Euthanasie
(
Oudgrieks
: ε? (
eu
) = "goede" en θ?νατο? (
thanatos
) = "
dood
"),
goede dood
,
milde dood
of
genadedood
, verwijst naar handelingen die het
sterven
zonder veel
lijden
van een andere persoon bevorderen.
[1]
Volgens
Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal
van 2015 betekent euthanasie "het op hun eigen verzoek bespoedigen van de dood of ter dood brengen van hevig lijdende, ongeneeslijke zieken".
[2]
In de meeste landen is euthanasie bij wet verboden en wordt het vervolgd als een misdrijf. In enkele landen, waaronder Nederland en Belgie, is euthanasie gelegaliseerd. Hoewel historisch gezien de term verschillende invullingen kreeg, staat euthanasie tegenwoordig voor
actieve levensbeeindiging op verzoek van de patient zelf
.
[3]
Hoewel euthanasie in de Nederlandse wet helder omschreven wordt, wordt de term buiten deze betekenis om ook wel voor begrippen met verschillende andere betekenissen gebruikt.
[4]
[5]
- het bieden van geestelijke en lichamelijke verlichting bij het sterven zonder levensverkorting
- hulp bij het sterven met levensverkorting
- het veroorzaken van de dood al of niet op verzoek van de betrokkene
- het beeindigen van 'waardeloos' geacht leven.
Sommigen maken tevens onderscheid tussen
actieve
euthanasie en
passieve
euthanasie.
[6]
Bij actieve euthanasie wordt een dodelijk middel toegediend. Bij passieve euthanasie wordt afgezien van verdere
behandeling
bij een
terminale patient
. Dit is feitelijk geen euthanasie maar het wordt
abstinentiebeleid
genoemd, dat behoort tot het normaal medisch handelen. Voorbeelden hiervan zijn:
- het niet geven van een (medische) behandeling die volgens de geldende medische inzichten zinloos is
- het niet geven van een (medische) behandeling omdat daar geen toestemming voor gegeven is
- het staken of niet uitvoeren van een behandeling op verzoek van de patient, zodat het leven van de patient niet kunstmatig wordt verlengd: stoppen met het toedienen van medicijnen en/of voedsel via het infuus of het uitschakelen van bepaalde apparatuur die de patient in leven houdt.
Een onderscheid dat ook wel wordt gemaakt, is dat tussen
directe
euthanasie en
indirecte
euthanasie.
[6]
Bij directe euthanasie wordt een middel toegediend met de bedoeling om te doden. Bij indirecte euthanasie wordt een middel toegediend dat primair ten doel heeft om
pijn te bestrijden
, wat als onbedoeld maar wel bewust geaccepteerd neveneffect heeft dat de patient (eerder dan anders) komt te overlijden. Men vervangt dan de term levensbeeindiging soms ook door
lijdensbeeindiging
.
Bij
dieren
wordt in het algemeen van euthanasie gesproken als een dier dat lijdt wordt gedood om het daardoor verder lijden te besparen (zie
Euthanasie van dieren
).
Euthanasie als geestelijke en lichamelijke verlichting bij het sterven zonder levensverkorting
[
bewerken
|
brontekst bewerken
]
Deze vorm van euthanasie, die thans meestal als
palliatieve zorg
wordt omschreven, wordt door vrijwel iedereen als ethisch geoorloofd geacht en zelfs geboden. Hieronder vallen
pijnbestrijding
met
morfine
,
palliatieve sedatie
en
versterving
.
De morele vraag die zich bij dit soort handelen stelt, spitst zich voornamelijk toe op de mate waarin men de nabijheid van de dood voor de patient mag camoufleren.
Euthanasie waarbij de dood al of niet op verzoek van de betrokkene wordt veroorzaakt
[
bewerken
|
brontekst bewerken
]
Gewoonlijk is het deze betekenis die aan het begrip euthanasie wordt gegeven. Zo definieerde De Nederlandse
Staatscommissie voor euthanasie
in haar rapport van 1985
[7]
euthanasie als "opzettelijk levensbeeindigend handelen door een ander dan de betrokkene, maar wel op diens verzoek". Het is ook deze definitie die tegenwoordig wordt gehanteerd door de
Belgische
en
Nederlandse
wetgever.
