Frederik II. , ok Frederik de Grote oder de Ole Fritz nommt, (* 24. Januar 1712 in dat Berliner Stadtslott ; † 17. August 1786 in Potsdam ) is vun 1740 af an Konig in un siet 1772 ok Konig vun Preußen un Kurforst vun Brannenborg ween. De dree Kriege, de he um Slesien gegen dat Habsborgsche Oosterriek fohrt hett, sund de Anfang ween vun den Duutschen Dualismus . Frederik hett den lesten vun dusse Kriege wunnen. Dat weer de Sevenjohrige Krieg vun 1756 - 1763 . Achterna is Preußen endgullig as foffte Grootmacht in Europa gellen laten wurrn. De annern Machte weern Frankriek , Grootbritannien , Oosterriek un Russland .

Frederik warrt ankeken as en Vertreder vun den so nommten Upklarten Absolutismus . He hett vun sik sums as vun ?den Staat sien eersten Deener“ snackt. ^[1]

Vor de Tied as Konig [ annern | Bornkood annern ]

Kinnertied un Joogd (1712?1728) [ annern | Bornkood annern ]

Frederik weer een vun alltohopen 14 Kinner, de Konig Frederik Willem I. mit siene Fro Sophie Dorothea vun Hannober harrt hett. Dor is he de ollste Sohn vun ween, de an't Leven bleven is. Bit to sien sessten Geboortsdag leev he tosamen mit siene ollere Suster Wilhelmine unner de Ogen vun Mme. Rocoulle, de blot man Franzoosch snacken do. Se harr al up sien Vadder passt. Achterna is he streng un autoritar uptagen wurrn, akraat na de Vorschriften vun Frederik Willem. De christliche Gloven speel dor en grote Rull bi. Allens weer nippe fastleggt, vun dat ?Anbiet in seven Minuten Tied“ bit hen to de free Tied nah Klock 17.00, wo Frederik maken droff, ?wat he will, wenn dat man nich gegen Gott is“. ^[2] 1716 harr de Konig den Hugenotten Jacques Egide Duhan de Jandun to'n Schoolmeester for sien Sohn bestellt. He weer em upfullen, as he bi de Belagerung vun Stralsund 1715 keen Bange kenn. Duhan hett Frederik bit 1727 Unnerricht geven. He hett den Scholer personlich dune an sik to binnen wußt. Den Stunnenplaan, wo de Konig en scharp Oog up smeten harr, hett he wat wieter maken konnt un hett den Prinzen so ok Latiensch un Literatur bipuhlt. Amenne hett he em hulpen, stickum en Bokeree an to schaffen.

Striet mit den Vadder (1728?1733) [ annern | Bornkood annern ]

1728 hett de Konig stickum Unnerricht up de Floot nahmen bi Johann Joachim Quantz . De Vadder harr dat mehr mit dat Militar un mit de Weertschop in dat utpoverte Land un woll vun den Prinzen siene Freid an de Musik nix weten. So geev dat noch mehr Striet twuschen jem. Frederik Willem hett sien Sohn in dusse Tied fokener mol oorig vertagelt un ok sien Seel hett he duchtig piesackt. De junge Prinz tarrde anners avers ok jummers wedder den Konig sien Woot dor siene upsternaatsche Aart gegen den Vadder over. 1729 soch Frederik de Frundschop vun Leutnant Hans Hermann vun Katte . Dat weer en acht Johre ollern, kloken Mann, de sik ok mit Musik befaten do. Frederik hett Katte bewunnert, vunwegen datt he sik in de Welt so bannig goot to benehmen wuss. Beide harrn se Spaaß an Flotenspeel un an Dichtkunst. In't Vorjohr 1730 hett Frederik sien Frund vun den Plaan vertellt, na Frankriek ut to buxen. So woll he ut de Gewalt vun sien strengen Vadder wegkamen. Dormols harr August de Starke en Lager in Zeithain upboot ( Lustlager vun Zeithain ).

Frederik versoch in de Nacht vun'n 4. up den 5. Februar 1730 vergeevs, mit sien Jung Peter Karl Christoph vun Keith ut sien Reisequartier bi Steinfurt over Frankriek na England ut to kniepen, man he is upgrepen wurrn. Katte weer dor en Breef blotstellt. Dor stunn in, datt he vun de ganze Saak wußt harr. Dat duur nich lang, un he keem in't Kaschott.

