen
elke twee jaar de
Aletta Jacobsprijs
uitgereikt. Vrouwen die zich verdienstelijk hebben gemaakt op het terrein van de emancipatie komen voor deze prijs in aanmerking. Met de prijs wil de universiteit laten zien dat vrouwen een belangrijke voorbeeldfunctie kunnen vervullen.
- Aletta Jacobs was een tante van
verzetsstrijder
Hans Teengs Gerritsen
.
- In mei/ juni 2019 is de serie
Aletta's reis
uitgezonden op
NPO 1
. De serie volgt de wereldreis van Aletta Jacobs en Carrie Chapman Catt die zij maakten in 1911. De serie van
Paul de Bont Producties
is geregisseerd door Marlou van den Berge en Djoeke Veeninga en gepresenteerd door
Step Vaessen
.
- Sinds 2013 zijn bewegende beelden van Aletta Jacobs bekend, een filmpje uit mei 1915 van twintig seconden in
Berlijn
waar ze voor de
Brandenburger Tor
wandelt met
Jane Addams
.
[21]
[22]
- Aletta Jacobs was de eerste aan een universiteit afgestudeerde vrouwelijke arts. Zij was niet de eerste vrouwelijke arts: rond 1630 had Amsterdam al een vrouwelijke chirurgijn, Trijn Jacobs (geen familie), die lid was van het gilde van chirurgijns. Waarschijnlijk waren er meer vrouwelijke artsen: in een archief in Dordrecht wordt al eind 16e eeuw gesproken over een 'chirurgijnsmeesteres'. Archieven van de chirurgijngilden zijn echter nauwelijks bewaard.
[23]
- In het gebouw van de
Tweede Kamer
bevindt zich de Aletta Jacobszaal. Dit is opmerkelijk, omdat andere zalen naar verdienstelijke Kamerleden zijn genoemd en zij nooit zitting heeft gehad in het parlement.
[24]
- De tweejaarlijkse
Aletta Jacobsprijs
werd in 1990 ingesteld door de
Rijksuniversiteit Groningen
, die ook de
Aletta Jacobs School of Public Health
en een
Aletta Jacobshal
naar haar vernoemd heeft.
- In vele Nederlandse plaatsen is een Aletta Jacobsweg, -straat, -plein, -plantsoen, -pad, -laan, -kade, -hof, -hoeve of -erf naar haar vernoemd.
- Over localisatie van physiologische en pathologische verschijnselen in de groote hersenen
[a]
, Proefschrift Groningen 1879
- De vrouw. Haar bouw en haar inwendige organen. Aanschouwelijk voorgesteld door beweegbare platen en met geillustreerden, verklarenden tekst (een populaire schets)
, Kluwer, Deventer, 1898. Bewerking van:
Der weibliche Korper. Anschauliche Darstellung seiner samtlichen Organe
. Mit erlauterndem Text von Dr. G. Panzer. - Furth : Druck und Verlag von G. Lowensohn.
- Vrouwenbelangen
[b]
, Amsterdam : L.J. Veen, 1899
- Vrouwenbelangen: drie vraagstukken van actueelen aard
, L.J. Veen, Amsterdam, 1899. Bevat: 1: Economische en staatkundige vrijheid. 2: Wettelijke regeling der prostitutie. 3: Willekeurige beperking van het aantal kinderen
- Uit het leven van merkwaardige vrouwen
[c]
, Van Rossen, Amsterdam, 1905
- Brieven uit en over Amerika
.
[d]
Door
C.V. Gerritsen
en Aletta H. Jacobs. Amsterdam, Van Rossen, 1906
- De vrouw en arbeid
.
[e]
door
Olive Schreiner
. Uit het Engelsch bew. door Aletta H. Jacobs. Amsterdam, Van Kampen, 1911. Vert. van
Woman and Labour
, 1911
- Vrouwenkiesrecht in de Skandinavische Landen
[f]
, 1911. Overdr. uit: "Land en Volk" en bijgewerkt tot November 1911
- Reisbrieven uit Afrika en Azie. Benevens eenige brieven uit Zweden en Noorwegen
[g]
[h]
, Hilarius, Almelo, 1913
- Vrouwenkiesrecht
[i]
, Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur, Amsterdam, 1913 (samen met
Frederike van Balen-Klaar
)
- De vrouw en de vredesbeweging in verband met het vrouwenkiesrecht
.
[j]
Den Haag, Nederlandsch Comite van Vrouwen voor Duurzamen Vrede, 1917. Eerder versch. in:
Verslag van het Nationaal Congres van het Nederl. Comite van Vrouwen voor Duurzame Vrede, Den Haag 28-29 April 1917
- Herinneringen van Dr. Aletta H. Jacobs
.
[k]
Amsterdam, Van Holkema & Warendorf, 1924 (de zesde druk verscheen in 1995 bij Pandora in Amsterdam in samenwerking met de Socialistische Uitgeverij Nijmegen, die ook eerdere herdrukken verzorgde, in 1996 verscheen een Engelse vertaling van de hand van Annie Wright getiteld
Memories. My life as an international leader in health, suffrage, and peace
)
- Dr. Aletta H. Jacobs reist door Palestina en eet in China
(uitgezocht door Henrita N. Haenen), Uitgeverij NU, Castricum, 1919
- Rood-de Boer, M. [et al.]
Aletta en later
, Van Loghum Slaterus, Arnhem, 1968 (een uitgave ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan van de uitgeverij en in samenwerking met de Vereniging van vrouwen met academische opleiding).