Het doel is daarbij meestal een einde te maken aan
uitzichtloos
of
ondraaglijk lijden
van een patient.
Met andere woorden, het moet gaan om:
- opzettelijk
levensbeeindigend handelen
- op uitdrukkelijk
verzoek van de patient zelf
- door een arts.
Euthanasie wordt niet altijd op verzoek van de betrokkene uitgevoerd. Zo kan in Nederland euthanasie op pasgeboren kinderen en andere kinderen uitgevoerd worden, die eventuele toestemming niet zelf kenbaar kunnen maken. Hun leven kan
opzettelijk
door een
ander
(arts) beeindigd worden mits er sprake is van uitzichtloos en ondraaglijk lijden en mits de arts hiervoor toestemming heeft van een derde (meestal de ouders).
Er is sprake van duo-euthanasie wanneer een paar kiest voor een gelijktijdige euthanasie. Dat was in 2024 het geval met de Nederlandse oud-premier
Dries van Agt
en zijn echtgenote Eugenie Krekelberg. Ze overleden op 5 februari 2024, drie dagen na van Agts 93-ste verjaardag, samen en hand in hand.
[8]
Maar reeds vanaf 2020 kwamen enkele gevallen van duo-euthanasie voor in Belgie en Nederland, en zelfs eenmaal niet van een koppel, maar van twee broers met eenzelfde genetische aandoening. Voorwaarde is hoe dan ook dat beide aanvragers individueel in aanmerking komen voor euthanasie.
[9]
Het morele vraagstuk over de geoorloofdheid van legalisering en uitvoering van euthanasie is een belangrijk onderwerp binnen de
bio-ethiek
. Bepaalde organisaties protesteren wereldwijd tegen wetten die vormen van euthanasie toelaten. De meeste tegenstanders hangen een zogenaamde
sanctity-of-life-ethiek
aan ('heiligheid van het leven'). Ze ageren tegen euthanasie op ethische, filosofische en religieuze gronden. Deze tegenstanders zien het als een immorele daad als de mens zichzelf van het leven berooft of laat beroven.
De
Rooms-Katholieke Kerk
beschouwt een handeling die op zich of qua intentie de dood bewerkt of een verzuim dat hetzelfde bewerkt teneinde de pijn weg te nemen, als een moord en een misdaad tegen het leven.
[10]
[11]
Ze beschouwt het recht op leven vanaf de conceptie tot aan het natuurlijke einde een van de fundamentele
mensenrechten
.
[12]
De Katholieke Kerk veroorlooft daarentegen het gebruik van
pijnstillende middelen
om het lijden van een stervende te verlichten, zelfs als dit het leven verkort, zolang de dood noch als doel noch als middel beoogd wordt.
[13]
Ze verwerpt tevens
therapeutische hardnekkigheid
bij het levenseinde.
[14]
Een van de kernargumenten die tegenstanders van euthanasie aanbrengen tegen wetten die euthanasie legaliseren, is dat volgens hen de waarde en de
waardigheid
van een mens door deze wetten niet langer gebonden is aan het basisfeit dat hij bestaat, maar aan wat genoemd wordt de
kwaliteit van zijn leven
.
[15]
Tegenstanders van euthanasie argumenteren ook dat de legalisering van euthanasie een wettelijke vrijgeleide kan inhouden voor
hulp bij zelfdoding
[15]
en dat de methoden die gebruikt worden in de
palliatieve zorg
dermate gevorderd zijn dat bijna niemand nog in ondraaglijke pijn hoeft te leven en te sterven.
[15]
Sommige voorstanders van euthanasie redeneren dat het lijden een
subjectief
gegeven is waarvoor geen
objectieve
parameters bestaan; wie niet controleur is van zijn eigen (onoverkomelijke) dood, geeft zijn levenseinde over aan de willekeur van derden met het volgens hen veelvoorkomende gevaar dat nodeloos leed zo lang mogelijk gerekt wordt, terwijl dat in vele gevallen nooit helemaal te
sederen
is.