Toeerst hett en preußisch Kriegsgericht em verordeelt wegen Desertschoon (Utbuxen vun de Truppe). He scholl den Rest vun sien Leven in en Festung inspeert weern. Man Frederik sien Vadder hett dat Gericht seggen laten, se schollen sik noch mol tohopensetten un en anner Oordeel finnen. Dat weer nich miss to verstahn: He fodder dat Gericht dor mit up, Katte to'n Dood to verordelen. Amenne hett he an'n 1. November 1730 personlich den Sprook vun dat Gericht, de jummers noch up levenslange Haft luden do, per Allerhoochste Kabinettorder in en Oordeel to'n Dode umwannelt. ^[3] Vor Frederik siene Ogen is dat Oordeel denn ok in de Festung Kustrin vulltagen wurrn. Nah dat Recht vun de dormolige Tied harr sik nu avers eerst Recht de Kroonprinz schullig maakt an Verraat vun Vaderland un Kroon un so harr de Konig eerst vor, ok denn Prinzen hen to richten. Dat Recht an sik stunn em as en rechtschapen Mann wiet over Verwandschop un Vaderschop. Dat scholl ok for sien Sohn gellen. Nadem de Kaiser Karl VI. un Prinz Eugen schriftlich en Woort for den Prinzen inleggt harrn, hett he em avers leven laten. Man he is verordeelt wurrn un moss in de Festung Kustrin achter Trallen sitten. ^[4]

En Tied lang is Frederik nich mehr as Prinz ankeken wurrn. Toeerst moss he insitten, man vun 1731 af an deen he in de Kustriner Krieg- un Domanenkamer, ehr he denn in'n November al wedder in de Armee upnahmen wurrn is. Vun dor af an weer he statschoneert as Baas vun dat Infanterieregiment Nr.15 in Reppin . So lehr he de Verwaltung bi dat Militar un in de Stadt mit egen Ogen kennen. As he 1732 en Hochtied mit den Hartog vun Bruunswiek-Wulfenbuttel , Hartog Ferdinand Albrecht II. siene Dochter Elisabeth Christine tostimmt harr, hett he sik mit sien Vadder wedder verdragen un hett ok as Kroonprinz wedder fast in'n Saddel seten.

De Johre in Reppin (1733?1736) [ annern | Bornkood annern ]

An'n 12. Juni 1733 is de Eh twuschen Frederik un Elisabeth Christine in Slott Salzdahlum slaten wurrn. Dat hett Ballett geven. Ok en Pastorale is upfohrt wurrn, wo de Kroonprinz, de ok de Hooftrull speel, Queerfloot bi speelt hett. Un Opern vun Carl Heinrich Graun un Georg Friedrich Handel sund speelt wurrn. ^[5] Kinner hefft de beiden nich kregen. Verscheden Forschers meent, Frederik harr dat, just as sien Broder Hinrik mehr mit Mannslude harrt . Ok eene Suke, de he sik bi en Besook an den Hoff vun August den Starken weghoolt hebben schall, kann de Grund ween sien, datt dat mit Kinner nix wurrn is. ^[6]

De Johre in Rhiensbarg (1736 - 1740 [ annern | Bornkood annern ]

Mit Verloov vun sien Vadder is de Kroonprinz 1736 mit siene Fro na Rhiensbarg umtagen. Dor hett he up Slott Rhiensbarg leevt. De Johre bit to den Dood vun sien Vadder hett he dor tobrocht mit dat Fohren vun en egen Hoff. In dusse Tied hett he sik sunnerlich mit dat Studeern vun Philosophie , Geschichte un Poesie afgeven. In dusse Rhiensbarger Tied is he frundlich mit siene Fro umsprungen, man just na den Dood vun sien Vadder hett he ehr slank vun dat Hoffleven utslaten un hett ehr dat Slott Schoonhusen as Wohnstae geven. So harr he dat al vor de Hochtied, de sien Vadder em upnodigt harr, kunnig maakt ^[7] Dor hett se eensam un mit de Tied ok gnadderig un untofraen noch mehr as 50 Johre tobrocht. ^[8]

1738 hett Frederik siene eerste Sinfonie komponeert. En Johr later, 1739 , hett Frederik den ? Antimachiavell “ schreven. Dat weer en Doogd-Katalog for den upklarten Ideal-Konig. Al vordem stunn Frederik in Breefkuntakt mit Voltaire .