- Nouchka van Brakel
,
Aletta Jacobs: Het hoogste streven
, docudrama, 1995.
- Smit, Iekje [et al.]
Aletta Jacobs, het hoogste streven: interviews & achtergronden
, Xeno, Groningen, 1995
- Bosch, Mineke
Een onwrikbaar geloof in rechtvaardigheid: Aletta Jacobs 1854-1929
, Balans, Amsterdam, 2005
- Verhelst, Marlies [et al.]
Waarom ik niet? - de tijd van burgers en stoommachines 1800-1900 - Aletta Jacobs
, Delubas, Drunen, 2010
- Vermeulen, Ingelies, ‘Aletta Jacobs op vredesmissie: “Deze oorlog moet de laatste zijn!”’,
Historica. Tijdschrift voor gendergeschiedenis
(2003), afl. 5/6 (jul/aug), pag. 38-39
Bronnen, noten en/of referenties
- ↑
a
b
Geboorteakte
- ↑
a
b
Overlijdensakte Baarn
- ↑
Noorderstraat 19
. Rijksmonumenten.nl.
Gearchiveerd
op
13 juni 2021
. Geraadpleegd op 13-6-2021.
- ↑
Rachel Hiemstra
,
Aletta Jacobs: een meisje met een droom
. Historisch Archief Midden-Groningen (
22 mei 2019
).
Gearchiveerd
op
1 februari 2021
. Geraadpleegd op 13-6-2021.
- ↑
Borgercompagniesterbrug
. HS-krant (
6 augustus 2016
).
Gearchiveerd
op
13 juni 2021
. Geraadpleegd op 13-6-2021.
- ↑
Meijers, Clara M.
(1946).
Een moderne vrouw van formaat: Leven en werken van Rosa Manus
. E.J. Brill, p.27.
- ↑
Interview Inge de Wilde over
Een sterke wilskracht, Vijf ambitieuze broers en zusters van Aletta Jacobs
, UKrant
- ↑
De brief van Thorbecke aan Aletta Jacobs
.
Gearchiveerd
op
21 april 2021
.
- ↑
Aletta promoveert op 8 maart 1879 aan de Rijksuniversiteit Groningen.
Gearchiveerd
op 13 oktober 2020.
- ↑
Jacobs, Aletta H.
(1924).
Herinneringen
. Van Holkema en Warendorf, Amsterdam, pp. 59-61.
Gearchiveerd
op
11 augustus 2016
. Geraadpleegd op
22 september 2016
.
- ↑
Jacobs, Aletta H.
(1924).
Herinneringen
. Van Holkema en Warendorf, Amsterdam, pp. 182-183.
Gearchiveerd
op
11 augustus 2016
. Geraadpleegd op
22 september 2016
.
- ↑
Nieuw Malthusiaansche Bond
,
De middelen ter voorkoming van groote gezinnen uitgegeven door het Nieuw Malthusiaansche Bond
. International Institute of Social History (1885).
Gearchiveerd
op
19 april 2018
. Geraadpleegd op
19 april 2018
.
- ↑
Myriam Everard
: 'De waarheid bevorderen altijd en overal', in:
De minotaurus onzer zeden, Multatuli als heraut van het feminisme
, red. Myriam Everard, Ulla Jansz. Aksant, Amsterdam, 2010,
ISBN 978-90-5260-376-6
- ↑
Kramer, Ann
(2014).
Conscientious Objectors of the First World War: A Determined Resistance
. Pen and Sword, Barnsley, UK, pp. 16-17.
ISBN 184468119X
.
Gearchiveerd
op
8 augustus 2020
.
- ↑
History.com:
International Congress of Women opens at The Hague
- ↑
John Whiteclay Chambers
(January 1991).
The Eagle and the Dove: The American Peace Movement and United States Foreign Policy, 1900-1922
. Syracuse University Press.
ISBN 978-0-8156-2519-3
.
Gearchiveerd
op
14 juli 2019
.
- ↑
Inge de Velde: 'Carel Victor Gerritsen, Feminist, vrijdenker en neomalthusiaan', in:
De minotaurus onzer zeden, Multatuli als heraut van het feminisme
, red. Myriam Everard, Ulla Jansz. Aksant, Amsterdam, 2010,
ISBN 978-90-5260-376-6
- ↑
Atria.nl
Aletta’s reis: elke zondag op NPO2
, 21 maart, 2019
- ↑
Memory.loc.gov Grover Batts en Thelma Queen:
Carrie Chapman Catt A Register of Her Papers in the Library of Congress
,
Diaries, 1911-1923
p. 7
Ze correspondeerde tevens met Aletta Jacobs, zie
General Correspondence, ca. 1890-1947
, p. 11
- ↑
Hyena's... of heiligen. Een onderzoek naar de invloed van de
male gaze
(mannelijke blik) op de receptie en presentatie van erfgoed van vrouwen, p.66
- ↑
Het is te vinden in de archieven van
Critical Past
, zie
Jane Addams, Alice Hamilton, and Aletta Jacobs in Berlin, during World War I
- ↑
Historiek.net (11 november 2013),
Bewegend beeld Aletta Jacobs gevonden
- ↑
Geertje Dekkers
,
Niet Aletta Jacobs, maar Trijn Jacobs (geen familie) was eerste vrouwelijke ‘arts’ van Nederland
. De Volkskrant (
23 november 2018
).
Gearchiveerd
op
24 november 2018
. Geraadpleegd op
26 november 2018
.
- ↑
Aletta Jacobszaal op parlement.com
Gedigitaliseerde versies van Aletta Jacobs's werken
|