[3]
Hoewel in een beperkt aantal landen, zoals Belgie en Nederland, de meerderheid van de bevolking voorstander is van het legaliseren van actieve euthanasie onder de vorm van het veroorzaken van de dood al of niet op verzoek van de betrokkene, wordt er binnen het
jodendom
[16]
en het
christendom
kritiek geuit op deze wetten. De bisschoppen van de
Belgische Kerkprovincie
publiceerden op 16 mei 2002 een gezamenlijke verklaring
[15]
waarin euthanasie afgekeurd wordt en
palliatieve zorg
als alternatief voor het opzettelijk doden naar voren wordt gebracht. Volgens een studie uit 2008 van de
Vrije Universiteit Brussel
, gepubliceerd in het medisch tijdschrift
British Medical Journal
, zijn euthanasie en
palliatieve zorg
in Belgie niet antagonistisch, maar wederzijds versterkend geweest.
[17]
Euthanasie als vernietiging van waardeloos geacht leven
[
bewerken
|
brontekst bewerken
]
Euthanasie als vernietiging van waardeloos geacht leven werd door de
Spartanen
en
Germanen
toegepast op
mismaakt
-geboren kinderen,
ongeneeslijk zieken
en ouden van dagen. Deze praktijk gebeurde ook bij sommige stammen oorspronkelijke bewoners van
Noord-Amerika
. Vanaf 1939 tot 1945 werd dit door het
nationaalsocialistisch
bewind in Duitsland door middel van het programma met de codenaam
Aktion T4
op grote schaal opnieuw toegepast op gehandicapten en andere door de nazi's onvolwaardig geachte personen zoals krankzinnigen en demente bejaarden. Dit programma werd in 1941 opgeschort onder druk van de
Katholieke Kerk
bij monde van mensen als
kardinaal von Galen
.
Deze vorm van euthanasie vindt thans in het Westen weinig verdedigers meer en wordt meestal als moord beschouwd.
Bij actieve euthanasie wordt het leven van de persoon doorgaans beeindigd door middel van het in een ader toedienen van een
dodelijk middel
. Men gebruikt hiervoor
stoffen
(euthanatica) die een dubbel gebruik hebben: als ze gebruikt worden zoals oorspronkelijk bedoeld, zijn ze niet dodelijk. Door overdosering of door het nalaten van bepaalde handelingen (zoals beademing) veroorzaken zij de dood. De euthanaserend arts wekt eerst een
coma
op door toediening van een krachtig
barbituraat
: voor personen tot 150 kilo 2 gram
thiopental
of 1 gram
propofol
.
[18]
Daarna wordt een
spierverslappend middel
toegediend dat een
ademhalingsstilstand
veroorzaakt. In Nederland zijn de huidige keuzes hiervoor
cisatracurium
(30 mg),
atracurium
(100 mg) of
rocuronium
(150 mg).
[18]
Door het zuurstoftekort in de hersenen overlijdt de persoon vervolgens doorgaans binnen enkele minuten.
De persoon kan ook zelf het barbituraat innemen (
hulp bij zelfdoding
). Deze methode kan bezwaren hebben in verband met de onvoorspelbaarheid van de werking van de medicatie en mogelijke innameproblemen bij de patient. Daartegenover staat het voordeel dat de patient een actievere rol heeft.
[19]
Als er toch voor deze methode wordt gekozen dan kan de patient eerst een middel innemen dat braken voorkomt, en vervolgens een
elixer
met 15 gram
pentobarbital
of
secobarbital
opdrinken. Deze stoffen veroorzaken naast een diep coma tevens een ademhalingsstilstand waardoor de patient zal overlijden. Het tijdsverloop tussen inname en het tijdstip van overlijden is in verreweg de meeste gevallen minder dan 30 minuten. Het advies van de
Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst
is om personen die niet binnen twee uur na inname zijn overleden alsnog de eerder genoemde euthanasie-medicatie toe te dienen.
[18]
Het gebruik van
morfine
wordt door de
Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering der Pharmacie
afgeraden, omdat bij mensen die al morfine als pijnstiller hebben gehad, de benodigde dosis onzeker is en mensen bovendien nare
hallucinaties
kunnen ervaren.
[20]
Opzettelijk levensbeeindigend handelen bij pas geborenen is in alle Europese landen met uitzondering van
Nederland
,
Luxemburg
, Zwitserland en
Belgie
bij wet verboden en wordt vervolgd als een
misdrijf
.