Frederik II. as Konig [ annern | Bornkood annern ]

Anfange 1740?1745 [ annern | Bornkood annern ]

Eerste Reformen (1740) [ annern | Bornkood annern ]

An'n 31. Mai 1740 is Frederik, na den Dood vun sien Vadder, Konig in Preußen wurrn. Ganz Europa hett de Ohren spitzt, as dat to horen kreeg, de junge Monark harr, eerst mol inoffiziell, de Folter afschafft. He harr an'n 3. Juni en Befehl an den Justizminister Samuel vun Cocceji rutgahn laten, mit de Utnahme, ?bi grote Moordsaken, wo veel Lude doot maakt wurrn sund“, droff de Folter noch bruukt weern. Man 1754 is se denn in Preußen endgullig un ganz afschafft wurrn.

Over siene ganze Amtstied hen is de Konig dor bi bleven, gegen Towannerers un Lude mit en annern Gloven, as Hugenotten un Kathoolsche frundlich un tolerant to ween. Dusse Toleranz hett de Weertschop in Preußen up'e Been hulpen. He uter sik in en Breef so:

?All Religionen sund liek un goot, wenn blot de Lude, de jem utoven doot, anstannige Lude sund. Un wenn dat Torken un Heiden weern un kemen an un wollen dat Land vull maken, so wullt wi Moscheen un Karken for jem boen“ ^[9] .

An'n 22. Juni 1740 schreev he:

?Jedeen schall na siene Facon selig weern“ ^[10]

Mit de Joden sprung he avers nix beter um, as siene Vorwesers (kiek bi Revideert General-Privileg , 1750 ). As he siene Regeerung anfangen do, hett he den Professer Formey Order geven, in Berlin en franzoosch Blatt for Literatur un Politik to grunnen. An den Minister vun Podewils hett he Befehl geven, de Zensur for den Deel vun de Tiedschriften un Bloer, de sik nich mit Politik befaten doen, up to boren. Wenn dat um Politik gung, gull de Zensur avers jummers noch. Preußen weer dor de eerste afsolute Monarkie in Europa mit, wo de Press tominnst deelwiese free weer. In Frederik II. sien Preußen weer dat for all Borgerslude ok mooglich, sik in en Breef oder sogor persoonlich an den Konig to wennen.

De eersten beiden Kriege um Slesien (1740?1745) [ annern | Bornkood annern ]

Sess Maande seet Frederik up'n Throon, dor fung he den Eersten Krieg um Slesien an. He hett dat maakt, as de Roomsch-Duutsche Kaiser Karl VI. ut dat Huus Habsborg , miteens un unverwacht, froh sturven weer. En mannlichen Arven harr he nich toruch laten un so folg siene ollste Dochter Maria Theresia em na. So weer dat na de Pragmaatsche Sanktschoon regelt. Ok annere Nabern, de mit dat Huus Habsborg verwandt weern, wollen vun dat Arv wat afkriegen. Na den eersten Sieg vun Preußen gegen Oosterriek in de Slacht vun Mollwitz hefft ok Bayern , Sassen un Frankriek Maria Theresia angrepen. Frankriek harr sik dor Grunn for torechtleggt. De Striet um Slesien is up dusse Aart denn to'n Krieg um dat Oosterrieksche Arv wurrn. Frederik harr dat gor nich up so grote Saken afsehn un nutz dussen groten Krieg ut for siene Afsichten. He hett 1742 den Seperatfreden vun Breslau slaten un dor Slesien mit in'e Hand kregen. Achtena is he utscheedt ut de Koalitschoon gegen Maria Theresia. In dat neegste Johr wenn sik dat militaarsche Gluck: Twaars hett dat Huus Habsborg den Kaiserthroon an Karl Albrecht vun Bayern verlaren, man Maria Theresia ehre Truppen geven keen Bott mehr un konnen to'n Angreep over gahn. Dor hefft engelsche Suldaten bi hulpen. Nu is Frederik bange wurrn, dat he Slesien up Duer nich beholen konn un is 1744 an de Siet vun Maria Theresia ehre Fiende wedder in'n Krieg intraen. He hett seggt, he woll den Wittelsbacher Kaiser unner siene Flunken nehmen un marscheer in Bohmen in. Dor hett he wedder en Verdrag mit braken un de Tweete Krieg um Slesien gung los. Nu harr Frederik den Roop weg, he weer en Frund, up den man sik nich verlaten konn. De Preußen ehren Angreep up Bohmen slump avers nich un Frederik moss wedder retour na Slesien. De oosterriekschen Truppen folgen em na, man se hefft de Slachten, wo dat up ankeem, all verlaren un so kreeg Frederik dat 1745 mit den Freden vun Dresden tostanne, datt he de Lanner, de he in Slesien innahmen harr, beholen droff.

