Het
IJzeren Gordijn
was de grens door
Europa
tussen het
communistische
Oostblok
(de
Sovjet-Unie
en haar
vazalstaten
of satellietstaten in
Oost-Europa
) en het
kapitalistische
Westen
(westerse landen onder aanvoering van de
Verenigde Staten van Amerika
). De grens ontstond na de
Tweede Wereldoorlog
en werd vrij abrupt afgebroken na de ineenstorting van de macht van de communistische partijen in Oost-Europa en het uiteenvallen van het Sovjetimperium.
Hongarije
begon als eerste met het afbreken op 2 mei 1989, waarbij ook de hoge kosten voor het onderhoud van de grens een rol speelden. Het gordijn was het symbool van de
Koude Oorlog
.
Het IJzeren Gordijn bestond uit mijnenvelden, tankgrachten, prikkeldraad, wachtposten en torens die de twee ideologieen kunstmatig scheidden. Daarbij hoorde ook de voormalige
muur
die
Oost-Berlijn
scheidde van
West-Berlijn
en de grens tussen
Oost-
en
West-Duitsland
. Deze constructie die het Westen van het Oosten scheidde, was in West-Duitsland een bizarre toeristische attractie: op vele plaatsen langs het IJzeren Gordijn waren platformen geplaatst van waaraf toeristen met verrekijkers naar het oosten konden kijken. Wachtposten keken vanuit hun torens terug. Oost-Duitse spionnen maakten hiervan gebruik door met aangepaste verrekijkers door middel van
infrarood
licht met het thuisfront te communiceren.
De term IJzeren Gordijn voor een onoverbrugbare afscheiding tussen gebieden, werd waarschijnlijk voor het eerst gebruikt door de Belgische
Koningin Elisabeth
voor de situatie die in 1915 tussen haarzelf en haar Duitse familie bestond.
[1]
De woorden van de koningin reflecteerden een persoonlijk lot, maar ook een noodzakelijke belofte in een propagandaoorlog waarin de vijand per definitie monsterlijk was.
[2]
Een IJzeren Gordijn (of
eiserner Vorhang
) was een in Duitse theaters verplichte veiligheidsmaatregel die moest voorkomen dat een eventuele brand op het podium zich direct tot de zaal zou uitbreiden. Dergelijke branden kwamen vaak voor want het beschilderde doek waaruit decorstukken bestonden was uiterst brandbaar. In geval van brand op het podium werd een metalen scheidingswand tussen podium en zaal neergelaten die door brandweerlieden met water werd gekoeld. Na Elisabeth gebruikten ook anderen de term als metafoor voor gescheiden gebiedsdelen.
In 1924 verklaarde de Britse ambassadeur in Berlijn Edgard Vincent, dat het gedemilitariseerde Rijnland (dat toen door geallieerde troepen bezet was) een ijzeren gordijn moest zijn, om Frankrijk tegen toekomstige Duitse agressie te beschermen. De term IJzeren Gordijn voor de scheiding tussen de Duitse en de Sovjetinvloedssfeer werd voor het eerst gebruikt in een artikel van het Duitse dagblad
Das Reich
, op 18 februari 1945, waarna
Joseph Goebbels
volgens datzelfde dagblad, in een redevoering op 25 februari ook over een ijzeren gordijn sprak.
De term in de huidige betekenis werd gemeengoed door een toespraak van de Britse staatsman
Winston Churchill
, die in de beroemd geworden
Fultonspeech
op 5 maart 1946, toen hij al was opgevolgd door
Attlee
, waarschuwde tegen de zich aftekenende tweedeling van Europa. Er waren niet veel mensen die hem meteen geloofden en hij werd om zijn woorden aanvankelijk door velen verguisd; een paar jaar later bleek hoe juist hij de ontwikkelingen had ingeschat.
From Stettin in the Baltic to Trieste in the Adriatic an 'iron curtain' has descended across the Continent. Behind that line lie all the capitals of the ancient states of Central and Eastern Europe. Warsaw, Berlin, Prague, Vienna, Budapest, Belgrade, Bucharest and Sofia; all these famous cities and the populations around them lie in what I must call the Soviet sphere, and all are subject, in one form or another, not only to Soviet influence but to a very high and in some cases increasing measure of control from Moscow.
- Van Stettin aan de Oostzee tot Triest aan de Adriatische Zee, is een 'ijzeren gordijn' neergelaten dwars door het Europese continent. Achter die lijn liggen alle hoofdsteden van de oude staten van Centraal- en Oost-Europa. Warschau, Berlijn, Praag, Wenen, Boedapest, Belgrado, Boekarest en Sofia; al deze beroemde steden en de bevolkingen eromheen, liggen binnen de Sovjetsfeer en zijn alle in een of andere vorm onderworpen, niet alleen aan de Sovjetinvloed, maar in grote en steeds grotere mate aan directe beheersing door Moskou.
De
Socialistische Federale Republiek Joegoslavie
was weliswaar socialistisch, maar was geen lid van het
Warschaupact
. De eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog leek het land een trouw lid van het socialistische blok, maar in 1948 kwam het tot een breuk tussen Joegoslavie en de Sovjet-Unie, waardoor Joegoslavie een zelfstandiger koers ging varen.
Al waren er strenge grenscontroles, in principe kon men vanuit Joegoslavie via alle grenzen in- en uitreizen. De oostelijke buurlanden
Hongarije
,
Roemenie
en
Bulgarije
hielden hun grenzen echter dicht, in ieder geval voor hun eigen burgers. In tegenspraak met Churchills voorspelling die
Belgrado
achter het IJzeren Gordijn plaatste, liep het IJzeren Gordijn daardoor ten oosten van Joegoslavie.
Ook
Albanie
was
communistisch
. Dat land had echter al in 1961 gebroken met de Sovjet-Unie en de rest van het Warschaupact. Na aanvankelijk goede betrekkingen met de
Volksrepubliek China
raakte het land na de dood van
Mao Zedong
in een volledig isolement. De grenzen van Albanie worden over het algemeen niet tot het IJzeren Gordijn gerekend.
De grootste en belangrijkste grensovergang in het IJzeren Gordijn was de
grensovergang Helmstedt-Marienborn
. Deze grensovergang was het begin van de kortste transitroute tussen de Bondsrepubliek en West-Berlijn. Ook ander verkeer tussen de Bondsrepubliek en de DDR en
Polen
kwam hierlangs. Na 1990 werd de grensovergang als museum ingericht.
-
Paspoortcontrole personenauto's
-
Paspoortcontrole vrachtauto's
-
Lichtmast / commandotoren / brug
-
Lichtmast
-
Kantoor
Ook dieren werden tijdens de Koude Oorlog slachtoffer van het IJzeren Gordijn. Tussen het
Bohemer Woud
en het
Beierse Woud
stond destijds onder meer een elektrische afrastering. Uit onderzoek waarbij onder andere
gps-apparatuur
gebruikt werd, bleek dat de
edelherten
in het gebied zich in 2014, een kwart eeuw na de afbraak van het IJzeren Gordijn, nog altijd aan deze barricade hielden. Edelherten hebben een levensverwachting van ongeveer vijftien jaar, zodat er inmiddels geen herten meer in leven waren die het IJzeren Gordijn aan den lijve ondervonden hadden. Volgens de onderzoekers leren hertenkalfjes echter van hun moeder waar ze wel en niet mogen komen, zodat ze de grenszone blijven vermijden. Een niet-betrokken onderzoeker was niet verbaasd:
Deze dieren zijn erg conservatief.
[3]
Bronnen, noten en/of referenties
|