Nederland was het eerste land ter wereld waar euthanasie wettelijk is geregeld: in de
Wet toetsing levensbeeindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding
, die in werking trad op 1 april 2002. De wet geldt uitsluitend voor gevallen van levensbeeindigend handelen en
hulp bij zelfdoding
op uitdrukkelijk verzoek van de patient.
In Nederland ijvert sinds 1973 de
Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde
voor maatschappelijke aanvaarding van euthanasie.
Het
Nederlands Artsenverbond
is een
beroepsvereniging
van artsen die in zijn werk de
hippocratische ethiek
als uitgangspunt hanteert en wiens artsen niet willen meewerken aan euthanasie.
In de laatste decennia is euthanasie in Nederland een bij een steeds groter deel van de bevolking geaccepteerde praktijk geworden: in het recht, bij vele zorgverstrekkers uit de medische professie en een groot deel van de publieke opinie (92% in 1998).
[21]
Hoewel euthanasie en hulp bij zelfdoding nog steeds vallen onder het
strafrecht
, is het sinds 2002 feitelijk niet meer strafbaar, mits aan de zogenaamde
zorgvuldigheidseisen
voldaan is, de zogeheten
strafuitsluitingsgrond
.
[22]
Sinds augustus 2012 is er in Nederland een nieuwe richtlijn voor de uitvoering van euthanasie.
[23]
In februari 2010 verscheen van ouderen-psychiater
Boudewijn Chabot
het boek
Uitweg; een waardig levenseinde in eigen hand
, waarbij het begrip '
zelfeuthanasie
' werd geintroduceerd.
In maart 2011 is voor het eerst in Nederland euthanasie toegepast op een zwaar dementerend persoon.
[24]
In 2017 was het aantal euthanasiemeldingen gestegen met 8% ten opzichte van 2016.
[25]
In 99,8 procent van die gevallen was sprake van zorgvuldig handelen. Het ging om 6585 mensen, en vooral om ouderen tussen de 70 en 80 jaar.
Sinds 2002 is euthanasie in Nederland ook expliciet toegestaan op basis van een euthanasieverklaring. Daarbij moet wel aan dezelfde zorgvuldigheidseisen worden voldaan. De formulering in de wet luidt:
Indien de patient van zestien jaren of ouder niet langer in staat is zijn wil te uiten, maar voordat hij in die staat geraakte tot een redelijke waardering van zijn belangen ter zake in staat werd geacht, en een schriftelijke verklaring, inhoudende een verzoek om levensbeeindiging, heeft afgelegd, dan kan de arts aan dit verzoek gevolg geven. De zorgvuldigheidseisen, bedoeld in het eerste lid, zijn van overeenkomstige toepassing.
Het Openbaar Ministerie vervolgde specialist ouderengeneeskunde Marinou Arends wegens het bovenstaande tot en met de Hoge Raad. Zij werd in 2020 vrijgesproken, waarmee er meer duidelijkheid kwam over euthanasie bij een eerder opgestelde wilsverklaring.
[26]
[27]
Belgie is (na Nederland) het tweede land ter wereld waar euthanasie is gelegaliseerd. De
Wet betreffende de euthanasie
werd op 28 mei 2002 afgekondigd. Euthanasie kan op grond van die wet enkel plaatsvinden op schriftelijk verzoek van de patient zelf. Meer bepaald gaat het om
bewuste
en
handelingsbekwame
meerderjarigen
met een ondraaglijk psychisch en fysiek
lijden
als gevolg van een onomkeerbaar ongeneeslijke aandoening. Ook kan elk Belgische staatsburger in een voorafgaande wilsverklaring zijn keuze voor euthanasie laten vastleggen voor het geval hij ooit in een onomkeerbare coma terechtkomt.