De Sevenjohrige Krieg (1756?1763) [ annern | Bornkood annern ]

Wie dat an’n Anfang stunn [ annern | Bornkood annern ]

Frederik hett siene Truppen Enne August 1756 in Sassen inmarscheern laten. Grund weer dat Renversement des alliances (?Umdreihn vun de Allianzen“), wat beduen do, datt he nu nich mehr up de Sassen ehre Sieten stunn. Mit sien Inmarsch hett he den Sevenjohrigen Krieg utloost, man he is dor fixer mit ween, as de Allianz vun meist all Nabers vun Preußen, dormank de Grootmachte Oosterriek, Frankriek un Russland, de sik afsnackt harrn, em en poor Maande later an to griepen. Vunwegen, datt he vun Strategie wat afwuss, harr he nu endgullig den Binaam ?de Grote“ weg. ^[11]

Siege un Nedderlagen [ annern | Bornkood annern ]

Wunnen hett he mit siene Armee de Slachten bi Lobositz 1756; Prag 1757 ; Roßbach 1757, Leuthen 1757; Zorndorf 1758; Liegnitz 1760; Torgau 1760; un Burkersdorf 1762. Verloren hett he dreemol: De Slachten bi Kolin 1757, Hochkirch 1758, un Kunersdorf 1759). Mit dat Belagern keem he nich so goot toranne. Enmol hett he en Stadt na en Belagerung innahmen, dat weer Schweidnitz 1762 , man dree Mol hett dat nich slumpt (Prag 1757; Olmutz 1758 un Dresden 1760). As he de Slacht bi Kolin verlaren harr, hefft de Fiende begrepen, datt he unner to kriegen weer, man he is ok fudderhen ankeken wurrn as en unbannig gauen Gegenspeler, de nich ut to reken weer un meist nich to bedwingen.

De Nedderlage vun Kolin hett Frederik kloor maakt, datt dat nu nix mehr weern konn mit en korten Feldtog ohn groot Hen un Her. Vun dor af an hett he sik up en langen Krieg instellt. Noch slechter gung em dat, as he mitkregen harr, datt siene Mudder Sophie Dorothea, de he bannig leev harrt hett, tein Dage na de Slacht in Berlin sturven weer. An’n 26. August 1757 schrifft he an den Hartog vun Bevern :

?Gott weet, wat for swaare Tieden dat sund! Un de Umstann sund so drang, datt man en gruulich Gluck bruken deit, um dor woller rut to kamen“ ^[12]

An’n Rand vun’n Unnergang (1758?1760) [ annern | Bornkood annern ]

Na de Katastroof in de Slacht bi Kunersdorf in’n August 1759 konn Frederik II. en tiedlang siene Armee nich mehr anfohren. An den Avend vun dusse Slacht hett he den Upperbefehl an sien Broder Henrik geven un hett denn an Staatsminister Graaf vun Finkenstein in Berlin schreven:

?Hude morgen Klock 11 hebb ik den Fiend angrepen. Wi hefft jem toruch schaven bit to’n Jodenkarkhoff in Frankfort. All miene Truppen hefft Wunner an Kuraasch tostanne brocht, man dusse Karkhoff hett us unbannig veel Verlust kost. Use Lude sund dor’nanner kamen, ik hebb se dreemol woller upstellt, amenne fehl nich veel un ik weer sulms fungen wurrn. Mien Kledaasch is vun Kogeln dorschaten. Twee Peer sund mi unner dat Lief wegschaten wurrn, mien Ungluck is, datt ik noch an’n Leven bun. En unbannige Nedderlage. Vun en Armee mit 48.000 Mann hebb ik keen dreedusend mehr. Wieldes ik dat hier schrieven do, neiht allens ut, un miene Lude hoort nich mehr up mi. Dat weer beter, wenn man in Berlin an siene Sekerheit denken deit. Dat is en gruulichen Daalslag, ik weer em nich overleven. Wat na dut Drepen kummt, is noch leger, as dut Drepen sulms. Ik hebb keen Reserve mehr un, um nich to logen, ik gloov, datt allens verloren is. Ik weer den Unnergang vun mien Vaderland nich overleven. Adieu for jummers! Frederik“ ^[13]

Nah Kunersdorf weer af to sehn, datt dat nich mehr lang duurn konn, bit Preußen heel un deel unnergahn do. ?Dat is an to nehmen“, schrifft Wolfgang Venohr , ?datt Frederik in de eersten bosen Dage na Kunersdorf an den Dood dacht hett“ ^[14] Man denn keem en unverwachten Slumpslag: De Russen un Oosteriekers marscheern nich slank up Berlin to, man se togern twee ganze Weken un rucken denn, an’n 1. September , na Osten af. Frederik weer eerst mol reddt. Em is en Steen vun’t Hart fullen un he hett snackt vun dat ? Mirakel vun dat Huus Brannenborg “. Ut dat Lager Waldow an de Oder hett he an’n 5. September an Prinz Henrik schreven:

?Ik hebb Ehr Schrieven vun’n 25. kregen un ik maak Se dat Wunner vun dat Huus Brannenborg kunnig: Wieldes de Fiend over de Oder gung un blot en tweete Slacht to wagen bruukde, um den Krieg to Enne to bringen, is he vun Mullrose na Lieberose afmarscheert“ ^[15]

Retablissement un wat he later tokregen hett (1763?1779) [ annern | Bornkood annern ]

Dat Land warrt wedder upboot [ annern | Bornkood annern ]

Preußen hett sik unner Frederik II. in den Sevenjohrigen Krieg gegen amenne dree europaasche Grootmachte (Frankriek, Oosterriek, Russland) un twee Middelmachte ( Sweden un Kursassen ) dorsetten konnt. Man dor de ganze Last, de he hett wuppen mosst, weer Frederik al vor de Tied oold wurrn. Sien Intellekt stunn gegen de Welt over ok nich mehr so open, as dormols, wo he en jungen Konig ween weer. He is mit de Johre to en gnadderigen Zyniker wurrn. Liekers harr he dat 1763 henkregen, datt Preußen en anstannige Rull spelen droff in dat Kunzert vun de dormoligen Machte. Preußen stunn nu as foffte Grootmacht in Europa an de Siet vun Russland, Oosterriek, Frankriek un Grootbritannien . 1769 weer de Konig togange, de Eh vun de Dochter vun siene Suster, Elisabeth Christine Ulrike vun Bruunswiek-Wulfenbuttel , un den Sohn vun sien Broder, den Throonfolger Frederik Willem II. to scheden. Sunnerlich verdeent maakt hett he sik um den Utbo vun dat Recht , sunnerlich vun dat Allgemeene Landrecht . 1763 hett he in de Landweertschop de Tuffel to’n Eten anboen laten. An 24. Maart 1756 hett he den so nommten Tuffelbefehl rutgahn laten. Dor hett he all siene Lude den Anbo vun Tuffeln in ?begrieplich“ maakt. Na 1763 scheer he sik duchtig um den Utbo vun sien Land, sunnerlich in de Mark Brannenborg , wo he dat Oderbrook al bit 1762 harr droogleggen laten. He hett dat wunscht un hett sik dor ok achter klemmt, de Liefegenschop vun de Buern af to schaffen, man de Landadel in Preußen hett sik dorgegen up de Achterbeene stellt. Man up de Kroondomanen sund de Buern biluttjen doch free wurrn. In de Gemarken, de nee for de Bueree torecht maakt wurrn sund, sund Dorper boot wurrn. Dor hett de Konig denn free Buern ansiedelt. Wenn for staatlich Grund en Pachtverdrag nee afslaten weern moss, weer dat begang, datt de Anstellten, Deerns un Knechten fraagt wurrn sund, wie mit jem umsprungen wurrn is. Wenn de Pachter jem slecht behanneln do, is he uttuuscht wurrn, ok wenn he weertschopplich goot torecht kamen do.

In de Tied vun Frederik II. sund en poor Hunnert Scholen boot wurrn. Man up dat Land weern de Scholen nich besunners goot, dor fehl dat an en anstannige Utbildung vun de Schoolmeesters. Faken sund dor vormolige Unneroffziere for insett wurrn, de sulms nich richtig lesen, schrieven un reken konnen.