[28]
Er gelden
zorgvuldigheidseisen
waaraan een geval van euthanasie moet voldoen. Het verzoek tot euthanasie dient schriftelijk te gebeuren en op diens eigen verzoek. Dit gebeurt via een wilsbeschikking die om de vijf jaar vernieuwd wordt. De schriftelijke aanvraag tot euthanasie moet bewaard worden door twee onafhankelijke intimi van de patient zelf. De toepassing of procedure (euthanasering) wordt onderling gecontroleerd door drie onafhankelijke artsen, waaronder (meestal) de huisarts aangezien die de familiale situatie meestal het beste kent. Daarnaast een arts die gespecialiseerd moet zijn in de aandoening waaraan de patient lijdt. En een
LEIF
-arts die waakt over de zorgvuldigheidseisen van de wet. Euthanasie wordt in Belgie uitgevoerd door de eerste (meest vertrouwelijke) arts van een patient, die op zich geadviseerd en gesteund wordt door een LEIF-arts.
[3]
[29]
Een praktische voorwaarde is ook dat de aanvraag moet gebeuren bij de dienst bevolking van de stad of gemeente waar de aanvrager gedomicilieerd is. Daar worden ook de formulieren overhandigd.
Anders dan in Wallonie is in Vlaanderen euthanasie zo goed als algemeen aanvaard. De Unie van Vrijzinnige Verenigingen (
UVV
) vroeg 1.916 Vlamingen en Brusselaars naar hun houding in belangrijke ethische kwesties. 85 procent van de ondervraagden beschouwt euthanasie zonder meer als aanvaardbaar. Ook in uitbreiding naar kinderen en dementen (die hun wilsbeschikking reeds vooraf hebben neergelegd) wenst 60 tot 84% van de ondervraagden een overheidsreglementering voor deze specifieke groepen (pasgeborenen, ernstig dementerenden en minderjarigen).
[30]
[31]
Sinds 2002 zijn er verschillende wetsvoorstellen ingediend om de wetgeving voor minderjarigen en dementerenden uit te breiden. Uit onderzoek in december 2011 blijkt dat twee derde van de Belgen euthanasie voor minderjarigen ook steunt. Meer bepaald, 68 procent van de Belgen vindt dat 12- tot 16-jarigen die ondraaglijk en ongeneeslijk lijden om euthanasie moeten kunnen vragen, wel met toestemming van hun ouders. Ook blijkt 62 procent een uitbreiding van de huidige euthanasiewet naar dementerenden te steunen. Dat blijkt uit een enquete over euthanasie in de Benelux door de Nederlandse opiniepeiler Maurice de Hond bij zeshonderd Belgen, duizend Nederlanders en vierhonderd Luxemburgers. De resultaten van de peiling werden op 2 december 2011 in de
Senaat
gepresenteerd.
[32]
Op 27 november 2013 werd de huidige euthanasiewet uitgebreid naar minderjarigen. Voorwaarden zijn dat de minderjarige "wilsbekwaam" is en dat de ouders of wettelijke vertegenwoordigers akkoord gaan met het verzoek. De wet voorziet de mogelijkheid tot euthanasie bij minderjarigen enkel in het geval van
ondraaglijk
en
uitzichtloos
fysiek
lijden
. De minderjarige kan geen verzoek indienen op basis van
psychologisch lijden
, wat bij verzoeken van volwassenen wel mogelijk is.
Reeds in 1974 werd op grote schaal actieve euthanasie toegepast door professor
Bjørn Ibsen
uit
Kopenhagen
. Deze hoogleraar
anesthesie
maakte veel ophef door in een live radio-uitzending, op 7 augustus 1974, te verklaren dat hij talrijke patienten in hopeloze toestand uit hun lijden verloste door overdoses
morfine
toe te dienen.
In
Duitsland
is euthanasie bij wet verboden. Er wordt wel een hevige discussie gevoerd over de mogelijkheid een vorm van hulp bij zelfdoding toe te staan. Sinds een gerechtelijke uitspraak op 26 februari 2020, waarbij een eerdere uitspraak uit 2015 werd vernietigd, is hulp bij zelfdoding in Duitsland onder bepaalde voorwaarden toegestaan.
[33]
Vanaf 1939 tot 1945 werd het moordprogramma
Aktion T4
door de
nationaalsocialistische
overheid "genadedood" of "euthanasie" genoemd. Het betrof dus iets heel anders dan wat in de Nederlandse en Belgische wetgeving bedoeld is: het ging hier niet om levensbeeindiging-op-verzoek.