Butenpolitik [ annern | Bornkood annern ]

As Polen in dat Johr 1772 to' eersten Mol deelt wurrn is ( Polen warrt deelt ), hefft Russland, Preußen un Oosterriek Deele vun Polen an sik reten. Preußen hett dor dat so nommte Poolsch-Preußen oder Westpreußen bi afkregen. Vun dor af an hett de Monark sik nich mehr ?Konig in Preußen“ nommt, as siene beiden Vorwesers, man he nomm sik nu ?Konig vun Preußen“. In den Krieg um dat Bayrische Arv (1778/1779), ok as ?Kantuffelkrieg“ bekannt, hett Frederik den Versook vun Kaiser Joseph II. tonicht maakt, de Oosterriekschen Nedderlannen (dat hudige Belgien ) gegen grote Deele vun Bayern in to tuuschen. Harr Preußen nich ingrepen, weer Bayern dormols wohrschienlich en Deel vun Oosterriek wurrn. Man Oosterriek versoch dat ok fudderhen noch, Bayern gegen Belgien to tuuschen un so grunn Frederik in dat Johr 1785 den Forstenbund , wo de Protestanten de Mehrheit in harrt hefft. In datsulvige Johr 1785 hett Frederik ok en Frundschops- un Hannelsverdrag mit de Vereenigten Staten afslaten. Grundlaag weer dor for, datt Preußen de 13 Staten vun de USA, de just eerst unafhangig wurrn weern, as en egen Staat ankeken hett. For dormolige Verdrage weer dat ganz nee, wat unner annern in dussen Verdrag to lesen weer: De beiden boversten Chefs vun de Exekutive in ehre Lanner verlangt, un maakt dat mit ehre Unnerschrift af, dat Kriegsgefangene for sik insitten un unbedingt anstannig behannelt weern schollen. ^[16]

Dontjes [ annern | Bornkood annern ]

Theodor Fontane vertellt, Frederik hett mit siene Unnerdanen mannigmal plattduutsch snackt. ^[17]

Dood [ annern | Bornkood annern ]

Frederik is an’n 17. August 1786 in Slott Sanssouci in sien Setel sturven. Ofschoonst he seggt harr, he woll in en Graff up de Terrass vun Slott Sanccouci an de Siet vun siene Hunne to Graff brocht weern, hett sien Neffe un Nafolger Frederik Willem II. em in de Potsdamer Garnisonskarken bisetten laten an de Siet vun sien Vadder Frederik Willem I. achter dat Altar . 1944 is de Sark vunwegen den Bombenkrieg na Marborg in de Elisabethkarken brocht wurrn. 1952 keem he in de Kapell vun de Hohenzollern ehr Stammslott Borg Hohenzollern .

An’n 17. August 1991 is de leste Will vun den Konig avers denn doch wohrmaakt wurrn. Dormols is de Sark wedder na Potsdam brocht wurrn un in dat Graff kamen, wat al to siene Leeftieden feerdig weer. Frederik harr in sien Testament schreven, vun sien Graffnis, dor scholl nich veel vun maakt weern. Blot mit en poor Mann un in den Schien vun en Lanteern woll he unner de Eer brocht weern. Dat pass to siene Philosophie . Man nu is dor doch en Aart vun Staatsakt vun wurrn. Sietdem smuckt en eenfache Steenplate sien Graff.

Belege [ annern | Bornkood annern ]

1. ↑ Vgl. Antimachiavel , in: Oeuvres , Bd. 8, S. 66, un ok Memoires pour servir a l'histoire de la maison de Brandenbourg , in: Oeuvres , Bd. 1, S. 123.
2. ↑ "Reglement, wie mein altester Sohn Friedrich seine Studien ... halten soll", 3. September 1721, ziteert nah: Frank Schumann (Rutg.), Allergnadigster Vater, Berlin 1983, S. 23ff.
3. ↑ To de ganze Sake, mit woortlichen Text vun den Konig sien Order: Theodor Fontane , Wanderungen durch die Mark Brandenburg , Band 2 ( Oderland ) ?Jenseits der Oder“ ? Kustrin: Das Kriegsgericht zu Kopenick
4. ↑ Theodor Fontane schrifft dor wietloftig over in de Wanderungen durch die Mark Brandenburg , Band 2 ( Oderland ) ?Jenseits der Oder“ ? Kustrin: Die Katte-Tragodie
5. ↑ Hans-Henning Grote (2005) Schloss Wolfenbuttel. Residenz der Herzoge zu Braunschweig und Luneburg. S. 228. ISBN 3-937664-32-7 .
6. ↑ Joachim Campe, Andere lieben. Homosexualitat in der deutschen Literatur . Suhrkamp, Frankfurt am Main 1988, S. 110f; Johannes Kunisch, Friedrich der Große. Der Konig und seine Zeit . Beck Verlag, Munchen 2004, S. 79; Gerd Fesser , Der Konig von Rheinsberg , in: Die Zeit 32 (2002) online
7. ↑ Kiek Frederik an Grumbkow, 26. Januar 1732, ziteert bi Theodor Schieder, Friedrich der Grosse, S. 44.
8. ↑ An un for sik weer se "in Bann" slahn, vgl. ok hierto Schieder, Friedrich der Grosse, S. 51; un Karin Feuerstein-Praßer, Die preußischen Koniginnen, S. 197ff.
9. ↑ Original in en Breef ut dat Johr 1740: ? Alle Religionen seindt gleich und guht, wan nuhr die Leute, so sie profesieren erliche Leute seindt, und wen Turken und Heiden kahmen und wolten das Land pobplieren, so wollen wier sie Mosqueen und Kirchen bauen “
10. ↑ Original: ?Jeder soll nach seiner Facon selig werden“
11. ↑ kiek unner Friedrich und die historische Große . In: H-Soz-u-Kult , 2. Dezember 2009.
12. ↑ Originaal: ?Das seind schwere Zeiten, weiss Gott! und solche beklummene Umstande, dass man ein grausam Gelucke gebraucht, um sich aus allem diesen durchzuwicklen, Vgl. Politische Correspondenz , Bd. 15, S. 308.
13. ↑ Originaltext:?Ich habe heute morgen um 11 Uhr den Feind angegriffen. Wir haben sie bis zum Judenkirchhof bei Frankfurt zuruckgedrangt. Alle meine Truppen haben Wunder an Tapferkeit vollbracht, aber dieser Kirchhof hat uns ungeheure Verluste gekostet. Unsere Leute gerieten durcheinander, ich habe sie dreimal wieder rangiert, am Ende war ich selber drauf und dran, gefangen zu werden, und musste das Schlachtfeld raumen. Meine Kleidung ist von Kugeln durchlochert. zwei Pferde wurden mir unter dem Leib erschossen, mein Ungluck ist, dass ich noch am Leben bin. Unsere Niederlage ist enorm. Von einer Armee von 48.000 Mann habe ich keine dreitausend mehr. Indem ich dies schreibe, flieht alles, und ich bin nicht mehr Herr meiner Leute. Man wird gut daran tun in Berlin, an seine Sicherheit zu denken. Das ist ein grausamer Ruckschlag, ich werde ihn nicht uberleben; die Folgen dieses Treffens werden schlimmer sein als das Treffen selbst. Ich habe keine Reserve mehr, und, um nicht zu lugen, ich glaube, dass alles verloren ist. Ich werde den Untergang meines Vaterlandes nicht uberleben. Adieu fur immer! Friedrich“. Born: Politische Correspondenz , Bd. 18, S. 481; dt.
14. ↑ Vgl. Venohr, Konig , S. 209.
15. ↑ Originaal: ?Ich habe Ihr Schreiben vom 25. erhalten und ich verkunde Ihnen das Wunder des Hauses Brandenburg: Wahrend der Feind die Oder uberquerte und nur eine [zweite] Schlacht zu wagen brauchte, um den Krieg zu beenden, ist er von Mullrose nach Lieberose abmarschiert.“ Ut: Politische Correspondenz , Bd. 18, S. 510; dt.
16. ↑ De Verdrag up Engelsch: [1] . For de USA hefft Thomas Jefferson in Paris, Benjamin Franklin in Passy un John Adams in London unnerschreven, for den Konig vun Preußen sien Ambassadoor Friedrich Wilhelm von Thulemeyer in Den Haag
17. ↑ http://gutenberg.spiegel.de/buch/wanderungen-durch-die-mark-brandenburg-erster-teil-die-grafschaft-ruppin-5728/23