Hitlers
nationaalsocialistische
bewind liet meer dan 100.000 geestelijk en fysiek gehandicapten (maar ook mensen die als sociaal onaangepast beschouwd werden) vermoorden, zonder instemming van onder meer hun ouders. Hierdoor zou, meenden de nazi's op basis van zogenaamd wetenschappelijk onderzoek, het Duitse ras verbeterd worden. Velen protesteerden hiertegen, onder wie ook kardinaal
Clemens August von Galen
. Ook een neef van de latere
paus Benedictus XVI
werd in een
vernietigingskamp
vermoord.
[34]
Onder andere door het misbruik van de term 'euthanasie' tijdens het nationaalsocialistische tijdperk zijn de begrippen genadedood en euthanasie in Duitsland, maar ook elders, zeer beladen en spreken sommigen in Duitsland als het gaat over euthanasie als hulp bij het sterven met levensverkorting of het veroorzaken van de dood al of niet op verzoek van de betrokkene, liever van "Sterbehilfe". In de publieke discussie in Duitsland wordt de nationaalsocialistische massamoord vaak ook als argument gebruikt om de gevaren van "Sterbehilfe" te verduidelijken en om dit gelijk aan moord te stellen.
In
Italie
is euthanasie niet bij wet geregeld. Op 9 februari 2009 overleed
Eluana Englaro
? een patiente die 17 jaar in coma had gelegen ? enkele dagen nadat ze overgebracht was naar een kliniek in
Udine
waar men de voedingssonde verwijderde na een uitspraak van de rechter. De regering wilde naar aanleiding van een oproep van de Rooms-Katholieke Kerk een spoedwet in werking stellen om haar dood door versterving te voorkomen. De Rooms-Katholieke Kerk beschouwt haar overlijden als moord.
In de meeste
Amerikaanse staten
is euthanasie illegaal. Alleen in
Montana
,
Oregon
en
Washington
is euthanasie bij wet geregeld. Deze wet staat bekend onder de naam "
Death with Dignity Act
" en voorziet erin dat een
arts
een dodelijke dosis
barbituraten
aan een patient mag voorschrijven, waarmee de patient
zelfdoding
mag plegen. De arts mag niet aanwezig zijn bij de inname van het medicijn. In maart 2005 werd in een controversiele rechtszaak in
Florida
bepaald dat de voedingssonde van de
comateuze
Terri Schiavo
verwijderd moest worden. Deze vrouw verkeerde toen al vijftien jaar in
vegetatieve toestand
.
Euthanasie is het onderwerp van enkele films en boeken, zoals:
Noten
- ↑
Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal
, negende druk, 1970
- ↑
Dikke Van Dale Online, versie januari 2015.
- ↑
a
b
c
Van den Enden, Hugo
(2004).
Ons levenseinde humaniseren
. Uitg.:
VUB
Press,
ISBN 9789054873730
.
- ↑
Grote Winkler Prins
, 7e druk, 1967:
- ↑
Grote Winkler Prins, 8e druk, 1980
- ↑
a
b
Encarta Encyclopedie Winkler Prins
, 1993 - 2002
- ↑
Rapport Van De Staatscommissie Euthanasie
(1985),
Staatsuitgeverij
,
ISBN 90-12-05113-4
- ↑
Van Agt en vrouw kozen voor euthanasie, steeds meer stellen maken die keuze
.
nos.nl
(
9 februari 2024
). Geraadpleegd op
9 februari 2024
.
- ↑
Nederlandse oud-premier verliet hand in hand met vrouw het leven: kan duo-euthanasie ook in Belgie?
.
De Standaard
(
11 februari 2024
).
Gearchiveerd
op
12 februari 2024
.
- ↑
Catechismus van de Katholieke Kerk
(1992), paragraaf 2277
- ↑
(
en
)
Declaration on Euthanasia
, Congregatie voor de Geloofsleer, 5 mei 1980.
Gearchiveerd
op 16 juni 2023.
- ↑
Encycliek
Evangelium Vitae
,
paus Johannes Paulus II
, 1995
- ↑
Catechismus van de Katholieke Kerk
(1992), paragraaf 2279
- ↑
Catechismus van de Katholieke Kerk
(1992), paragraaf 2278
- ↑
a
b
c
d
Palliatieve zorg: ja, euthanasie: neen
, verklaring van de bisschoppen van Belgie n.a.v. de legalisering van euthanasie, 16 mei 2002.
Gearchiveerd
op 30 maart 2023.
- ↑
Bijvoorbeeld
J. David Bleich
en
Eliezer Waldenberg
- ↑
Palliatieve zorg en euthanasie: in de wereld onterecht als tegengesteld voorgesteld volgens studie van de Vrije Universiteit Brussel verschenen in British Medical Journal
, Vrije Universiteit Brussel, 18 april 2008
- ↑
a
b
c
KNMG-/KNMP-richtlijn: Uitvoering euthanasie en hulp bij zelfdoding (augustus 2012)
. Gearchiveerd op
26 februari 2021
. Geraadpleegd op
25 september 2018
.
- ↑
Pieter Jan M. Stallen en Michiel Marlet in NTvG 13-09-2018: Voorkeur voor hulp bij zelfdoding - Observaties en overwegingen.
Gearchiveerd
op 25 juni 2022.
- ↑
Euthanatica
, Wim Kohler,
NRC Handelsblad
, 23 november 2000
- ↑
Overgrote meerderheid bevolking voorstander recht op euthanasie
,
Trouw
, 4 november 1998
- ↑
Wet toetsing levensbeeindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding
(de Nederlandse euthanasiewet)
- ↑
Richtlijn Uitvoering euthanasie en hulp bij zelfdoding (2012)
- ↑
Voor het eerst euthanasie toegepast op demente vrouw
,
Algemeen Dagblad
, 9 november 2011.
Gearchiveerd
op 29 juni 2022.
- ↑
Opnieuw meer meldingen van euthanasie
. NOS (
7 maart 2018
).
Gearchiveerd
op
22 juni 2018
. Geraadpleegd op
7 maart 2018
.
- ↑
Leiding Openbaar Ministerie heeft geen spijt van euthanasierechtszaak
.
Gearchiveerd
op 24 mei 2022.
- ↑
Hoge Raad
21 april 2020
, 19/04910 CW,
ECLI:NL:HR:2020:712
.
- ↑
Wet betreffende de euthanasie
, www.ejustice.just.fgov.be
- ↑
LEIFarts
, LevensEinde InformatieForum
- ↑
Unie Vrijzinnige Verenigingen
Extra
, 2006
- ↑
De Standaard
, 25 maart 2006
- ↑
De Morgen - Twee derde van Belgen steunt euthanasie voor minderjarigen
(3-11-2011).
Gearchiveerd
op 12 augustus 2022.
- ↑
(
de
)
Bundesverfassungsgericht: Urteil vom 26. Februar 2020 - 2 BvR 2347/15
.
Gearchiveerd
op 22 mei 2023.
- ↑
(
en
)
The Pope's Brother
, interview met Georg Ratzinger door Andrea Tornielli
- ↑
Film explores life of Paralympian who chose the moment of her death
, theguardian.com, 27 maart 2023.
Gearchiveerd
op 16 juni 2023.
Literatuur
- van Mourik Broekman, M.V. (1946),
Beschikkingsrecht over leven en dood
- Trousse, P.E. (1950-1951),
L'orthothanasie par omission de secours
, in Revue belge de droit penal et de criminologie
- Debache, G. (1956),
L'euthanasie devant la morale chretienne
- Williams, G.L. (1958),
The sanctity of life and the criminal law
- Catel, W. (1962),
Grenzsituationen des Lebens. Beitrag zum Problem der begrenzten Euthanasie
- Brosselet, E. (1963),
Le medecin et l'euthanasie
- Thielicke, H. (1964),
Ethik, III
, p. 435-444
- Ehrhardt, H. (1965),
Euthanasie und Vernichtung 'lebensunwerten' Lebens
- Aumonier, N., Beignier, B., Letellier, B. (2002),
L'euthanasie
, Que sais-je ?,
ISBN 213051636X
- Albert Heringa &?Lilian Kars (2012),
Klaar
- van den Haspel, Frits (2013),
Alzheimer en afscheid
- Desmet, Marc (2015),
Euthanasie: waarom niet?
, Uitgeverij Lannoo. Auteur is palliatief arts en jezuiet.
Bronnen
Externe links
- Nederland
- Belgie
- Tegenstanders